|
|
Page de Louis Baijot Pådje Louwis Baidjot |
|
|
|
Page de Louis Baijot Pådje Louwis Baidjot |
|
dierin rapontiaedje - last update: 2014-02-16
Dressêye:
Sicrijhaedjes
Prose non narrative personnelle Proze nén racontrece da sinne
Prose non narrative traduite Proze nén racontrece ratournêye
Divers Totès sôres
Pocwè k' les medias fjhèt on sfwait derame åtoû d' l' an 2000 ?
Si c' est po fiester li strimaedje do novea liård k' on lome l' euro, dju vou bén mins po rén d' ôte et sortot nén po salouwer on novea sièke. C' est èn an trop matén.
Li 21ime sieke kimince li prumî d' djanvî 2001.
Li sieke riprezinte ene termene di cint-z ans, li meynaire, ene termene di 1000 ans. Li prumî sieke a ataké li prumî d' djanvî di l' an 1 et a fini li trinte-ey-onk di decimbe di l' an 100. Li 20ime sieke a ataké li prumî d' djanvî 1901 et finirè li trinte-ey-onk di decimbe 2000, et nén dvant.
Li prumî meynaire a cmincî li prumî d' djanvî di l' an onk po fini li trinte-ey-onk di decimbe di l' an 1000. Li deujhinme meynaire a ataké li prumî d' djanvî meye onk et finirè li trinte-ey-onk di decimbe 2000. Li troejhinme meynaire kiminçrè li prumî d' djanvî 2001.
C' est di sgur, nonna ?!
Louwis Baidjot
Noyé walon 1995
Dins les otels, n' è faleut pont,
Personne n' è vleut e si måjhon.
I n' a trové k' ene ebinêye,
On boû, èn ågne et des bierdjîs.
S' il årént seu
Pu, i gn a yeu ene noûwêye d' andjes
K' ont vnou po tchanter ses louwandjes.
Et pu co après zels, troes Rwès,
Ki lyi ont apoirté tote leu fwè.
Zels savént ddja !
Et nozôtes, tertos bén rnipés,
Sait on co bén çki c' est, Noyé ?
Èn efant, on Diu, on Såveur,
K' a vnou so tere po nosse bouneur !
Li sait on bén ?
Po li rmercyî, ki fåt i fwaire ?
Didins nosse monde tot rimpli d' guere ?
Tertos eshonne, shure çk' i dit
Et nosse soçon, bén l' acoyî.
I fåt sawè !
Vla ddja lontins k' i ratind ça.
Di Betleyem å Golgota,
I l' ridirè a totes les djins.
Fjhans lyi plaijhi, dnans nos li mwin !
I l' sårè bén !
Louwis BAIDJOT, Graide Sitåcion, pol messe di meynute, 25 di decimbe 1995, ripris dins: Coutcouloudjoû, l° 4
Esse moman !
Si vs oyoz dire on djoû, d' ene feme ki dmeure e s' måjhon :
« Elle est sins profession »,
Léjhoz bén comifåt, ca c' est :
« Elle a cint professions » !
Ele doet sawè tot fé, esse å corant did tot.
Ca ådzeu di s' mestî et ådzeu di s' manaedje,
I lyi fåt tot aprinde, a rapîçter les tchåsses,
A rakeude ene malete,
A trover l' bon costume po li fiesse del sicole.
Ele serè on pô medcén, ossu bén k' infirmire
Po sognî on mehin ubén l' prumî må d' dints.
Fårè co k' ele coridje les fåtes del redaccion
Ubén tuzer cwè dire didins l' elocucion.
I lyi fårè sawè pocwè k' li balinne n' a pont d' pates
Pocwè k' li mer est salêye et nén Smwès ni l' Aiwe d' Oûte
C' est a leye ki rvénrè e prumî
Di tot fé discovri, des beas cayets del veye :
Li frût ki vént del fleur, li poyon ki disclôt
Li rondeur des momans ki ratindèt l' efant.
Pal pitite croes sol front ubén l' prumî åvé
Ele mosterrè li tchmin po cwand l' efant serè grand.
Et cwand il årè må, ele va sofri deus côps.
Li djoû k' serè peté mågré d' awè studyî
A costé do frawteu ki pasrè hôt-li-mwin,
Lyi fårè fé comprinde k' ça ossu, c' est viker,
K' i n' si fåt nén abate mins todi si rlever.
Cwand on lyi a metou l' prumî côp dins les bresses
Li ptit påpåd tot tchôd, pestelant et breyant,
Cwand ene prumire rizete u on prumî « agu »
Respondront ås caresses;
Cwand, do fond do corti, i vénrè e corant
Tot croté et tot niche
Lyi ofri do passe-rôze bén froxhî dins ses mwins;
Cwand i lyi recitrè, sins bén seur li comprinde
Li bea ptit complimint k' il aveut si bén scrît,
Cwand, pus grand, i vénrè co so ses djnos, po s' î fé candôzer
Cwand, e revant, i vénrè anoncî
K' il a trové li fleur eyet k' i l' vout maryî,
Cwand elle irè on djoû li moenner dvant l' åté
Eyou k' i s' vont tos les deus acoirder;
Cwand, tot binåjhe, i vénrè a grands pas
Lyi dire k' i serè popa et k' ele va-z esse grand-mame;
Bén des anêyes pus tård, cwand ses tchveas blankiront,
Adon, ele comprindrè ki c' esteut tot bounmint
Li pus grande des merveyes ki d' awè stî moman.
Tecse anonime sicrît e francès, rimetou e walon pa Louwis Baidjot, li 2 d' setimbe 1999, nén eplaidî.
Dins li Coutcouloudjoû l° 35 do moes d' djun 1998, dj' ans cåzé des calindrîs, di l' anêye 2000 et des anêyes a cawete (bizetes). Enute, dji vôréns bén vos etertini del mezeure do tins.
Ça påte (pårt) todi do cir et do rwaitaedje do solea et del lune. Bén des siekes divant Nosse Signeur, li croeyance atribouwéve ås divinités li rtoû des såjhons, li levaedje do solea et del lune tos les djoûs, les movmints del mer, li voyaedje des stoeles et lesfigeures k' ele dessinént dins l' stoelî.
Li « gnomon ».
Li voyaedje do solea mårkéve des ombrires so tere et les omes ont sondjî di les mzurer.
Les pus maléns ont planté on baston, (li « gnomon » e francès), so on terén plat e plin solea, et il ont shû l' ombrire ki l' solea fijheut al tere. E fjhant des rmarkes so tere, il ont polou determiner (po bén cåzer) li pôzucion d' l' ombrire et si longueur ttå dilong del djournêye. E pårtixhant li ligne d' ombrire d' ene djournêye, i plént sawè dins ké moumint do djoû k' il estént. E mzurant li longueur del ombrire, i conoxhént li hôteur do solea et insi li såjhon k' on esteut. Dj' a stî l' prumî sbaré cwand dj' a apris ki les « missions Apollo » sol lune, i gn a nén bén lontins, s' ont co siervou dpus d' on côp do bon vî « gnomon ».
Dijhans e passant ki les pires levêyes, les menirs, les alignmints, li pôzucion des piramides respondént ås minmes bezwins. Dijhans ossu ki les vîs datént ça di 600 ans divant Dj.C.; on sait asteure ki c' est bén pus vî, surmint bén 3.000 ans divant Dj.C.
I n' esteut bén seur nén possibe d' esse foirt precis, mins ça sierveut ddja s' les travôs po mostrer ås ovrîs k' il ere tins d' travayî, di fé li poize u d' eraler.
Les savants, zels, s' ont siervou do gnomon po prouver kel tere ere ronde et k' ele tournéve; il ont polou-z è mezurer l' toû et l' raiyon. Dji n' va nén vs l' espliker. Vos trovroz li formule pa dzo.
Li cadran solaire
Pou fé des pårts dins li djournêye, i faleut bén les conter; mins comint fé ? Les pus savants, ki contént so leus doets n' alént nén pus lon k' dijh et c' ere bén djinnant ca on n' pleut divizer 10 ki pa 2 et pa 5. I faleut don trover åk; il ont stî on pô pus lon k' dijh... Onze, ça n' aléve waire mî; il ont don sayî 12; et la, il ont veu ki 12 si pleut côper a 2, a 3, a 4 et co a 6; et ki d' èn ôte costé, e pårtant di 12, on aléve a 24, 36, 48 et 60. Après 5 meynaires, on vind todi des botons, des epingues di surté et cobén d' ôtès afwaires al dozinne.
D' après les såjhons, les djoûs crexhént u deiscrxhént. Les eures alént don shuvant et on s' end a continté bén lontins. Les omes vinént don d' edvinter d' on costé, on sistinme di contaedje bén pratike et d' l' ôte costé, il avént dischovrou li cadran solaire.
C' est e rpurdant cisse viye idêye la, ki datéve di 4500 ans, k' å 16inme sieke, on-z a cmincî a conter les djoûs a 24 eures, les eures a 60 munutes et les munutes a 60 segondes.
Si vs ôz on djoû l' ocåzion d' aler a Pajala, e Suwede, (c' est 70 km å nôr do Ceke polaire et l' solea î lût e l' esté 24 eures so 24; c' est l' solea d' meynute), vos î voeroz li rowe solaire, on rond cadran, avou on grand gnomon oryinté so " l' Estoele polaire ", et ttåtoû 24 pikets ki mårkèt les eures. Come calindrî, des pavés (365) ki mårkèt tchaeke djoû d' l' anêye. Cisse rowe solaire la, a vey les imådjes, doet fé di pus d' 50 metes di diamete. On l' a strimé li 5 di djulete 1996.
Li clepside. (ôrlodje a aiwe)
Pou les payis k' avént bråmint do solea, i n' è faleut nén d' pus, bén ki, pol nute, ça s' complikéve putoit.
Asteure k' on-z aveut ene referince avou li gnomon et l' cadran, i faleut s' arindjî po fé parey sins solea. A foice di tuzer, on s' a dit ki d' l' aiwe ki court tot doûçmint pôreut fé l' afwaire. On a don pris on potiket plin d' aiwe avou, å fond, on ptit buzea ki laixheut cori l' aiwe al doûce; on a waitî d' on costé les rperes do cadran et on ls a rpoirté sol potiket, a fwait k' l' aiwe si sgotéve. Li « clepside » u ôrlodje a aiwe vineut d' esse trovêye et l' principe end a stî ritnou po mårker les potikets des lampes a ôle et les boudjiyes.
Les Greks si siervént del clepside po espaitchî leus politikîs di cåzer trop lontins; dji m' dimande pocwè k' on-z a abandné ç' pratike la ?
Li clepside sierveut ossu a mete des otomates e rote, come li ci kel calife di Bagdad a-st ofrou a Tchårlumagne e 807. L' impreu do Djapon s' end a veu ofri onk di 10 metes di hôt dins les anêyes 1090.
Amon les Arabes et les Uropeyins, des clepsides foirt rafinêyes ont duré djusk' å 18inme sieke, cwand on-z a edvinté l' ôrlodje mecanike.
Les såvliyîs
Cwand on cåze del mezeure do tins, on sondje bén seur ossu ås såvliyîs ki tot les cis ki cujhèt èn oû cnoxhèt. A pårt li fwait k' i faleut li rtourner sovint, i n' costéve pont d' matiere et il esteut d' en precizion assez djusse. E 1492, Cristofe Colomb l' eployive po cnoxhe si pôzucion. On marén li rtournéve a fwait k' il ere vude et i contéve les côps. Dji n' sai nén si c' est ça li cåze, mins il a parvinou e-n Amerike cwand minme. Deus cints ans pus tård, dins les scoles des Flandes, il avént co des såvliyîs po carculer li tins des egzamins et des egzercices.
Les ôrlodjes
Les prumirès ôrlodjes conoxhowes datèt do 13inme sieke. Ele mårtchént bén sovint sins cadran, avou ene seule aweye k' ene tchedje pindowe a ene coide fijheut tourner. I fåt dire k' i gn aveut nén grand tchoi di djusse la ddins; c' est po ça ki, mågré l' ôrlodje et l' echapmant k' on vneut d' trover, on wårdéve a costé li bon vî cadran solaire. On s' dimande si, å debut, ele ni siervént nén putoit a mete les clotches des eglijhes e rote, paski c' ere todi ås eglijhes k' i gn aveut ene ôrlodje.
Les Chinwès, k' ont sovint stî des dvancîs po bråmint des cayets ont dvou ratinde li 17inme sieke divant d' conoxhe l' ôrlodje ki ls î a vnou d' Urope. C' est dviè ces anêyes la ki les ôrlodjes a balancîs ont arivé et on pô après a vnou li rsôrt a spirale. On vneut d' fé on grand progrès k' aléve permete di raptiti les ôrlodjes et d' fabriker les prumirès montes.
Les cronometes
C' est so les mers ki li mzeure do tins purdeut li pus d' impôrtance. Si li latitude esteut assez åjheye a trover, les captinnes avént bén do må po trover leu londjitude.
Ene fatale ereur arivêye e 1707 a l' amiral inglès Cloudsley Shovel a amonné li piete di 4 navires et 2000 maréns, dilé les iyes Scilly u Sorlingues, å S.O. di l' Inglutere. Li govienmint a adon dmandé a Newton do trover on moyén d' limiter l' ereur a on dmey digré, a pô près 30 km; il ofreut po ça li valixhance di 5.000.000 di nos francs. Il a falou atinde 1764 po-z awè on cronomete (li l° 5) ki n' derayéve ki di 5,2 sgondes di longueur (1850 m.), so on voyaedje di deus moes.
Li cwatse
Dji raprotchans noste epoke (1930) po vey les ôrlodjes a cwatse [quartz], prinde li rlais des rsôrts. Li cwatse dene des distchedjes electrikes regulires ki permetèt ene precizion 10 côps pus foite ki li meyeuse des montes a rsôrts (1 segonde tos les 6 ans). Li prumire ôrlodje a cwatse est di 1930 et li prumire monte di pougnet est di 1970.
L' atome
A pårti di 1958, on a trové l' ôrlodje atomike ki, leye, avou li Ceziom 133, ni s' brouye ki d' ene sigonde tos les 3000 ans.
Avou tot ça, on a polou aler sol lune et co pus lon, monter des éndjoles ki tournèt åtoû del tere, mins ça n' a nén espaitchî les trins d' awè do rtård, ni les schitantès stoeles d' awè on djoû d' avance !
On n' a nén co fini d' aprinde !
Dins l' Cout' moes passé, dj' ans tapé on côp d' ouy so tot çki l' ome aveut trové po mzurer l' tins.
I gn e co portant åk a dire sol cadran solaire.
Si onk u l' ôte di nos lijheus sondjive a fé onk, udonbén s' i nd aveut ddja ptete onk, et k' i s' avize do voleur li controler avou si monte, i gn a bråmint des tchances po k' i seuxhe disnôrté å debut.
Li lodjike vôreut ki l' ombrire do solea, a midi tapant (eure do solea), mostere todi l' Nôr, on pô pus coûte di djanvî a djun, on pô pus longue di djulete a decimbe (po on cadran a plat, et l' contraire po on pindou).
Ça s' comprind, pusk' a ç' moumint la, li solea est djusse å Sud.
Or, i s' fwait ki ç' n' est nén l' cas. Dji m' esplike.
Si, on côp u deus par samwinne, a midi tapant, eure do solea, on pôze on ptit cayå u on fwait ene rimåke å dbout d' l' ombrire do gnomon, on va vey, å dbout d' on tins, ki l' ombrire wangne on pô a droete u on pô a gåtche d' après li såjhon.
Å dbout d' èn an, on-z åreut dessiné li figueure ki l' ombrire e fwait so ç' tins la.
Ci figueure la, c' est ni pus ni moens k' on 8; li crole do dzeu est pus ptite, li crole do dzo, pus pansowe. Tot ça dipind eyou k' on s' trove sol tere.
Vous ploz l' vey so l' dessin k' est pa dzo. Les 2 croles do 8 si rdjondèt dviè li 15 d' avri et dviè l' 2 d' setimbe, li solea passant sol zero, cwate côps par an, li 2 d' setimbe, li 26 di decimbe, li 15 d' avri et l' 15 di djun.
Li cadran, di ç' manire la, måke ostant les moes ki les eures.
E shuvant l' ombrire sol 8, po ostant k' on li waite a midi petant, eure di solea, on pout åjheymint cnoxhe li moes k' on-z est.
Nén pus biesse ki ça ! Et portant, i fåt co waitî si on-z a on cadran pindou u pôzé. S' il est pindou, li dzeu do 8 atake e l' ivier, e ndalant sol gåtche. S' il est pôzé, li dzeu do 8 måke l' esté, en alant ç' côp la sol droete.
Ça, c' est paski dins l' pindou, li gnomon dischind et dins l' pôzé, il est planté dins tere.
Ki çki pout bén amoenner ça ? Bén, c' est l' fwait ki l' aessi del tere est clintchî, k' ele toûne so leye minme, on pô come ene tourpene et nén todi parey so l' ecliptike k' ele fwait åtoû do solea; des côps, elle avance, des côps, ele ritådje, dismetant kel monte fwait djusse 24 eures so on djoû.
Li tere, leye, fwait l' toû do solea (360°) so 365,24219 djoûs, don nén ttafwait on dgré par djoû. Come s' ele patinreut on pô. C' est çt ecårt do djoû la ki fwait k' tos les 4 ans, on nos rmet on 29 di fevrî. Li rawete ki dmeure si ratrape tos les 400 ans, come ça va esse li cas e 2.000.
Comint tuzer a tot ça, sins awè d' l' admiråcion et do respet po l' Grand Mwaisse, l' adjinçneu univiersel k' a metou tot ça e plaece. S' il end a stî capåbe, on lyi pout fé confiyance, il pout co-z è fé des ôtes !
Louwis Baidjot, Graide, li 27 di djanvî 1999, divins: Coutcouloudjoû, l° 41 & 42.
Des blankès ciwagnes a foujhon
Li spectåke est si råle ki dji n' såreu m' espaitchî d' endè cåzer.
Dj' esténs l' 24 d' awousse diviè 7 eures al nute, cwand ele ont arivé. Il aveut fwait ene bele djournêye, li solea n' ere nén co coûtchî et si loumire dorêye riglatixheut so nos toets. Ele s' avént abatou on pô dvant dins ene pitite pateure, al tchesse ås mizretes u ås fougnants. Pwis, on ls a veu ariver sins brut, bén påjhirmint : ene vintinne di blankès ciwagnes ricwerént les hôts toets et les posteas d' eclairaedje po s' ripoizer.
Ké bea tåvlea di vey so tcheke måjhon, deus, troes et minme cwate grands oujheas blancs et noers, alignîs sol cresse des toets, avou pa des côps ene u l' ôte ki candjive di måjhon, d' on vol påjhire, londjin, silincieus et cåzu madjestuweus.
Les djins ki les rwaitént dvant les ouxhs n' è rivnént nén. On pleut criyî, les tchéns plént bawyî... rén n' î fjheut. Ele continouwént leu prandjire, e nos waitant d' on rwåd si doûs k' on åreut dit k' il esteut cåzu soriyant.
Ene di zeles, målureuzmint, a tiré ene mwaijhe cåte. Ele s' aveut pôzé so on postea di hôte tinsion (15.000 V.) çki dveut ariver a-st arivé. Cwand elle a volou s' elever, les aiyes ont buké les fyis et li målureuse e greyî so plaece. (Des specialisses l' ont vnou rcweri. Ele aveut stî baguêye en Almagne, paret i.)
Pwis, li solea a baxhî, l' ombrant a vnou et dj' ans dvou laixhî doirmi les grands oujheas.
Li londwmin å matén, il è dmoréve co kékès enes so ene måjhon u l' ôte, tins k' les ôtes didjunént dins les tchamps. Diviè 10 eures, ele si sont rashonné al minme pateure, pu on ls a veu s' elever et porshure leu route.
Dj' avéns stî gåtés. Esperans k' ele nos åront poirté tchance ! Putete k' après l' ivier, il arivreut amon onk u l' ôte on bea gros poupon bén rôzlant.
Ca, ça sieve a ça ossu, les ciwagnes !
Louwis Baidjot, al gåre di Graide 26/08/00, divins: Coutcouloudjoû l° 62.
Eritîs des Trevires (Treves est djondant), li payis vijhén a cnoxhou ås 3inme et 4inme siekes, ene longue termene di civilizåcion rominne. On-z è voet co li trace dins li Gåme et l' payis d' Årlon, avou les villa, Montôban, Torgny et tot l' resse.
Li vraiy sikepiaedje do Lussimbork rimonte a l' anêye 963, cwand SIGEFROI, Conte des Årdenes e candjî kékes bokets d' terén po on ptit bastimint u putoit on tcheslet (u ene tchestele) foirt dislåbreye djondant ene parfonde ravine, k' on voet co enute a Lussimbork. On loméve ç' plaece la li « Lucilinburhuc », k' a divnou avou l' tins, li veye « Lussimbork ».
Cåzu 400 ans å long, djusk' a 1443, li Lussimbork, k' aveut bén crexhou, a dmoré s' prôpe mwaisse, po divni par après ene dutcheye di l' Impire Djermanike. Il a forni so ç' tins la, mwintes rwès et impreus al Boheme.
Di 1443 a 1815, li Lussimbork e fwait pårteye d' nos provinces et il e cnoxhou come nozôtes les ocupåcions otrichyinne, espagnole et francesse.
C' est kel pitite tchestele aveut divnou, å long des ans, ene citadele si rcrindowe, k' on li loméve «li Djibraltar do Nôr». Et ça è fjheut boirgnî mwintes.
Il a falou li raclêye di Napoleyon a Waterlô et l' Congrès d' Wîne di 1815, po kel France, l' Inglutere, li Prûsse, l' Otriche et li Rûsseye sondjénxhe (sins nos l' dimander) a fé on novea payis åtoû del fôrtresse : li « Grande Dutcheye do Lussimbork » et a rashonner nos provinces bedjes avou les Olandesses do Wiyåme Prumî.
Li Rwè d' Olande, ki n' è ratéve waire, a oyou l' toû di s' fé lomer Grand Duk do Lussimbork a tite personel, e tuzant bén k' on djoû, i sel foutreut al potche.
Ça n' e nén espaitchî les Luxos di nos dner on côp d' mwin, cwand i nos a falou tchessî les holandès e 1830.
Des holandès, zels, ki n' avént nén volou rconoxhe noste indepindince, ont volou si rvindjî e 1831. Il a falou adon les Francès po nos aspaler, (paski ça ls arindjive). Al fén, les holandès n' ont ployî k' e 1839, après k' les grands nos ouxhénxhe oblidjî a lzî laixhî aler li rive gåtche di l' Escô, li Limbork holandès et li Grande Dutcheye. Dji payéns co les vierletes ! Dji vou dire ki dji payéns co li muzike, come al dicåce.
E 1919, on-z a bén sayî d' les ragritchî, mins bernike ! Portant, a costé d' tos les Aloyîs, nos sôdårds avént bén combatou 4 ans d' asto et on s' fijheut ki..., pa des côps..., e rconoxhance... Helas ! On n' a jamwais veu les ptits pexhons tchiker les gros !
C' est don e 1839 ki l' traité d' Londe nos a rhapé li Grande Dutcheye en è fjhant li prôprieté personele do Rwè d' Olande (i vneut d' bén adiercî s' côp). I nos ont rsaetchî tot l' payis ki cåzéve almand, a pårt Årlon ki dmoréve bedje tot e cåzant lussimbordjwès.
Dou vént ? Dou çki les Francès ont pretindou awè ene voye direke ki rloyive Lidje al France, sins passer sol terén djermanike. Ene viye åbitude del Moyinådje, d' awè des tchmins ki n' passént nén s' les teres do signeur vijhén.
Ci n' est k' e 1867 ki l' Lussimbork a låtchî l' ligue djermanike po divni on payis « perpetuellement neutre » et ci n' est k' e 1890 ki li Rwè d' Olande a rmetou li sovrinnté do payis al brantche prumire des Nassåw (les Nassau Weilburg) , k' est co todi e plaece å Lussimbork. On n' est nén parint po rén !
Bén pus tård, tot ça a stî rovyî, cwand les troes payis s' ont rmetou eshonne po fé li « BENELUX », li prumî djermon d' l' Union Uropeyinne.
L' istwere va pa des côps drole !
************************
Dji m' è vôreu di n' nén dire deus mots d' èn ome do payis k' a fwait bråmint po noste indepindince.
Dji vou cåzer di Etienne Constantin de GERLACHE, k' e vnou å monde å tchestea d' Bioudje (dilé Bietris) e 1785, po mori a Icsele e 1871.
Ç' a stî onk di nos prumîs rcwesteus, cwand il a falou mete li hola ås egzidjinces holandesses (pårtaedje des plaeces a l' Estat, cåzaedje holandès pattavå, li muzlet ås gazetes et les lwès s' les scoles – protestantes et catolikes).
I rclaméve ddja e 1825, e sayant d' atirer les liberås avou lu, mins il a falou 1827 po k' i s' î meténxhe. Les hôts (les bordjoes) vlént s' etinde putoit avou les holandès, mins li peupe n' è vleut pont.
Il a falou li deur ivier di 1829 1830 et l' evolêye des pris po k' on nd ouxhe si sô et k' on nd arive al revolucion.
C' est co nost Estiene Constantin k' a pris li tiesse di nosse prumire « Tchambe des Rprezintants » e 1831 1832, po divni adon prumî mwaisse del Cour di Cassacion, on posse k' il a tnou 35 ans å long.
Ene ôte conoxhance ki dj' a rtrové, c' est on certin d' Olimart, sicrijheu do Prince Hinri des Bas Pays. I sineut avou l' Prince li Traité di Londe di 1867, ki confirméve li Grande Dutcheye.
Vos vs raplez l' istwere di Bôhan... do d' Olimart d' adon ! Li monde est ptit... !
Louwis Baidjot, divins: Coutcouloudjoû l° 45.
Kimint k' dj' a passé del nive al potasse
Dji nos a sovénrans, di l' ivier 2010. C' est dmwin Noyé et vla on gros moes k' on-z est al nive, et nén on pô. Li spexheur so les hôts avijhenêye li mete. Dins nos viyaedjes del Basse Årdene, on pout conter 80 cms bén fwaits. Gn a des anêyes k' on n' avot pus veu ça, et sortot si yeure [tôt].
I fåt minme espaitchî les camions d' rôler so les grandès voyes po-z eviter k' i n' si meténxhe di triviè et stoper l' trafik. C' est nén ça ki fwait l' afwaire des tchåfeus.
Nén contin d' ça, c' est l' sé ki vént a manker ; on-z a cmincî pa vinde li sé agricole, pu l' sé d' coujhene et l' gros sé po saler les coshets et i n' dimeure pus asteure ki del cayinite, on sé d' potasse ki les cinsîs ont semé des anêyes å long, ca on n' avot k' ça d' bazike. Dju cåze disk' ås anêyes 1950-60, divant d' awè les ingrais complets.
Dji vén d' awè ene pratike po do sé et dji n' lyi a seu mete ki del cayinite. Mi bråve calande, ki va portant sovint e l' Alzace, a stî tot sbaré ki dji lyi aprinde ki l' cayinite ki dj' a conoxhou vineut adon d' Alzace. I n' aveut djamåy etindou cåzer d' ça.
Et dji lyi a don aprins k' el potasse, al moite såjhon, vineut d' Alzace, pa trins complets, ki passént l' frontire a Ecouviez – Li Moite Aiwe (La Moûrte Awe, Laamorteau), po-z esse, did la, dispårdowe pa rames di 60 tonnes (3 vagons d' 20 tones) dins les provinces di Nameur et Lussimbork, k' estént trop lon d' Anverse.
On rçuveut del cayinite a 11% di K2O (ocside di potassiom), des « sés d' potasse » ki fjhént 20% et do « cloreure di potasse » ki fjheut 40%.
Ces ingrais la, adon, nous fjhént vey bén do tins. I nos arivént dins des vagons reclôs, [fermés] come on djheut, et i faleut, a l' schoupe, pelter tot ça pa l' ouxh do vagon, dins l' begnon, pu après dins les camions, po les ramoenner dins nos magazins.
On côp bacoulés al tere, i les faleut rtaper on deujhinme côp po-z è fé des tas di 3-4 bons metes hôt, 10-12 metes long et 4 metes lådje. On-z î parvineut e les rtapant a deus côps. Li potasse nos aveut ddja passé 3 ou 4 côps dins les mwins.
Et les tas dmorént la des moes divant d' les semer.
Et c' est cidlé, ki l' potasse, ki n' est tot biesmint k' do sé, purdeut l' crouweur di l' air et divneut deure come do beton.
Cand l' såjhon des semaedjes arivéve, i faleut rprinde tos les tas a l' pioche, po les poleur pezer et les essaetchî. Adon, tot s' fijheut co al mwin, a pårti des saetchs.
Cwand on pezéve et ls essaetchî, c' esteut les cwatrinme et cénkinme côps k' on pougnive dins l' ingrais.
Tchance k' on-z ere djonne !
***************
E cåzant, dji n' åreus pu seu dire dins ké costé di l' Alzace si trovént les menes.
Li tins d' voler so « Google » et on pleut responde a ttafwait.
Li produjhaedje del potasse d' Alzace rimonte a 1910, après awè sté discovrowe pa des omes et ene comere, Amélie Zurcher, a 625 metes di fond et so ene sitindêye di pus d' 200 km², å Nôr di Mulouze.
Disk' e 1947, tote li bzogne s' a fwait bråmint al mwin : des omes et des tchvås. Après l' guere di 40, les grossès machines ont prins li rlai.
Dins les deus menes co dovrowes, on saetche 45.000 tones di silvinite (sés brutes di potasse) par djoû. E 1987, po l' anêye, ça fjheut 10.900.000 tones.
Asteure, c' est des rogneuses ki gretèt l' minrê, ki, so des såtrales, voyaedje des kilometes, po-z ariver disk' å pousse [puits] ki l' rimonte a l' air libe.
A pårti d' la, les sés d' potasse, a pårt li cayinite, ki n' est ku broyeye e gurzeas d' on mm u deus, sont traitîs po saetchî les nichtés foû, et l' sé k' est d' trop, et-z ariver insi a-z è fé des ingrais ki dôzèt dpus (40, 50 et minme 60 % di K2O).
Po les culteures pus coixhes, ki n' sopoirtèt nén l' clore, come les legumes, les canadas, li houbion, li toubak, on candje les cloreures e sulfates. C' est les ingrais les pus rafinés et les pus ritches an potasse.
Li potasse dimeure todi onk des elemints indispinsåves al crexhinne des plantes.
***************
Dj' end avans dit assez po enute. Vla co k' i rnive !
Louwis Baidjot, martchand d' ingrais, li 23 d' decimbe 2010 foû di Li Rantoele 57, bontins 2011.
serè dandjreus rmetou vaici divant waire
Louwis Baidjot, divins: Li Rantoele l° 56 & 57 (ivier & bontins 2011).
