Wilicom ! Vos estoz l' bénvnou (li bénvnowe) sol waibe do (rfondou) walon.

dernière mise à jour - last update: 2004-11-10.

Dressêye:

1. Mwaissès-pådjes rapontieyes a fwait.

2. Ôtès pådjes.

Tecnikes:

Des waibes di mierdjins ki s' siervèt do rfondou walon:

Des rvowes e rfondou

 Li Ranteule: 4 limeros so l' anêye (noveles, spôrt, eternåcionål, viyes et novelès tecnikes, istwere, culteure).

Padecô eto dins:

Boutez avou nozôtes:

 emilez nos:

Comint scrire li walon did dimwin ?

Kéne wespireye [guépier] et ké samrou [ruche bourdonnante] cwand on cmince a djåzer d' ortografeye, mes djins. A croere ki li scrijhaedje, c' est come ene rilidjon avou ses curés et ses evekes, les cis ki mostrèt comint scrire, et li hierdulêye des bons crustins ki vont a messe, des cis ki sont dins tos leus estats cwand on vout bodjî ene faflote a çou k' on-z a todi fwait.

Li çou-k'-on-z-a-todi-fwait, [la tradition], c' est çou k' on lome li scrijhaedje Feller, do no d' on prof di Vervî ki l' a-st atåvlé diviè 1900.

Li Feller, c' est on mo [très] bon sistinme, po les cis ki cåzèt ddja walon, li scrire [pour que ceux qui parlent déjà wallon puissent l'écrire], et tos les ôtes li saveur lére avou pår [exactement] li pronoçaedje do scrijheu.

Gn a portant sacwantès ahikes avou l' Feller. Li prumire, c' est li faflotreye k' i nos a amoenné, et ki provént del fonetike. 65 a 80 faflotes [accents] po 10 mots, monparant ! C' est cwate côps dpus ki li francès et li spagnol, sins cåzer di l' inglès et do neyerlindès, deus lingaedjes cåzu sins faflotes. Les faflotes ni sont nén on defåt en soi, mins pask' ele diminuwèt li rindmint do tapaedje [frappe] et do scrijhaedje del langue.

Li francès a stî-st ehåyî [normalisé] do trevint ki [à l'époque où] li môde esteut ki li scrit lingaedje rishonnaxhe [ressemblât] li pus possibe å latén et å grek. Li walon did dimwin, tant k' a lu, est ehåyî enute [aujourd' hui], a ene epoke wice ki li mwaisse-idêye c' est " rindaedje ! rindaedje! rindaedje! [rendement !] ", et wice ki tos les lingaedjes sont k' eturlutèt inte zels po-z aveur li meyeuse plaece å solea. Ni bråylans nén [n'entravons pas] li walon avou on bolet å pî, k' il årè motoit målåjhey a s' endè mete cwite pus tård.

Li disfaflotaedje, dj' ô bén : rissaetchî evoye les faflotes, c' est adon li grande caracteristike do rfondou walon ? Nonna, saiss. Li rfondou walon, c' est on walon ki les djins si metrént turtos d' acoird po scrire, ey endè fé èn oficir lingaedje da sinne [une langue identitaire officielle] pol Walonreye.

Li rfondou walon, ci pôreut esse teyoricmint, li pårler d' Lidje, sicrît come on l' fwait dispu 1900, ou on pårler d' Nameur ramidré, come l' a-st atåvlé [proposé] lanawaire Djohan Viroux, après bråmint des rcwerances so totes les fômes coinreces [locales] do walon.

Si l' walon, té k' il est scrît a Lidje, oubén li ci come a Nameur, pôrént divni, onk ou l' ôte, li scrît lingaedje di tot les Walons, ça n' si frè nén sins må, copurade cwand fårè responde al kesse : " sabay li ké des deus ki vôreut bén leyî si plaece a l' ôte ? "

Did la, l' idêye ki fwait si ptite tricbalinne [son petit bonhomme de chemin] dispu 1994, di rprinde des vîs scrijhas del Moyinådje, k' on pleut lére come on vleut, a l' avnant k' on soeyixhe di ci costé chal ou d' l' ôte del " frontire linwistike ", k' esteut, adon, inte li payis d' Nameur eyet li payis d' Lidje. Ces letes la, c' est xh, ea, oucobén én, k' on-z a lomé e walon les betchfessîs scrijhas [graphies "tête-bèche"], et ki les linwincieus lomèt " diyasistinmes ".

L' advintaedje, c' est k' on n' oblidjrive nén les djins a cåzer come a Nameur ou a Lidje, mins i wådrént ene grande varyisté d' accints.

Li dzavintaedje c' est k' on n' pôreut pus dechifrer li prononçaedje rén k' å lére [à la lecture] do scrijhaedje, mins s' fåreut i esse ene miete sicolé dvant. Dins 20-30 ans, si les djins s' metèt a prononcî les betchfessîs tertos parey, on pôreut co rsimplifyî li sistinme, tot rivnant å scrijha k' a wangnî li coûsse, ch ou h po xh, ia ou ê po ea, et vos nd åroz...

Namurwès standård, Lidjwès môdiene, ou rfondou a betchfessîs, i fåt ki leus disfindeus baténxhe leu smele, et fé del riclame po onk ou l' ôte, po tos les raprindisses sicrire sorlon leu prôpe relijha, po tchaeke aveur li macsimom di sujheus [suiveurs, disciples].

Et pu : kilabala! [qui l'abat, l'a, en parlant de l'ancien jeu de l'oie pendue = que le meilleur gagne].

Lucyin Mahin, divins: Qué walon po dmwin ?, Quorum, Djerpene, 1999.

Sacwantès idêyes po l' "après-Châlerwè "

Li rfondou divins l' pratike: les tchamps d' uzance et di nén-uzance.

Les tchamps di nén-uzance do rfondou.

1. Les cayets [les choses] ki tournèt ddja bén avou les scrijaedjes di viyaedjes [wallons ethniques]: metans li powezeye, les racontaedjes di ptitès spoûles [histoires, intrigues] ki s' passèt el Walonreye eter 1900 et 1960, li teyåte plaijhant [vaudeville].
2. Dins l' payis d' Nameur, li Payis d' Lidje, et co ôte pårt, on si sieve dedja do walon po del prôze nén racontrece. Metans po cåzer di spôrt ou del politike a Nameur (Li Chwès), del moirt d' on grand scrijheus lidjwès, ou di l' ôrtografeye Feller (Djåzans walon), do drapea walon ki doet esse håyné al comene a Boufiou (Dépêche de Wallonie). Ces scrijhaedjes la, k'ont dedja leus léjheus, ni divèt nén esse rimetous e rfondou, nérén [non plus].
3. Li ratournaedje di tecses k' egzistèt dedja e walon, soeye-t i e scrijhaedje Feller, soeye-t i dins èn ôte sicrijhaedje (fåves da Bernus). A Châlerwè, Bernard Cathomas a bén dit ki, mon les Romandjes eto, ça n' si fjheut nén. Mins on tecse e rfondou pout-z esse rimetou e walon d' viyaedje.

Les tchamps d' uzance.

1. Les tecses simbolikes, wice ki l' Walonreye " doet djåzer d' ene seule vwès " (Grignard). Li Tchant des Walons (ene foû rîle [exception] pol pont n° 3 ciddé o dzeus), les tites di l' årmonak walon di l' UCW, li Påye di Cargnon, l' ordinaire del messe, on nom e walon di tos les djoûs po l' euro, li novele manoye uropeyinne (liård ?), eyet ses cintinmes (mastokes ?).
2. Li gaztaedje d' " årtikes di fond " sol politike belje ou etrindjire, sol syince, l' economeye, les novelès tecnikes. I s' fåt bate po k' ces papîs la trovénxhe ene plaece dins les pådjes normåles des gazetes beljes: Le Soir, La Libre, L'écho, Vers l'Avenir, la Meuse, evnd. C' est ene des missions do prodjet " Li Ranteule ".
3. Li ratournaedje e walon di tecses des grands scrijheus etrindjîs: Dostoïevsky, ou Hemignway, ou Amin Maalouf. Oucobén des scrijheus francès del Walonreye, des vîs, ou des ci(le)s ki cmincèt.
4. Les rapoirts di tos les raploûs di l' UCW, et totes les instances ki s' ocupèt do walon po tote li Walonreye.
5. Les lives po on " walon e scole po tertos ", et co pus rade les lives po scoler les mwaisses et mwaistresses di scole ki dvront acsegnî li walon e scole. Divins les Hôtès Scoles di Scolyince, li rfondou doet esse li brantche di båze, li soûmint [assise] po l' aprindaedje di tolminme ké walon.
6. Li teyåte modiene " d'avant-gårde ".
7. Les scrijhaedjes foû payis (ki si passèt metans el Mongoleye, ou o Marok, ou o Rwanda), ou ki si passèt do vî vî tins (do tins des Ôtrichyins, metans), ou ki si pasront dins l' avni (syince-ficsion), ou dins des djinres ki n' egzistèt nén co e walon (San Antonio, westerns, Agatha Cristie, lives erotikes)
8. Les foyous tecnikes po des ptitès usteyes, les plakes d' esplicaedje e walon dins des zoos, les parks naturels, dins des sårmas [super-marché], les tecses des reclames po des martchandijhes walones dins les gazetes, al tévé, so des pancåtes, li no des societés et des oujhenes...

Lucien Mahin, divins Singuliers, 2-1996 (avou on rascourti e rfondou walon).

"On lingaedje ki n' est pus ehåyî, c' est on morant lingaedje" (P. Sarachaga)

Alans rzè so l' Aberteke.