|
|
Textes sur le thème de mai Sicrijhaedjes sol moes d' may |
|||
|
|
Textes sur le thème de mai Sicrijhaedjes sol moes d' may |
|||
dierin rapontiaedje - last update: 2016-02-27
Dressêye:
Textes d'almanach. Sicrijhaedjes d' årmonak.
Traditions religieuse: le mois de Marie.
Traditions gastronomiques.
Communions. Les påkîs et les påcresses.
Boisson traditionnelle de mai au Pays d'Arlon-Virton.
Li maitrank
Li maitrank, c' est ene ricete do payis d' Ârlon, ki les djins d' avår la fijhèt cåzu tertos e leu måjhon.
Li mot Mai-trank vout dire biesmint e guestumate [luxembourgeois d'Arlon] : abwesson (trank) do moes d' may (mai).
Å moes d' may, fåt aler code dins les bwès ene plante k' on lome li rinne-des-bwès [Aspérule odorante]. Ele ni crexhe k' a des plaeces k' i gn a, pa plakes, dins l' payis d' Vierton et avår la.
Codoz è 25 pîs et s' sicawez è les ptitès blankès fleurs. Asteure, prindoz 3 lites di blanc vén, di l' ebligne u do rivaner. Metoz les fleurs di rinne-des-bwès ddins, avou 3 foyes di cassisse, 25 bokets d' souke, ene orandje et l' mitan d' on citron.
Leyîz l' maxhisse dins ene grande djusse, 48 eures d' astok. Mins vs åroz sogne di tenawete rimaxhî.
Après deus djoûs, rissaetchîz les plantes foû do taexhon ou do pot d' grès [pot en terre cuite], et radjouter on dmey vere a bire (100 cécés) di cognak et deus henas [verre à vin à pied] (50 cécés) di gote mandarin.
Pu, mete abeydimint e botayes. Vos wårdez les botayes el cåve.
Divant del siervi, vos rmetoz li botaye e frigo.
Ramexhné pa Lucyin Mahin dé Ivon Lorent, di Musson, avou l' aidance da Andrêye Bacq di Stocveye, pol no walon del rinne-des-bwès.
Wallonie: Traditions: la quête pour la Vierge en mai:
Les trimozetes
Dins l' Basse Årdene, li trimozet, c' ere tins do moes d' may, ene trope di gamenes, les trimozetes, sovint tote blankes mousseyes et ki passént dins les måjons li dimegne après messe et tchanter on coplet u deus a l' oneur del Sinte Viedje. Ele ramassént insi kékes sôs ki siervént sovint a-z ebeli l' åté d' l' Aviedje.
E-z intrant amon les djins, li gamene ki tneut on doket d' fleurs dins ses mwins, fijheut ene sierviteure divant tchaeke djin k' ere la.
Ci pratike la esteut co foirt shuvowe divant 40. Dins les Årdenes francesses, Vauchelet e cåze ossu dins s' motî "Tous les patois des Ardennes", eplaidî e 1939, ki rprind, hatche et matche des mots d' walon, di lorin, di tchampnwès et d' picård. I dit k' ça s' fijheut co bén divant li guere di 1914-1918.
Djina Spirito, ene Itålyinne k' a vnou toute djonne el Beldjike et, k' a seur yeu del parintêye dins li Bote di Djivet, a scrît on tournaedje e rizêye [parodie] des trimozetes (k' ele lome "trimouchates") po l' boket do moes d' may di s' "poenneus årmonak", on scrijhaedje sipårdou so l' Etrernete e 1999.
Sourdant do mot "trimozet"
Li mot k' i fåt rwaitî après sereut: trimozete: pitite båshele ki toûne li viyaedje avou des pareyes a leye, å moes d' may, etot tchantant des tchansons a Mareye, et tot ramassant kékes sôs, sol payis di Smwès, di Hôt d' l' Aiwe-di-Lesse ey e l' Årdene francesse (Mouzon, Vouziers), mins nén ôte pårt.
Les "Dialectes de Wallonie", li rwowe siyicieuse del S.L.L.W., ont eplaidî enawaire on ptit studia so les mots k' ont a vey avou l' seke [sexe] del pitite gamene.
Li bodje mozete, on l' ritrove en ene rîlêye di mots : mouchete, mouzète, mouchate, mochete, mossete, mozète, mosse, ki vôrént dire: 1. li mosse [moule]. 2. (pa stindadje, come e francès) li kine, li kikine, li noûnoûche, li fafloûche: dj' ô bén: li seke del pitite båshele. 3. (co pa stindaedje) li ptite båshele leye-minme.
Çou k' on comprind moens, u k' on n' sait nén, c' est l' betchete tri-, d' eyu çk' ele vént.
Dji vs dene co kékes mots rilevés a Transene, k' ont a vey avou nosse divizaedje.
Dins "Ene Båke so les bwès d' l' Årdene", li monnonke Cola lome co bén li ptit Firmin: "mi ptit mouchet !" Ebén, c' est tot bén bounmint l' omrin di "mouchete", "trimouzete".. Et ça n' a rén a vey avou èn oujhea-ås-poyes, on mouchet (moxhet e rfondou).
Tins do moes d' måss 2001, dj' a yeu l' ocåzion d' boere on dmey avou Michel Collard, èn ome sikepyî e 1924, ki conte voltî des flåwes, et ki n' les passe nén al paile divant d' les dire [qui ne fait pas dans la dentelle]. Vo vs è ci ene cråsse k' i m' a låtchî ç' djoû la:
"Gn a troes djins ki moussèt eshonne dins on bourdel: on curé, on coronel di l' årmêye et on parey a mi, on halcotî, cwè. Li feme ki tént camatche lezî dit: "Schoûtez bén, dji n' è såreu ahessî [satisfaire] k' onk di vozôtes, la, mi, ca dji so fene hode [épuisée]. Li ci ki m' frè li pus bele fråze, c' est lu ki m' årè.
Gn a l' priyesse ki cmince:
"A l' ombrire di mi eglijhe, i gn a kel nodeur [odeur] di l' ecins po fé frumjhi [tressaillir] mes pôrotchîs."
Après, c' est l' toû do militaire:
"A l' ombrire di m' drapea, i gn a kel nodeur del poure po fé mes sôdårds."
Après, c' est l' toû do parey a mi. Et i lyi toitche si complimint:
"Mi ptite troyete, a l' ombrire di tes deus tetes, i gn a kel nodeur di t' mozete, po fé tressiner m' kekete."
Dji vs lai adviner l' fin.
Por mi, çou k' esteut l' pus consecant, c' ere ki l' mot "mozete" egzistéve bén a Transene dins l' sinse di "seke del feme". Dji n' l' aveu måy oyou dvant ça.
"Såcere et Mernî, 200 fotos po on sieke"
C' est on live e francès k' a stî fwait pa Marie Graas-Denis, del Soce des Rcåzeus d' walon, po bistoker les Wêsses di Calsbour (Såcere) et les Mâltons d' Mernî po l' an 2000. Gn a totlminme do walon sol coviete:
"C' est dlé l' batch k' on-z aprind ttafwait... Tournez l' foye, po vey cwè !"
Come di djusse, al pådje 65, on voet bén cwè pol trimozet, avou deus belès fotos, et on rimea e francès da Cecile Tincler, ene fijheuse di rimeas do payis.
C' est ç' powinme la ki dj' a sayî di vs redjårber [réadapter] e walon ciddé padzo:
Les trimozetes.
I.
Cwand k' el moes d' may esteut rivnou
Ptitès magrites et bråyes-di-tchet,
Ci resteut l' tins do trimozet
Di Såcere disk' a Sansanru
II.
Les trimozetes, tote blankes mousseyes,
L' prumire ki seréve si doket,
Totes les ôtes so leu houptiket,
Tournént les hamteas, les coulêyes.
III.
L' dimegne coshiréve si vesprêye
Et les ptitès vwès cazuwéles
Leyént amonter ene priyire
K' implixheut les tchamps, les virêyes:
C' est le mois de Marie,
C'est le mois le plus beau.
A la vierge chérie,
Disons un chant nouveau.
Ornons le sanctuaire
De nos plus belles fleurs.
Offrons à notre Mère
Et nos chants et nos cœurs.
IV.
Waitîz les djintiyès båsheles
Ki tchantèt sol soû d' nos måjhons
Pu ki rprindèt leu porcession
Tot s' adjnolant dvant les potales.
V.
Ele ramassént a tchaeke manaedje
Ene pitite dringuele di kékes francs
Gn aveut nén onk k' esteut rwaitant
Poy k' el bontins rivneut e viyaedje.
VI.
Eto, po rmerciyî les djins,
Ele dijhént on ptit complimint:
"Vikez lontins, awoureuzmint
Påjhires et binåjhes et contins."
Louis Baidjot et Lucyin Mahin, 2000-2001.
Ça n' si scrît nén, ça s' shofele ! Fåreut tchanter l' moes d' may avou les fleurs ki ragaiyixhèt les motes et les cortis; avou l' måvi ki zoupele so l' rimouye; avou les moxhons ki s' tignèt come des tchéns d' barakîs, po on fistou di strin; avou l' oronde ki toûne et catoûne divant d' broker e ståve come ene årbalete. Avou les sinteus des lilas ki montèt påjhirmint dins l' brune, a l' anuti.
Li meyeu moumint, c' est cwand on rivneut då salut. On s' leyive alourdi po rén. Pont d' avance di rintrer po-z aler coûtchî trop timpe. On sayive d' atraper kékès baloujhes padzo les tiyoûs oubén les moxhes-al-cawe ki dischindént do costé d' l' aiwe e shuvant les voyes al porcession.
Cwand l' Aiwe-di-Lesse mousse foû des Grotes ele brôzeye on moumint å solea. Pus ele riprind s' tchanson dzo les gros maronîs. Ele plonçneye cor on pô do costé do "Grand I". Et vo l' la evoye podbon. Ele toûne å tiene di Belvå, berceye e passant l' vî molén ki doime di totes ses pires; ele si rsere ene miete po scliper dzo l' pont et trevåtchî l' viyaedje d ' on randon, pu nd aler pa les Rotchetes et l' gofe del Poye clins les campagnes di Lessive et d' Viyé.
Li Lesse pårtixhe li viyaedje e deus. Do costé d' Belvå, c' est l' "Tiene" avou ses gritchetes et ses ptitès måjhons d' ovrî, ene miete racrapotêyes. Di l' ôte costé, c' est l' "Viyaedje", tot bounmint, ses lådjès voyes, des otés et des grossès måjhons. Mi, dj' esteu do "Viyaedje". Dji fjhéns cobén d' nos imbaras pask' on s' purdeut po pus k' les ôtes. On s' rashonnéve a deus sacrêyès bindes di gaméns, pus sovint po s' bate ki po s' etinde : Li "Tiene" conte li "Viyaedje" !
Gn a k' po-z aler a scole k' on s' rimeteut d' acoird.
Li scole : ene grosse cwårêye måjhon, addé l' pont, avou s' mannete clotche ki n' sounéve ki po nos fé rintrer. Li Mwaisse : li gros Delså; dje l' ai yeu shijh ans å long; tertos eshonne dins l' minme plaece.
On nd aveut peu come di l' aloumwere. C' est k' i nos fjheut cobén rintrer les cårculs a côps d' trike cwand ça n' aléve nén ôtrumint. Tigneus k' l' esteut, come on mwais tchén ! S' on djouwéve dins l' viyaedje et k' on l' avizéve d' å lon : "La, l' Mwaisse !" Rouf ! tertos hay å diale come ene volêye di moxhons k' a rçû on côp d' fizik.
Moes d' may !... Des ôtès sovnances mi rmontèt el tiesse. May cwarante ! Li guere. Et mi, on roed gamén d' saze ans, end aler tot seu so tchamps, so voyes. Tot seu pol prumî côp. S' catchî des bombes et des Almands; s' fé mete a l' ouxh pa les Francès; rintrer el måjhon, tot djinné come si ç' sereut di m' fåte k' on-z aveut pierdou l' guere.
May cwarante ! Ci djoû 1a, c' est tote mi veye k' a culbuté d' on côp come ene tcherêye ki s' ritoûne.
Divant ça, dji n' a stî k' èn efant. C' est come on paradis pierdou, raclôs inte li måjhon, li scole, l' eglijhe et l' tiene d' Uk.
Li tiene d' Uk, padrî nosse corti ! çki dj' î avans djouwé : a l' guere, ås djndåres voleurs. Dji cnoxheu tos les pazeas, les åbes, les terêyes di lapén. Portant, c' esteut grand come on payis, nosse tiene d' Uk. On-z î trovéve todi des novelès catchetes.
Li guere, li vraiye guere, a distrût tot ça, d' on côp d' pî. I n' a falou ki sacwants djoûs so les voyes, å mitan des trokets d' djins portchessêyes come des biesses, sins sepe cwè ni kesse. I n' a falou k' kékès bombes et sacwants moirts po divni tot d' on côp èn ome, et clôre padrî lu, po todi, l' intrêye do paradis pierdou.
Asteure, cwand dj' erva å moes d' may, i m' shonne k' i gn a pupont d' baloujhes dizo les tiyoûs, pus waire di moxhes-al-cawe so les aiwes.
Mins gn a des fleurs so l' cerijhî; gn a co des galants ki passèt tot pierdous, e s' riwaitant sins s' vey, et s' rimougnî n' on l' ôte a ptitès betcheyes. Et cwand l' nute monte å raeze des bwès et stinde tot doûcmint s' grand lénçoû, gn a l' sinteu des clawçons ki refaxhe li soû d' ouxh; gn a ene air di tchanson ki trinne avå les voyes; gn a deus efants ki rabizèt sins brut, avou plin leus grands ouys les clairès stoeles d' on paradis rtrové.
André Henin, divins: Årmonak do Payis d' Han, Les Cahiers Wallons, decimbe 1974.
Shûte di l' årmonak do Payis d' Han: djun.
Sipots sel moes d' may.
Djalêye e moes d' avri et d' may, c' est des mizeres a tot scheter.
Paski totes les verdeures ki vnèt d' esse semêyes et les åbes k' ont bouté vont edjaler.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
(Back index par sujet) Alans rzè a l' indecse des sudjets.
(Index par auteur) Djivêye des scrijheus. (dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Ralans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè al mwaisse-pådje.
Sacwants scrijhaedjes di cisse waibe cial polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Sacwants bokets scrîts ezès walons coinreces polèt aveur sitî ene miete rassonrés po poleur shuve pus åjheymint les mwaissès-rîles do rfondou walon.
Some texts published on this site may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future.
Certains textes peuvent avoir subi des modifications mineures pour faciliter leur insertion dans le projet de langue nationale pan-wallonne.
