|
|
Textes de Gaston Lucy réécrits en wallon (normalisé). Sicrijhaedjes e (rfondou) walon då Gaston Lucy. |
|
|
Textes de Gaston Lucy réécrits en wallon (normalisé). Sicrijhaedjes e (rfondou) walon då Gaston Lucy. |
dierin rapontiaedje - last update: 2004-01-25.
Dressêye:
Éléments de biographie
Bén des ptits mestîs di l' Årdene did dins l' tins sont roistés dispu lontins: rbouteus, potriyeus, et cobén d' ôtes.
Dji cåzrans enute do mestî d' fådeu. C' est cwè, on fådeu ?
Li fådeu, c' est li ptit bokion ki fjheut l' mestî d' tcherbonî. I calcinéve li vert bwès po-z è fé des braijhes po les verreyes , come a Vônexhe et Tchårluveye, et les foidjes ki fondént l' minrai d' fier.
Les cindes estént poirtêyes dins des hotes u des saetchs pa des ovrîs k' on loméve les hotlîs et les les saetchtîs.
Fåder, c' est don fé do tcherbon d' bwès, dins ene fosse po ki l' bwès î tcherbone sins flame et k' après, dins les oujhenes, on soexhe li rbroûler sins foumire et e tchåfant bråmint pus foirt.
Ces fådes la si fjhént dins les virêyes minme k' on taeyive. On pout co dayeur è vey dins bråmint des virêyes k' on-z a cultivé par après. C' est des grands ronds di tere k' ont stî noeris pås cindes des fådes.
Fåde, on mot ki vént d' eyou ?
Grandgagnage n' est nén seur di s' côp; i dit ki, dins on vî diccionaire rouchi francès, ça vénreut di " få " (lat. fagus = hêtre). On dit dayeur do "tcherbon d' få", po lomer li tcherbon d' bwès d' hesse. Litré, lu, cåze di "fald" en espagnol u e provinçå, et "falt" e hôt almand = pleu. Et i rashonne pleu, djiron, fosse. Croet kî vout !
Çou k' est seur, c' est ki l' tcherbon d' bwès s' opôze å tcherbon d' tere, k' on n' a cnoxhou k' après.
On dit co bén: Ti bwès n' broûle nén, i schôdeye. Ça vout dire k' i broûle come di l' amadou. On dit ossu ki l' bwès atrapé pal tonoere ni broûle nén mî.
L' istwere do fådeu ni fwait k' onk avou li cile des viyès foidjes, come å Fornea Sint Mitchî. Ossu vite ki l' bokion aveut abatou l' bwès, li fådeu shuveut è s' fijhant ene houte sol virêye minme, po-z esse todi so plaece a tot moumint.
Dins les prumîs tins, (les Romins u ptete co dvant) li bokion esteut ossu bén mineu, u feron (ovrî do fier). Tot si fjheut so plaece et avou do vert bwès. Ci n' est k' pus tård, cwand on-z a veu ki les cindes alént mî ki l' vert bwès, ki l' fådeu a divnou on mestî ricnoxhou.
Divant l' an meye, on n' a nén l' air di conoxhe li fådeu. A Lidje, on-z è cåze diviè 1418. Dins l' payis d' Chimai, i fåt ratinde 1509-1531 po vey publiyî des ordonances. On-z î cåze di bokeus, di bocardeus, di fondeus, di mårteleus, di bokions et d' fådeus.
Et come todi, ça n' va nén sins procès. Li 6 di may 1616, a Mont, li cour oblidje les martchands a loyî et rashonner leus bwès estô d' les laixhî trinner 3-4 ans dins les côpes et espaitchî les rdjets d' crexhe. I faleut ki dins l' anêye, tot l' bwès soexhe saiwé, fådé et moenné voye, u on saizixheut çki trinnéve.
Les bokions et les fådeus estént rpris dins les pus bas des ovrîs; c' est po ça k' on n' è cåze djamåy dins les akes u les vîs papîs. Et si on poirtéve li tcherbon d' bwès dins des hotes et dins des saetchs, c' est paski les boûs, minme muzlés, n' estént nén admis dins les bwès. Kéne epoke !
Il a bén falou prinde des mzeures po såver les bwès, ca a ç' moumint la, on fornea aveut mezåjhe di 900 benes di tcherbon par an et ene foidje, 250 benes. Cwand on sårè k' ene bene våt 63 hectolites, i gn a pus k' a fé li conte.
On dit ki l' fornea di Boudje dilé Momgnî, e 1714, aveut uzé 2000 tcherêyes di tcherbon, çou ki fwait ås alantours di 6000 coides di bwès. E Hinnôt, po 14 forneas et 30 foidjes, i faleut tos les ans 20.000 benes di tcherbon = 120.000 coides di bwès et li coide rivneut a vint escus.
E 1790, dins les Bas-Payis, on contéve 45 forneas (clawtreye, afinaedje, et tot et tot.). Lidje aveut 18 forneas, 13 foidjes, 4 platinreyes, sins conter les cenes di Sint Houbert et d' Åbî, dlé Bouyon.
E 1824, on-z a cmincî a-z awè l' coke (li metôde vineut des Inglès). E 1836, i gn aveut 66 forneas å tcherbon d' bwès et ddja 23 å coke, po 2.500 ovrîs.
Dins l' Lucsimbork, e 1839, on-z aveut 8 forneas a bwès; a Nameur, 31 a bwès et 2 a coke; a Lidje, 7 a bwès et 6 a coke; e Hinnôt, 4 a bwès. E 1946, tos les forneas a bwès avént disparexhou.
Po l' tchåfaedje des måjhons, on purdeut bråmint l' vert bwès, mins li tcherbon di få aveut co des pratikes, bén ki dviè 1836, les francès avént fwait monter les pris. So les martchîs, c' ere des femes ki vnént vinde li tcherbon d' bwès dins des hotes.
Asteure, dji vons passer a l' bezogne minme di fådeu. Po cmincî, on fjheut setchi l' bwès e l' air. On djheut: do bwès hole [peu consistant, inapte à la menuiserie]; par après, dins l' fåde, on l' tchåféve sins air; i faleut k' i soexhe foirt tchôd, assez lontins et i faleut-z awè l' rindmint volou.
Cwand ene taeye esteut markêye (å mårtea u å grifet) li bokion abatéve e shuvant les borneas [petites bornes] k' il aveut planté etur les pîs coirnîs [qui font le coin] po s' ricnoxhe, e prindant bén sogne di laixhî çk' esteut reziervé.
Li fådeu vneut basti si cahoute avou des bwès et des coxhetes, pu li covreut avou del tere et des mossireas.
Ça arivéve sovint ki l' fådeu dnéve on côp d' mwin po rceper u relére [trier] les bwès: li bwès d' coide, les ramxhions, li respaye (çou k' on pout prinde dins ene resse).
Adon, li tcheron vneut saiwer les bwès martchands; après, avou si grande berwete, li rôleu rashonnéve et dresséve li bwès d' fåde. Li plaece del fåde diveut-z esse bén prôpe, sins raecinêyes et sins cayås. On wangnive a fåder kékes côps a l' minme plaece (li tere ere setche, i dmoréve les fenès cindes et li tere a fåde.)
Ene fåde s' aprestéve lontins a l' avance. Côpé e bokets di 80-90 cm, li bwès esteut laixhî a setchi disk' a l' boune såjhon. On l' amoennéve adon dlé li fåde; On-z aveut waitî k' ele soexhe dins on bas fond, po-z awè pus åjhey a berweter.
Å mitan d' l' aire a fåde, on campéve troes pîces on pô espacêyes k' on rloyive eshonne avou des toirdowès håres. On loméve ça l' boutea. C' esteut li pouss do mitan del fåde, u li tchminêye, si on vout.
Li pouss u tchminêye del fåde, veyou do dzeu.
Cwand l' boutea est fwait, i fåt camper l' bwès ttåtoû, on pô aspoyî après l' mitan. Ça va tot seu e metant li gros dbout des bwès e l' tere. I fåt awè sogne di boutchî les trôs etur les schetes (schenes, schinetes) avou do pus fén.
So li prumire pile di stampés bwès, on-z è rmete ene deujhinme, k' est todi arindjeye come li prumire.
Cwand li moye est fineye, li fådeu li covere avou des setchès coxhes, des setchès foyes et do mossirea. Après vént li fene tere et les waezons, a pårt li boutea k' i fåt refoirci.
Cwand on-z a tot fwait, on pout aloumer li fåde. Ene bresseye di setchès coxhes (li fawêye u li rnåd) k' on poûsse e feu disk' å boutea, pu li fådeu monte al schåle so li fåde po rimpli l' boutea avou des braijhes u do bwès bén setch. Sitoit li boutea bén rimpli, el fåt ristoper do côp avou des waezons et del tere.
Li bwès va don fådyî di 8 a 10 djoûs. Mins cwand li fåde est bén prijhe, li fådeu fwait des bawetes et des rayires, po-z evacuwer li frexheur ki pôreut dmorer dins li fåde. I cmince pa l' copete e dschindant ttåtoû, e les drovant et e les ristopant a fwait ki l' cujhaedje avance. Pås rayires, li fådeu, avou on grand ringard (grand baston po forguiner), pout s' rinde conte di l' estat del fåde et prinde ses dispozicions shuvant. Il doet ossu etertini li coviete del fåde et rboutchî les trôs ki s' î frént.
Les bawetes u drovoes, et, dissu l' moye, li grand baston k' on lome "fourgon" u "ringard"
Li bwès cmince a cure pa dzeu et, après kékes djoûs, li hôte fåde kimince a dischinde on pô d' pus tos les djoûs, po divni ene basse fåde, disk' å moumint k' ele si va efondrer. Adon, c' est l' moumint d' achever d' distrure li resse del fåde et do cmincî a triyî l' tcherbon cût: li bea d' on costé, pu les maxhrons (nén bén cûts), les schavisses (a poenne noeris), les ptitès cindes et les braijhes. On broûléve ces-ciles dins l' braijhoe del houte.
I n' dimoréve pus k' a mete li tcherbon a coete u l' fé moenner ås pratikes. On pleut adon rataker ene novele fåde.
Dins l' tins, on s' dimefyive des fådeus, on les djheut sorcîs, u rbouteus. On djheut k' a Davdisse, i gn aveut on fådeu boeveu. I fjheut des " nouvinnes " ki durént li samwinne, si nén d' pus. Divant di nd aler, i djheut a ses moyes: "Edoirmoz vs !" et elle arestént d' foumer. Li samwinne d' après, cwand i rivneut, di pus lon k' i voeyeut les moyes, i criyive: "Rimetoz vs en erote !" et ele ripårtént.
On djheut k' il aveut yeu si scret d' on rôlî, mins i n' saveut s' è mete cwite. El åreut dvou rvinde meyeu martchî k' i n' l' aveut atchté, mins come i l' aveut yeu po rén.... Il a don stî trover on moenne a Sint-Houbert, ki lyi a dit di vni ostant d' djoûs a meynute dire les litaneyes del Sinte Viedje, so l' ouxh di l' eglijhe. Tins do perlinaedje, i n' si pleut nén rtourner cwand il etindéve åk dirî lu ca c' ere li diale, ki l' åreut yeu stronné.
Il a yeu peu bén sovint; ses tchveas ont vnou tot blancs, mins il a arivé å dbout d' ses poennes et si don a stî fini po todi.
Gaston LUCY, divins Presse-Annonces 3 Juin 1976; rapontyî pa Louwis Baidjot, li 17 di djulete 1996; divins: Coutcouloudjoû l° 23.
La légende du patron des cocus:
Les måleurs di Sint Djangoû.
Vos savoz bén ki, dinltins, la meye ans did ça, et co dpus, ki les relikes di Sint Djangoû ont stî apoirtêyes a Djedene pa des moennes ki s' såvént a ç' moumint la del radje des Normands, et k' a cåze di ça, Djedene a bén manké d' candjî d' no.
A Djedene, i s' î fjheut bråmint des miråkes, et les djins k' î alént djhént: "Dji vons a Sint-Djangoû." I n' dijhént nén: "Dji vons a Djedene." (Come on n' a pus dit: Dji vons a Andaye, mins: dji vons a Sint Houbert).
Sint Djangoû, don, c' esteut on bon signeur del Gåle, d' après les sourds di Mouze [vers les sources de la Meuse]. Et adon, come enute, les chefs et les gros fijhént l' noce tos les djoûs. Po mî dire, c' esteut tos les djoûs dimegne por zels, sins conter k' i n' travayént jamwais, si vs inmez mî. I gn a rén d' candjî avou l' djoû d' enute. Todi fiesse por zels, sol tins k' les ptits, les sieves, n' arestént nén di hêmyî por zels.
A l' epoke ki dj' cåzans, Djangoû esteut l' pus ritche signeur do payis. Il esteut binawreus, avou s' bea tchestea, ses stindêyes di tere, ses tchesses, et pu ene feme ki lyi plaijheut. Cwè çk' i lyi åreut co bén falou d' pus po-z esse binåjhe, ô, vos ?
Mins laddins, i gn aveut on "mins", k' i n' conoxheut nén. I n' rondineut nén li feme. Non, ele n' esteut jamwais grigneuse. Ele fijheut bén li sope. Et sortot, n' alez nén croere k' elle esteut xhalêye, u laide come li petchî mortel. K' ele n' aveut pupont d' dints, u k' elle åreut stî schådrêye, par egzimpe, ni bossowe. Non, rén di tot d' tot ça. Elle aveut ene doûce alinne, mins elle esteut toursiveuse ki l' diale, et si åme, si pôve åme esteut bén noere, bén noere. C' esteut ene feme di diale, cwè.
Asteure, dji vs va dire : do côp k' Sint Djangoû esteut voye al tchesse, i gn aveut on djonne machin ki vneut tni cpagneye al feme. Et i n' s' anoyént ni onk ni l' ôte, tins ki l' signeur trakéve li djibî, et k' il esteut lon di s' tchestea et d' si feme.
Dijhans ossu k' les djonnes ki corént après, c' esteut nén todi les minmes. Nonna: i gn è vneut did bén lon, alez. I fåt bén k' on candje tenawete, don.
On dit el Årdene: todi l' minme, c' est do rtchåfé.
Et come di bén etindou, et todi come todi, li loigne Djangoû n' a stî metou å corant ki l' dierin del "bonté" d' si feme. On djheut dins l' payis k' elle esteut foû-z et houte.
I gn aveut des djonnes et des vîs, et il eralént tortos contins, co pus vite les djonnes.
Mais i gn è vneut a tchvå ossu. I vnént did pus lon. Ça s' dijheut. Et cwand il estént rarivés, i racontént e s' vantant çou ki s' passéve.
Tant et si bén ki l' curé s' end a melé, et il a raconté li spoule [le récit] å Djangoû, ki n' a nén stî foirt contin d' ça; on l' comprind, dayeur.
Il a moenné ene veye di tos les diales, pu il a dit ki ci n' esteut nén l' vraiy, ki ç' n' esteut k' des canlaedjes des mwaijhès linwes.
Et li feme, leye, après ça ?
Dji vos l' va dire. Elle a djuré pa ses grands dius ki c' ere tos boignes messaedjes, tos edvintaedjes, totes mintreyes. Et ele li pleut djurer so tos les sints do paradis.
Come vos l' voeyoz, c' esteut ene feme di diale. Et ele fijheut çou k' ele pleut po-z aidî l' pôve Djangoû a prinde on saeyea po ene lantiêne. Djans k' ça n' li djinnéve nén beacôp, ni foirt.
Mins l' Djangoû n' inméve nén les istweres e si måjhon, ni co ôte pårt. C' esteut on bråve ome, k' inméve bén d' esse trankile. Ça fwait k' il a creu tot çki li feme lyi a rabriolé. Et il a ristî al tchesse, come divant.
Tossu vite k' il a yeu stî voye, on-z a veu ariver e tchestea ene carabande di galants, des djonnes, des vîs, des bossous, des sclepates, et kibén ds ôtes. Li feme les rçuveut tortos, et il eralént bén binåjhes tortos.
Mins onk ki n' a nén stî contin lontins, ç' a stî l' loigne Djangoû.
Les djins, e catchete, lyi riyént å nez, co pus rade les coméres k' estént mwaijhes k' ele ni voeyént pupont d' galants. Et l' curé lyi a co rdit ké noveles ladsu. Il a dit platezak å Djangoû k' il esteut cornård, et k' i dvreut mî wårder si feme dins li droete kidujhance, pask' elle esteut e trin d' dåner tos les omes do payis.
Ci côp ci, l' ome a monté e sminces, et s' courcî po d' bon. Il a houkî li feme, l' a pris pal mwin, et i lyi a cåzé bén djintimint. Et il a compris do côp k' c' esteut l' vraiy, les rapoitroûles des djins. Et i l' a amoenné dvant li fontinne do viyaedje.
I nos fåt bayî ene pitite esplikêye so ces paroles ci. Dinltins, dins tos les viyaedjes, gn aveut ene fontinne, on sourd ki les djins î alént a l' aiwe. Gn aveut jamwais k' ene voye po-z î aler. Ci voye la si loméve li bé. Ça fwait ki l' pazea ki moennéve å sourd si loméve pattavå: li bé-fontinne. On djheut ossu: li bî-fontinne. C' est dandjreus ossu l' etimolodjeye di "Belfontinne", li viyaedje dlé Bive. Ci sreut parey po Bê, dlé Nameur (Beez). C' est po ça ossu k' on dit, po dire l' aiwe k' on va cweri so on voyaedje å sourd: ene voye d' aiwe. Alez m' cweri ene voye d' aiwe al fontinne.
Li sourd, c' esteut ossu ene plaece sitratedjike. Tins des gueres, les innmis plént soeye-t i distourner les sourds, soeye-t i les epwezner. Ça n' a nén candjî non pus, et on dit sovint k' les gueres d' après l' an 2000 sront des gueres po les sourds et les aiwes. On voet bén ça si on rwaite li tinkia k' i gn a inte li Turkeye et l' Siriye pol mwaistrijhe des sourds et des aiwes d' Ufrâte. Ç' a stî l' cas etur les Walons et les Flaminds. Rissondjans å båraedje di Lesse.
Les sourds avént ossu tchaeconk leu pépé, ki les djins supersticieus vinént priyî.
L' eglijhe, foice k' i gn aveut nén moyén d' fé ôtrumint, a sovint dvou rconsacrer les sourds a on sint.
Rivnans a nosse Djangoû.
So l' aiwe del fontinne, i djha a si feme: "Poy ki vs ôz djuré so tos les sints do payis, del daegn et do Paradis, li Bon Diu va bayî si avis so vosse kidujhance, eco enute. Vos alez trimper vosse tote blanke mwin dins ç' bele claire aiwe la, wai, et l' Grand Mwaisse frè vey cwè. Si çki vs ôz dit, c' est des mintreyes, on l' voerè bén. Alez hop ! e l' aiwe.
Li feme s' a dit: "Li Bon Diu n' srè nén pus metchant k' ses sints. Alans î." Et elle a trimpé si mwin e l' aiwe. Ele n' a nén dmeuré lontins dins l' aiwe, li mwin. A poenne didins, i gn a vnou on laid må ki s' a metou so si mwin. On må laid a rwaitî, co pire k' on skire [on cancer] u li noere tchamosseure [li lepe], a-t on dit.
Di franke k' ele si croeyeut, elle a cmincî a-z awè peu, et lu, tot parey.
Dji vs va dire, la: li feme lyi plaijheut tant.
Il aléve dire åk, mins i n' a nén yeu l' tins. I n' a pus veu nolu dlé lu. On voeyeut on trô dins l' tere, et i gn aveut on pô d' foumire k' e rexheut.
C' esteut l' diale k' aveut pris li foûme d' ene feme po tanter Sint Djangoû.
Et c' est po ça k' on dit k' sint Djangoû, c' est l' patron des cocus, des cornårds, u bén ossu des omes ricalés, må maryîs, cwè.
Gaston Lucy divins: Oeuvres Complètes (sicrît pa Yves Joblin); Riscrît pol Rasgoutaedje l° 15 do moes d' avri 1996 (notes da Lucyin Mahin)
Notes sur Gaston Lucy par L. Mahin:
Gaston Lucy, et l' ban des Libins
Todi so totes les voyes avou si ptite mobilete, li Gaston, sapinse ses soçons [comme l'appelaient ses amis], est motoit l' oteur k' a l' pus scrît e walon di tot nosse payis. Est çki c' est ås Afrikes k' il a compris li ritchesse di nosse walon ? Dins tos les cas, dedja estant å Congo, pu el Aldjereye - po les tchmins d' fier -, i ramexhnéve les vîs contes did låvå, et ddja rwaitî s' i gn aveut nén des mots arabes ki rshonnént å walon.
Il a todi dmeuré vî djonne ome, et sconte des femes [misogyne] å pus parfond d' lu-minme (ça s' voet foirt bén dins ses scrîts). Ça fwait k' i tournéve tos les viyaedjes di Smwès, disk' a France, et di Hôte-Lesse. Si passe-tins, c' esteut pus vite di raglener les paskeyes [légendes] so les diales, les pépés, les leus-warous, les loumretes, les nûtons. C' esteut, sapinse k' on n' dit, on foclorisse. Sol foclore, i scrijheut pa des côps e francès.
Ses scrijhaedjes e walon todi e prôze, ont on nouzome advantadje [une qualité extraordinaire]: i mostrèt l' cåzaedje des djins come il est po do bon, dabôrd ki les ôtes oteurs ricopièt sovint li stîle des belès letes do francès, po fé cåzer leus persounaedjes.
Li Gaston esteut d' Bive, et i n' a nén beacôp scrît so les viyaedjes di nosse ban. Pa des côps, i vneut amon Benoit a Viance. Il esteut todi droldimint acayté, don, poy k' i n' aveut nén s' pwin cût, come on dit; dj' ô bén [c'est-à-dire]: i n' aveut pont d' feme po fé si menadje.
" Ça fwait k' on djheut voltî ås efants k' estént målåjheys: si vos n' dimorez nén trankile, on va houkî l' Pépé Crotchet. Et on côp, a ç' moumint la, i gn a l' Gaston ki toke al vite, k' i raconte Erness Benoit. Dj' åreu volou k' vs årîz veu les efants brouyî po s' aler muchyî drî li dresse. "
Gaston Lucy esteut on scrijheu d' walon, on foclorisse, et ossu on diccionairî [lexicographe]. Il aveut rashonné dipus d' 3.000 mots walons so des vîs cayets. C' est Louwis Baidjot, di Grede, k' a erité des papîs d' Gaston. Il a metou tos les mots dins on fond d' bayeyes [base de données] didins s' copiutrece, les erîler [classer] et sorti si motî: " Li walon d' Bive et environs ". C' est ossu onk des soûmints [une des bases] di noste ovraedje di " Rasgoutaedje des Bassårdinresses ", on diccionaire des payis d' Lesse et d' Simwès k' on-z î dit ersè pol francès hier.
Di s' vicant, Gaston Lucy n' a eplaidî ki " Contes et Légendes d'Ardennes " (nén daté, diviè 1975) et des bokets d' gazetes dins Les Echos de la Cité, Presse-Annonces et La Réclame Ardennaise. Il aveut fwait ene brike di cåzu 500 pådjes, ttafwêt tapé pa Yves Joblin di Palijhoû: " Oeuvres complètes ", mins ki n' a jamwais rexhou.
Ses bokets e walon sont sovint des racontaedjes di ene a 5 pådjes. I fåt cwand minme rilver deus noveles: " Les Grignous " et " Les Leus ".
Lucyin Mahin, cåzaedje aprusté pol conferince "Les scrijheus walons a vey avou l' ban des Libins", Glaireuse (Libin), li 23 d' måss 1996.
Biographie de G. Lucy par L. Baijot.
Li vikereye da Gaston Lucy (li Singlé)
(1898 - 1986)
Po on tas d' djins, Gaston Lucy, k' on conoxheut mî dizo li no di " Singlé ", ere on spécimen etrandje, misterieus, impressionant, k' è conoxheut dpus k' bråmint sol nateure, les plantes, les moxhes, les rotches, les ledjindes, les pépés, li diale, l' aiwe et li baguete.
Caressant rålmint dins l' sinse do poy, herpeus minme bén sovint, i s' confondeut voltî å solitaire di nos grands bwès, avou, al ocåzion on côp d' grognon bén sintou po l' ci ki ni li plaijheut nén !
Tot d' on côp rabôré dins si ptite måjhon, a scrire ses fåves, tot d' on côp, corant l' payis e mobilete, c' ere èn Årdinwès et on Walon dins l' fond d' l' åme. Bén seur Gålwès di stok, putete bén Celte d' oridjene, Gaston aparexheut come on drude [druide] di ledjinde; mî k' ça, il åreut polou-z esse noste Astérix, ki tént tiesse a tos les fjheus d' imbaras et a totes les atakes moennêyes conte li walon, k' ele vinénxhe d' l' åddins u d' l' ådfoû.
Il aveut vnou å monde a Bive, al fén do sieke passé. Si pere esteut do viyaedje; si mere vineut di l' Foret [Laforet]. Il esteut don tourné dipus so Smwès ki so Lesse, k' i conoxheut tot ostant.
Ossu libe ki l' Singlé ki court les bwès, Gaston a todi volou-z esse si mwaisse. Nén etonant dabôr k' il a dmeuré djonne ome.
Dins si bzogne, c' est fén parey. E 1919, il est al terasse sol ligne, k' on met a double-voie.
On djoû, il aprind k' on paye mî e France po rboutchî les trantchêyes. Avou deus troes soçons, i montèt s' les velos et evoye pol Champagne, ût djoûs par ci, ût djoûs par la.
Par après, on dmande des pôzeus d' ligne å Congo. I va å cours, reyussit l' egzamin et vo l' la voye po 3 ans å Congo; il aprind li linwe, et cmincî a noeri des carnets avou les istweres did låvå.
On toume padecô, dins ses scrijhaedjes, so des conversåcions k' il aveut avou les Noers, e kiswahili, linwe ki dji l' a etindou cåzer bén sovint avou les coloniås. C' est dayeur li linwe k' i purdeut po n' nén risponde ås kestions k' on lyi dmandéve et ki n' lyi plaijhént nén.
Rivnou po l' Cintnåre, il esteut fir d' awè defilé a Brussele come fåconî do Baron.
On l' voet par après planter ås sapéns, tirer ås pires, awè on camion po tcheryî ås pires et ås cartouches [pommes de terre]; tot convneut, mins nén lontins. Il achevrè al comene come cantonî et fossî.
A l' guere di 40-45, il est rezistant, dins on siervice di racsegnmints. Il s' doet catchî kéke tins al frontire francesse.
Après li bataye di Hodrémont, li 23 d' awousse 44, il est ramassé come ostadje, voyî a Dinant, Nameur, Lidje et alfén Beverlô. C' est la k' i srè dislåtchî.
Gaston si tneut å corant do progrès; c' est lu k' a yeu li prumire tévé a Bive. Il aveut codak [appareil photo], camera, prodjecteur et tot çki s' answît.
Après li guere, il a ndalé d' leu måjhon, po vni dmeurer al gåre, dins ene pitite cambuze ritirêye del route, so on fås tchmin, a 200 metes di nozôtes.
Do Congo, Gaston aveut rapoirté ene sinte frousse del tonoere [foudre]. al prumire noereur, il abizéve dilé nosse mere.
Pu, il a vnou sins touner, boere si djate di cafè, ca i n' boeveut ni bire, ni gote. Todi a pî dschå dins ses gros solés, i vleut k' li tonoere n' aléve nén avou li baguete [il prétendait que la foudre était antagoniste des dons de sourcier].
A foice d' åbitude, on-z a divnou soçons; faleut bén seur li moenner a droete u a gåtche, cwand i nd aveut håsse; li fé ene pitite corwêye, on côp u l' ôte. On-z est soçons, u on n' l' est nén !
Ene des grandes firtés d' si veye, c' est d' awè passé al televuzion. " Ça pôze èn ome, voess, ça, mi djheut i ". On l' a veu so Smwès, mins ossu par ci, sortot a Cwî, li dominne des Pépés, ki polixhént leus usteyes so les cawieas d' Lesse.
D' awè rçût Julos Baucarne, ki l' a mostré et cité dins Marie Clapsabot, le Voyage en Wallon, Gaston a wårdé on sovni mårcant. Gaston dins on live ! Ké succès !
Et les lives di Gaston. Il aveut raconté pattavå k' i nd aveut a banslêyes Did tot; dispwis li Bibe disk' a l' Alcoran et al Cabale; dispwis les messes noeres disk' al Veye des Sints, do Magasin pittoresque al guere di 14, do vî diccionaire di 1700 et des, disk' å Ptit Robert, do foclore ås ledjindes, des croeyances ås sucubes et ås sorcires, des lives di scole ås pus belès flores, ttafwait interesséve li Singlé.
Dins tchaeke live, en intrêye, ene lisse des pådjes k' il aveut rperé. Si l' oteur ni lyi rivneut nén, ene plinne pådje di critikes bén salêyes, come i nd aveut li scret.
A costé d' ça, des caisses di viyès gazetes, des carnets di scole, jamwais datés, atakés on djoû, pierdous li samwinne d' après, ritrovés kékes moes après, ratakés al evier, anichis pås tchéns u pikés pås viers. Èn ome tot seu ni pout nén tot fé, don !
Li rezultat di tote ene veye di rkestaedje di vîs mots, di viyès istweres, k' il a glané partout, påme [épi] après påme, et sortot k' il a scrît, po les schaper. Il aveut råjhon cwand i djheut " Il est vite trop tård ! "
Tot ça, Gaston nos l' raconte, come ene grand-mere a ses ptits-efants. Avou si malice, i rtrace li caractere des djins, leus cwålités, leus defåts et il a bén do plaijhi cwand i pout djouwer on tour å diale.
Li lçon k' on doet ritni di Gaston :
I sopoirtéve målåjheymint les Francès et leu lingaedje; i s' revoltéve di vey li walon metou a må pa des cis ki nel conoxhént nén, po mete el plaece ene linwe ki n' esteut å depårt, k' on djårgonaedje [jargon] di l' Ile di France, ene linwe d' etrindjir.
Tot do long d' si veye, li Gaston ni s' a jamwais dispårti [départir] di çt idêye la, ki li walon valaut tolminme ké cåzadje et k' i n' aveut a rodji d' personne.
Et c' est bén l' vraiy !
Po fini, djhans ki l' Gaston, tot grougnon k' il ere, a todi wårdé l' educåcion d' si mere, - il aveut li fwè on pô catcheye, mins vayante - et di ses vîs parints, ene plinne confiyance å " Grand Mwaisse " et ene grande atincion po ses moirts.
Ça ossu, c' esteut l' Singlé !
Louwis Baijot, li 26.03.1996. (Po li conferince da Lucyin Mahin a Glaireuse li 27.03.1996).
Li fåve Kituba ki dit:
Pocwè k' li solea lût tins del djournêye, et nosse bele, tins del nuteye.
Cwand Nungu (li Bon Diu) a yeu askepyî [créé] li solea et nosse bele [la lune], il les pinda e cir, et il estént ambedeus [tous deux] ki loumént l' tere, do djoû et co del nute. Todi come todi, ci situwåcion la aléve amoenner del margaye etur zels. Po n' nén esse todi cohigne cohagne ambedeus, il ont stî trover Nungu. C' est l' fåve ki dj' vos va conter asteure, ki m' a stî racontêye pa on vî macrea do ban Kituba. Dji m' è sovén co come d' enute.
Ça fwêt k' on bea djoû - come i l' sont tortos -, Diba, li solea et Mwêjiye, li bele, s' ont rtrové divant l' trône da Nungu po lyi spliker les ca et les ma d' leu brete. Disk' adon, il avént lût ambedeus el vôsse do cîr [a la voûte du ciel], del djournêye et del nuteye. Mins c' est todi l' arafe, don: Diba lujheut pus sclatant k' Mwêjiye. Ça fwait k' li Mwêjiye, li bén lomêye, s' a mwaijhî, et divnou djalote, et tantiveuse, et bessiveuse, et-z esse el eveye. Nos fåt co dire ki tenawete, Diba edjermonéve [fécondait] Mwêjiye, et elle acoûtchive les Niyotas, dj' ô bén: les stoeles. (I fåt-z esse boigne d' èn ouy et aveule di l' ôte po n' nén sawè ki les Niyotas, c' est les zwers dal Mwêjiye. I gn end a des caschonêyes et des caschonêyes, et ele dimeurèt todi addlé leu mere.)
Cwand il end ont yeu fwait avou leu plaidaedje, i s' ont avancîs disk' a dvant l' Nungu, et Diba a dit:
- Nvidi Nukulu, c' est mi, vosse Diba, k' est l' pus sclatant et l' pus riglatixhant.
Mwêjiye avna, leye avou, et dire:
- Nvidi Nukulu, c' est mi, vosse Mwêjiye, k' est l' pus sclatante et l' pus rsiclatixhante.
Cwand il ont oyou tot fwait, Mungu les rwaita, et i lzî djha.
- Taiss k' ây, vs estoz ambedeus sclatants et risclatixhants. Mins sabaye li ké des deus k' est l' pus foirt? Por mi sawè cwè, vos n' ôz k' a aclûter dvant mes ouys, et dji l' voerè bén.
I s' ont metou a-z aclûter, et l' solea a fotou ene boune deguzine a nosse bele, so rén do monde di tins.
Ça fwait ki l' Nungu djha:
"Pou mete tortos d' acoird, dit-st i l' Nungu, vos, la, nosse Diba, vos sroz metou po lure tins del djournêye, et vos, la, nosse Mwêjiye, vos sroz metowe po lure tins del nuteye. Et vs åroz les niyotas did ttåtoû d' vos. Et gn a jamwais nolu ki sårè ké sôre d' aclûte ki vs ôz fwait po vey li pus foirt des deus." (Note: Madjicmint, c' est todi tabou, dins ç' payis la, di dire ké sôre di lûtaedje k' on-z a fwait po vey li pus foirt di 2 djins.)
Et Nungu djha co:
"Ça fwait k' a pårti d' enute et ça disk' a todi, vos, la, nosse Diba, vos luroz tins del djournêye, et vs loumroz les djins, et avou vosse sour l' aiwe vos froz crexhe les plantes et vni les fruts. Et si les djins ni m' schoûtèt nén, c' est co vos ki m' rivindjrè, e lzî voyant les setchresses et e lzî rayixhant l' coyene.
Tant k' a vos, la, nosse Bele, vos luroz tins del nuteye, avou les Niyotas. C' est vos ki ténrè l' tchandele po les macrales fé leus danses, po les rivnants et les spérs et les antomeyes vini sbarer les vicants, po les pépés si rvindjî so les cis ki n' î croeyèt nén, po les nûtons rismeler les solés et rassercî les tchåsses, et ristinner les coyîs." C' est tot ça ki l' Nungu djha.
"Et asteure, lezî djha-t i co li Grand Askepieu Nungu, i gn a åk: vos, nosse Bele, poy ki vs ôz stî lûtêye på Solea, vos lyi dvoz ene wangne: vos lyi fourniroz trinte-z omes po bapipas, (c' est des sclåves). Et pu, vos såroz, po vosse goviene, ki si vos n' lu payrîz nén, dji vs anixhilreu pår [je vous réduirais en cendres]. Et asteure, do côp ki l' solea s' mosterrè, vos prindroz vos clikes et vos clakes, et vos disparexhroz abeye abeye, po n' nén co-z aveur ene novele margaye, ki toûnreut co må por vos. Avoz-st oyou ? "
Li Beaté s' asgligna divant l' djudjmint da Nungu. Mins ele ni dna ki deus sclåves et deus sclåvresses å Solea. Lu, po rinde gråce al Lune, i lyi ridna on tchén et ene tchene.
Mins il avna ki l' tchene ki l' Diba aveut ofrou come cadô al Mwêjiye aveut stî tchinter å diale eyû. Et cwand elle a fwait les djonnes, ele n' end a yeu k' onk, et ci n' esteut nén ddja on djonne di tchén; c' esteut on lukombi, ene sôre di gros fougnant des tchôdès aforets [oryctérope].
Do côp k' il a yeu skepyî, li Lukombi-Gros-Fougnant a stî trover l' Diba, et lyi dire:
- Bayîz m' li buanga kinata (li clé del mierkinoxhance), ô, et s' i gn a télfeye ene sakî ki vs dismeprijhreut, dji vos l' vénrè racuzer sol pî sol tchamp. (Note: Li ci k' apiçreut li buanga kinata, il åreut l' clé del mierkinoxhance [connaissance universelle], et i dvénreut li Grand Mwaisse del daegn [maître absolu de la terre].)
Diba a dné li beyatile a Lukombi et l' Gros Fougnant a bizé voye avou. Mins non pus, li beyatile Kinata-clé-del-mierkinoxhance, i tuze et i cåze. Waire après ki Lukombi åye raboirdé, il a stî trover l' Beaté, et il a racuzé Lukombi, d' awè stî fé martchî avou Diba po-z apicî l' clé del mierkinoxhance.
Li Bele dijha:
- Håwe, la, valet. Ça n' irè nén inla, ca ça n' irè todi nén inla. Si l' solea vout fé des matata avou mi (si l' solea vout djouwer avou mes pîs), mes djins s' såront disfinde. S' il a fwait ene buanga (ene emantcheure) siconte di mi, dji lyi va djouwer cénk royes, mi eto. Et l' Beaté askepyî Kongolo (li coroye Sint Djan).
Ciddé, i nos fåt rilver ki, sapinse les djins d' avår la, Kongolo, c' est ene grande coleuve, ki pompe l' aiwe des rivires tins des oraedjes, et ki saye sins rdaye di rnåder ciste aiwe la sol Solea. Mins Nungu (li Bon Diu) k' aveut veu l' côp d' tins, il a petrijhî [pétrifier] Kongolo. Ses deus dbouts ont stî aplakés e tere, et ça fwait k' i n' pout rén voyî eviè l' cir, et c' est po ça k' i n' låtche nén [qu'il ne cesse] d' boere di l' aiwe. Sapinse co zels, Kongolo, cwand i s' mostere, i rnåde l' aiwe k' il a beu, et c' est ça k' i ploû. Mins, rivnans a nos djins, wai, asteure.
Li Solea a stî trover l' Nungu et il a racuzé l' Beaté, et dire k' elle aveut askepyî Kongolo (li Coroye Sint Djan). Ladsu, gn a l' Nungu ki dit: "Dji t' a dné råjhon on côp. Asteure dji n' vou pus k' vos m' vinîxhe casser les orayes avou vos dispetrognreyes. Touyez et broyîz come ça vs toke, mins laixhîz m' e påye." C' est çou k' Nungu djha.
Ça fwait ki l' solea a ralé tot poenneus.
Å minme moumint, ås cints meye diales pus lon, gn aveut Kongolo (lu roye Sint Djan) k' esteut ki cwereut après Kinata (li beyatile-clé-del-mierkinoxhance). Cwand i lyi a toumé sol coir, i lyi a dit:
"Dji va ndaler stoûfer Mwêjiye; et twè, waite d' aler distinde les Niyotas (les stoeles).
Vos n' vos î rtrovez pus dins ene sifwaite assonre. Po ene ecrameyreye, c' est ene ecrameyreye, dowô. Bén mi non pus, ça, dji n' m' î rtrove pus. Mins c' est motoit ça ki l' sorcî rcwirt, voeyoz bén: k' on n' s' î rtrovixhe pus, po k' on-z åye l' idêye ki lu, c' est on tonea a syince, lu ki s' î rtrove co.
ledjinde zayirwesse, rescodowe pa G. Lucy, ratournêye pa L. Mahin, 1996, divins Lu Rasgotaedje, l° 20
La sagesse et l'intelligence d'un berger
Tchårlukin et l' eveke.
Dji doe dire, pol clairté di mi istwere, ki di ç' tins la, les Signeurs et l' Eglijhe avént des tropeas. Ça fwait k' les evekes profitént insi des rivnous des biedreyes d' eglijhe.
C' est onk di ces evekes la ki Tchårlukin aveut pris po cfesseu. On cfesseu ki n' si privéve nén d' a raconter d' totes les sôres a l' impreu. I l' aveut fwait awè si peu ki Tchårlukin vikéve å moens dispu troes samwinnes å pwin et a l' aiwe, i coûtchive sol paye et come tchå, i n' aveut k' on pô d' boudin; tot ça, po fé penitince, assuréve l' eveke.
Mins il a arivé on djoû k' Tchårlukin nd a yeu assez. Sondjîz, don !, so l' tins k' i fjheut maigue, l' eveke vikéve dins l' abondance; i profitéve del ocåzion, cwè. C' est a poenne si troes omes ki s' dinént li mwin plént fé li tour di s' vinte; si figeure ere come li plinne lune. I frouxheut dins l' cråxhe [il était très replet].
Tchårlukin lyi cwereut sovint chicane ladsu, sortot ki l' eveke n' esteut k' on ptit tchenonne cwand l' impreu aveut arivé so l' payis et c' est a çti-ci k' i dveut si plaece.
On djoû k' Tchårlukin s' pormoennéve dins l' bwès avou kékes cavlîs [cavaliers], la k' i toume båbe a båbe avou l' eveke, k' ere di sôrteye ci djoû la ossu.
Fåt dire ki les cwistots do tchestea avént dné l' sobricot d' " Razibusse " al eveke, di fwait k' i n' dimeuréve rén sol tåve cwand il aveut passé.
E voeyant l' eveke d' å lon, l' impreu si dit: "Dji vans rire on bon côp, enute."
L' eveke a don saluwé l' impreu. Ci-ci l' a rispondou insi:
- Et kés noveles, don, pere Razibusse; I m' shonne ki l' djeune vos profite bén mî k' a mi. Portant, vos m' årîz dvou bén dire " Merci " pol plaece ki dji vs a fwait awè, et vos n' l' ôz nén co fwait. On dit ossu k' vs estoz onk des omes les pus maléns do monde. On dit k' vos vs vantez d' etinde crexhe li yebe [entendre l'herbe qui pousse], e metant voste oraye al tere. Ebén ! dji vs va esprouver; Po-z amuzer vos ptits ouys, dji vs va dner troes belès djaeyes a câsser, come on dit. A pårti d' enute, dji vs dene troes moes po trover l' risponse ås troes kesses ki dji vs va dmander. Dji sai bén ki ç' n' est k' ene saye por mi et on djeu por vos. Si vs è rexhoz, vos tinroz vosse plaece. Si vos n' savoz, vos n' sroz pus eveke lontins; dji vs frè monter ene bourike do costé del cawe, ki vs tinroz al mwin come ene bride et vos froz l' tour del veye come ça. ".
Ladsu, Tchårlukin a ndalé e riyant.
Onk k' esteut bén cacame, c' esteut l' eveke. Ca vla les troes kesses di l' impreu :
I gn aveut personne k' aveut si må l' tiesse ki l' eveke e sondjant a ça. I n' saveut so ké pî danser po-z e rexhe.
A foice di tuzer, il a voyî on cåtron d' moennes dins les covints et les grandès scoles, po vey, si dins les savants k' î estént, i gn aveut onk ki l' åreut polou tirer d' afwaire. Mins les moennes ont rintré sins risponse.
Les djoûs et les samwinnes passént, et todi rén. On voeyeut ariver li dbout des troes moes. Li pôve eveke, ki s' vantéve di n' jamwais awè pont yeu d' rascråwes, kimincéve a vey ttafwait e noer.
I nd aleut pås tchamps, pås virêyes et pås bwès et i n' trovéve jamwais rén. I nel moennéve nén lådje; i s' dotéve bén pocwè k' Tchårlukin lyi avéut djowé ç' kinte la.
On djoû, e tourniyant todi, i voet s' bierdjî ashid so ene rotche; i wårdéve ses berbis avå la. On l' loméve : " Djan l' berå. " C' esteut l' pus malén bierdjî do payis, et l' eveke li saveut bén.
- Cwè k' vs ôz don, signeur eveke, ki vs maigrixhoz insi dispu kékès samwinnes ? I gn a åk ki vs catibule ?
- Ay !, mi ptit Djanot, t' as råjhon d' dire k' i m' a arivé åk. Li pîce ki Tchårlukin m' a dné a keude est bén deure. Po mî dire, les troes djaeyes k' i m' a dné a câsser, dji n' sai si l' grand diale lu-minme î arivreut. Dji sreu todi bén contin d' è vey les schafias [écales].
Pu, i lyi a espliké les troes kesses a risponde, e lyi djhant k' i n' aveut pus k' deus djoûs dvant lu.
- I n' vos a rén dmandé d' pus ? dit-st i l' Djan e riyant. Si vos m' vloz schoûter et fé çou k' dji vs dirè, i gn a moyén d' è rexhe.
- Et comint ça, m' pôve Djan ? Dijhoz vite ! Dji vs schoûtrè.
- Ebén, la çki dj' vons fé; tinez ! Vos m' dinrez vos cayets [habits] et dj' les metrè, pu dji metrè vosse pitite croes dseu et vosse calote so mi tiesse, mins seulmint po k' Tchårlukin n' vos rconoxhe nén. Dijhoz lyi ki, come eveke, vos n' li ploz aler vey k' al nute, k' i soexhe tot seu et k' i n' aloume k' ene boudjeye po vs loumer. Come ça, i croerè k' c' est vos et ça srè mi.
L' eveke, e-z etindant ça, zoupléve come on gadot.
Moussî avou les cayets d' l' eveke, li bierdjî, e noere goute, [dans l'obscurité] rishonnéve a èn eveke ossu bén k' èn ôte. Et i s' a rindou dlé l' impreu, k' ere ashid tot seu dins s' fåtûle [fauteuil].
- Ebén !, conoxheu e manoye, cobén ki dj' vå, a on liård près ?
- Mådjusté, li Crisse a stî vindou trinte dinîs, al manoye d' adon. Mågré k' vos vs estimez bén hôt, dji direu ki vs n' è valoz k' vinte-noûf. C' est nén ddja må di n' è valeur k' onk moens ki lu.
- Hum, dit-st i Tchårlukin, ça m' rabaxhe li caket on fåmeus côp; dji n' åreu jamwais creu valeur si pô. Asteure, eveke, dis m' cobén d' tins a tchvå, k' i m' fåreut po fé li tour do monde, a ene munute près !
- Mådjusté, si vs montîz a tchvå cwand l' solea s' live et l' shure ossu vite k' i n' va, vos frîz l' tour do monde e deus côps doze eures.
- Eveke, c' est del ritche avoenne ça, po nouri les tchvås, avou des " si " et des " mins ", seulmint, i dmeure a risponde al troejhime kesse. Cwè k' c' est, ki dj' sondje et ki n' est nén vraiy ?
- Mådjusté, vous croeyoz cåzer al eveke, don; Ebén, ci n' est nén vraiy ! Dji n' so ki s' bierdjî, Djan l' Berå.
- Comint, mâtin, ti n' es nén l' eveke, dit-st i Tchårlukin k' a toumé do cir al tere di s' awè laixhî prinde. Ebén !, pa m' båbe, ti poitrès l' anea et l' crosse, et Razibusse irè a bourike, i comprindrè l' latén kidjuris. I l' a volou semer, ebén, k' i l' recolte asteure !
- Schoûtez, Mådjusté, dit-st i l' Djan, avou vosse permission, dji dmeurrè come dji so, dji n' sai lére ni scrire, ni conter, dji n' sai ki m' walon et dj' so trop vî po aprinde, don, asteure.
- Ebén ! Djan, c' est bén damadje, mins dimande mi ôte tchoi, dabôr !
- Schoûtez, Mådjusté, dji n' a nén dandjî d' tant åk, mins puski vos m' vloz fé on plaijhi, dinez si gråce al eveke.
Schoûte, dit-st i Tchårlukin, ti tour m' a bråmint amuzé; dji dene råjhon a ti dmande, dji pardone al eveke, mins dj' î mete des condicions:
I fåt k' il egadje èn ôte bierdjî;
I t' doet dner ene boune pinsion et t' nouri disk' a ti moirt, ca dji n' vou pus k' ti travayes.
I doet laixhî d' costé si gourmandijhe et n' pus fé les egzès ki l' ont moenné u çk' il est asteure.
L' eveke a stî bén contin d' s' è tirer insi; il a divnou bråmint pus tolerant dins les cfesses di l' impreu et des ôtes, et sortot, il a fwait on cwareme bén salutåre.
I fåt todi s' dimefyî des rtours di baston.
Gaston LUCY divins: les Echos de la Cité li 3 d' octôbe 1968; rapontyî pa Louwis Baidjot, li 10 di may 1997, divins: Coutcouloudjoû l° 22, may 1997.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
(Back homepage) Alans rzè al mwaisse-pådje.
(Back index walon commun) Eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
(Index par auteur) Indecse des scrijheus. (dont les textes sont disponibles en walon commun) Indecse des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon.
(Back textes en walon commun)Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
Sacwants scrijhaedjes di cisse waibe chal polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Sacwants bokets scrîts ezès walons coinreces polèt aveur sitî ene miete rassonrés po poleur shuve pus åjheymint les mwaissès-rîles do rfondou walon.
Some texts may be affected by copyrights and eventualy need to be removed from this server in the future.
Certains textes peuvent avoir subi des modifications mineures pour faciliter leur insertion dans le projet de langue nationale pan-wallonne.
