|
|
Rencontres avec divers promoteurs du walon, ou de simples locuteurs Rescontes waloneuses et waloncåzantes |
|||||
|
|
Rencontres avec divers promoteurs du walon, ou de simples locuteurs Rescontes waloneuses et waloncåzantes |
|||||
dierin rapontiaedje - last update: 2008-02-06
Dressêye:
Angelo Comel, rue Malhavez a Huy, écrivain en français et wallonophone
Andjelo Comel, del Måle Schavêye a Hu, sicrijheu e francès et walon-cåzant.
Li Måle Schavêye di Hu
- Pocwè ç' no la, li Måle Schavêye, pår kipité e "francès" åresse, "Malhavez" ?
- Li pont ki vos avoz passé po-z avni cial, po passer houte di Hoyou, n' egzistéve nén. N' a co asteure ene viye voye ki passe e bwès, sol droete erive. Cwand les djins vnént d' Modåve po ndaler a Hu, et k' Hoyou esteut gros, i n' savént passer a wé, et i dvént dmorer sol droete erive. Did la, dandjreus, li lomaedje "li måle schavêye", come vos avos "li måle passe" dins des ôtes viyaedjes.
- Et les grandès oujhenes cial astok ?
- C' est Deloite et Matthieu (asteure c' est Arcelor, kécfeye bénrade Mital Steel). Å cmince, c' esteut deus viyès famile di Hu, les Delwè et les Godin, k' avént des tolreyes et des papireyes. So tote li vå disk' a Modåve, c' esteut totès oujhenes ki rotént avou l' foice di l' aiwe, des aminwers, des foidjes evnd. I fjhént des toles a tchôd, pu do zéngaedje a tchôd. Al fén, les grossès oujhenes Cockeril, Esperance s' ont rashonné; les gros pexhons ont magnî les ptits
Bouter po Cocri
- Et vos, avoz todi bouté a Cocri, ô, vos ?
- Awè, edon; al C.M.I. (Cockerill Mecanical Industry). Dji a-st ataké come brigadî, divins les traeceus; pu come alåjheu [alaiseur]; pu al fén, dj' esteu dins les buros d' programaedje. La, i m' a falou riscoler. Inte 1970 et 1980, n a st-avou des machines ki fjhént 8 pîces totes les eures estô d' 3 machines ki fjhént ene pîce so ene eure. On-z a replaecî ene peclêye di djins adon. Divant, dj' aveu bouté dins ene tchôdronreye a Indji.
Après, dj' a stî bouter e l' Irlande po fé ene cintråle electrike, a Cork. Dj' î a dmoré deus ans et dmey avou totes mes djins.
Dj' a co bouté dins les tchôdires. Après, dj' esteu supervizeu do montaedjes po les tchôdires di ralouwaedje [de récupération]. Pu dj' a rivnou el Walonreye, et bouter po les oujhenes nawearinnes [nucléaires] (Doel, li cintråle 3 d' Tîhindje). Dj' esteu responsåve des moteurs å mazoute di dierin scour (po fé vitmint do corant si totafwait vénreut a toumer e pane).
Après, dj' a stî dins l' siervice après-vinte. Cwand on vindeut ene tchôdire, aveut todi èn an d' waeranteye [garantie]. S' i n aveut-st ene aroke, dji dveu aler vey si c' esteut l' veur.
Adon, dj' a stî dins tos les payis: e Djapon, e l' Indonezeye, e l' Inde e Pakistan (Islamabad, Karachi, Goudou), Bahrein, Arabeye, Malaizeye, Taylande.
End a dju veyou del mizere, låvå ! Dins l' trintinne di Pakistanès k' estént a Goudou, end aveut k' onk ki saveut lére et scrire. I wangnént 2 dolårs amerikins po fé 12 eures (c' esteut e 1990). Et avou ça Hazan, nosse mandaye, il aveut troes femes. I dmorént dins des cåves dins les digues basteyes åd dilong di l' Aiwe d' Indusse. Li plafond do trô esteut sotnou avou des stipes. N' aveut ene poite avou on drap come intrêye. Il aveut haetchî on fi electrike, a pårti del cintråle.
Mi vicåreye
- Vos n' estoz nén natif del Walonreye?
- Nonna ! Dj' a vnou å monde el Bijhe di l' Itåleye. E 1800 et des poyaedjes, mi viyaedje esteut otrichyin. Et m' mame si loméve Monestier - c' est on no francès - Napoleyon î a stou, et minme des Polonès. C' est dins les Dolomites. Et c' est so ene djin d' låvå, Souzane - ki dj' a scrît m' live dissur leye - ki c' est a cåze di leye ki dj' so cial el Beldjike.
Suzanne de Heneffe en Condroz
- Kimint s' lome-t i, vosse live ?
- "Suzanne de Jeneffe en Condroz"
- Wice çoula, Djinefe ?
- C' est on ptit viyaedje dilé Havlindje.
- Et kî k' c' est, cisse djin la ?
- Elle a skepyî e 1919, e l' Itåleye, e plin redjime fachisse. Elle a stî ovrer divins les montinnes disk' a l' ådje di 13 ans. Adonpwis, po wangnî l' crosse del famile, on l' a-st evoyî a Nape come meskene amon des ritches. Et c' est la k' elle a cnoxhou m' mame
- Kimint çk' elle aléve a Nape ?
- Ele prindeut l' trin, li voye Belluno-Padowe. Elle î a stî troes côps troes ans. Adon, nos esténs e 1939, et les Inglès bombårdént Nape. Ça fwait k' ele rivént e s' viyaedje, ki c' esteut on pôvriteus hamtea dins les tienes. N aveut la on tchîf do pårti fachisse ki l' a-st evoyî e l' Almagne po bouter. On-z etindeut dire k' e l' Almagne, on n' bombårdéve nén.
- Ces Itålyins la k' alént e l' Almagne, i n' estént nén prijhnîs, zels ?
- A ç' moumint la, neni. Mins il estént oblidjîs, pa pårti fachisse, d' aler travayî, e l' Almagne u e l' Itåleye. Å cminçmint, e 1941, Souzane, elle boutéve el Bavire, ey ele s' î plaijheut bén. Mins e 1942, ça n' aléve dedja pus si bén. Les Almands ramassént dsu leu narene, des tatouyes el Rûsseye, e l' Afrike do Nôr (Libeye). Cwand elle a ristî travayî e 1942, ci n' esteut pus el Bavire, mins a Stetin, el Pologne d' ouy.
Ci côp cial, ci n' est ddja pus l' minme afwaire po ndaler å trin. Davance, les ovrîs itålyins voyaedjént dins des beas vagons. Mins a dater d' 1942, c' esteut des vagons å bisteu.
Il ont stî egadjîs el Pologne - k' aveut stî evayeye e 1939, don, leye -, dins ene cinse ouçk' i n aveut des prijhnîs. I n' estént nén bén lodjîs. I doirmént dins des ståves so des léts onk dizeur l' ôte. Des matrasses di foyes di mayisse, des fayés tenes covtoes. Sol coine des covtoes, n aveut des croes gamêyes, sogne k' on n' les hape.
Cial, i n' magnént k' des crompires, et del tene sope, avou des betråles et des raecenes.
Et ça fwait k' e 1943, elle a rescontré on prijhnî ki lyi fjheut todi des betchs. C' esteut Djôzef, on sôdård bedje di Djnefe, k' aveut stî prins sol Lisse. Lu, il aveut on tchvå, et i moennéve a l' ansene. I tcheryive ossu å bwès et ås crompires.
Et il ariva, e 1943, k' i s' ont trové eshonne dins on tchamp. Djôzef diveut ramasser ås fiyaenes [fanes de pommes de terre] et les sintineles almandes dimandît djusse a Souzene di lyi aler dner on côp d' mwin. I plént djåzer, mins djusse di l' ovraedje.
- Et i n' ont nén djåzé fok d' ovraedje et do tins !?
- Bén nonna, don, mins dji n' vos è di nèn dpus, po n' vos nén waster (ni oister) vosse plaijhi.
Adjåzia moenné pa Lucyin Mahin, li 10 d' octôbe 2005, riscrît li 22 d' djanvî 2006.
Chez Jean-Philippe Legrand, waloneu de 29 ans (octobre 2004)
Ene shijhe avou Djhan-Flipe Legrand.
Adrovaedje.
- Cwè çki c' est k' on doyåre?
- On doyåre u on doyåve ? Paski ci n' est nén parey. Ki : a Lidje, ambedeus si rprononcèt "doyå". Mins cwand c' est dins des nos d' plaeces, c' est purade d' on doyåre k' on djåze.
- A! on doyåre, c' est çou k' on lome e francès "douwaire", c' est clair !
- Vo nos la crås avou ça ! Cwè çki c' est, on "douaire", e francès ?
- Alez s' vey e splitchant motî do walon u so l' eciclopedeye Wikipedia. Vos ndè såroz ostant k' mi. Mins pocwè m' dimandez ça ?
- Pask' i gn a a Ståvleu ene rowe do Doyåre. Dji m' dimandéve s' i gn aveut nén la, divins l' tins, on rlomé bwès d' poye.
- Dandjreus k' nonna. Gn aveut purade la, dinltins, des tchamps ki rivnént, après l' moirt do dierin vicant d' ene cope, al fabrike d' eglijhe. Ça fwait ki : "sol Doyåre" vôreut kécfeye dire "so les tchamps d' fabrike".
- Mins cwè gn a-t i d' si råle sol Doyåre di Ståvleu ?
- O ! rén k' î assaetchreut les tourisses. Mins li dmorance d' on bén binamé noû waloneu, Jean-Philippe Legrand.
Vicåreye.
C' est li ptit-fi da Camille Gaspard, on scrijheu e walon et rcwereu sol walon d' Waene (Wane, Wène).
L' ouve da Gaspard a stî ristudieye lanawaire pa Françwès Duysinx (li Bon Diu si åme), k' a-st eplaidî deus papîs sol Camile dins li rvowe "Wallonnes" di l' SLLW dizo l' tite "Di l' eraire al pene" (ratourné e francès, come di djusse).
Po dire li veur, c' est nosse Djhan-Flipe k' a ramexhné tos les vîs papîs di s' grand-pa et lzès pruster, por lu bouter dsu, a Françwès Duysinx.
Dins ké lingaedje k' il ont djåzé adon ? Dj' a rovyî del dimander a Djhan-Flipe, mins dji wadjreu ki c' est e francès. Ni m' dimandez nén pocwè ! Ça nos moennreut trop lon.
Todi est i kel Djhan-Flipe, lu, s' a metou a rdjåzer walon. Avou s' grand-mame, aprume, k' a morou al prumire munute di l' an 2000. Come s' ele n' åreut ratindou k' çoula, po ndaler pol Laid Wåtî !
Si ptit-fi s' a metou a rdjåzer walon, di dj', pår avou sacwants djonnes di si ådje d' après Ståvleu et Belvå-dlé-Måmdey. Inte di zels, des ptitès cmeres k' ont wangnî li bate "Mamjhele Lingaedje", u des ôtes ki s' ont metou a tchanter e walon. Minme avou ses soçons ki lyi vnèt dire bondjoû, i saye di bate copene ene miete e walon.
Nos avans passé, e moes d' octôbe 2004, tote ene shijhe pår e walon. C' est la ki dj' a discovrou totes les apriyesses do ptit-fi Gaspard.
Li ci ki n' a k' on toû, i n' vike k' on djoû.
Pol walon, po cmincî.
Djhan-Flipe aprestêye on live so s' tåye. Il a ddja rashonné tos ses scrijhaedjes. Come, di s' mestî, i boute bråmint sol Daegntoele, nos nos avans ehåsté, ci shijhe la, do fé deus hagnons so l' eciclopedeye Wikipedia, onk por lu et onk so s' grand-pere. La, so rén do monde do tins, i vos relét li pus bea - a si avizance - des arimeas da Camille Gaspard. Eyet, sol pî sol tchamp, elzès mete so les fyis, avou li djivêye etire des tites des scrijhaedjes di s' tayon-oteur.
Djihan-Flipe divant ses axhletes : sol rîlêye do dzeu : totès sacwès a vey avou l' walon et l' patrimoenne.
Divant ça, i vos aveut recité d' ene trake tot on long powinme di s' grand-pere.
Mins ci n' est nén l' tot. Djan-Flipe est eto èn årtisse: djouweu d' instrumints et danseu. I fourit minme sicoleu a on festival di danses did diltins a Andujas, e Portugal. (Il a des atnances pa låvå).
Dji n' vos a nén co dit ene sôre : èn ôte di ses pasmints d' tins, c' est d' fé a magnî.
Nos avans sopé avou ene clapante sope ås poreas et on wastea d' crompires avou do hatchisse di tchå.
A vos fé gleter !
Li Djhan-Flipe a ddja moussî a djonds pîs dins li ptit viyaedje des waloneus. Il a prezinté li dierin "Mamjhele Lingaedje" (2004). Il a eto fwait des intermedes po des recitaedjes d' efants, mins la, i n' a nén wårdé bon sovni di l' adjinçnaedje del shijhe, trop longue et fortcherdjeye.
Il esteut eto on loukeu, foirt a l' awaite, do dierin festival del tchanson walone (decimbe 2004).
Pôreut vali k' i toume purade so des waloneus ki vikèt leu lingaedje, et l' djåzer a tot côp bon, ki so les cis ki "défendent les patois du terroir, si savoureux, entre autres le dialecte de Wanne, éminemment différent de celui de Stavelot, et avec le souci constant que ledit dialecte reste vrai, excluant tout lexème non attesté, et évitant de parler en wallon des domaines nouveaux, car on ne met pas le wallon à toutes les sauces".
Al gråce di Diu et da Sint Rmåke, ki rtchessa l' leu tot lyi djhant :
"E ståve, leu !" (c' est l' fåve etimolodjike di Ståvleu).
Adjåzia moenné pa Lucyin Mahin, li 10 d' octôbe 2005, riscrît li 22 d' djanvî 2006.
Dipus d' racsegnes so Camille Gaspard.
Dipus d' racsegnes so Djhan Flipe Legrand.
Rencontres avec des actifs de la wallonophonie (octobre 2003).
Bates di dvize d' octôbe 2003 avou cwate waloneus.
Nathalie Bleser, Simon Stasse, Michel Robert, Djôr Stasie.
Dins on ptit viyaedje d' Andalouzeye, dirî Gurnåde, ås pîs del Sierra Nevada, dj' a rescontré Nathalie Bleser, ki m' aveut dmandé lanawaire sacwantès sacwès so l' Daegntoele.
Vicåreye.
Ene båshele di Vervî, k' a studyî ratourneuse francès inglès espagnol a l' ISTI a Brussele. Ele passe e l' Espagne come assistante ricwereuse, avou les programes uropeyins fwaits po discandjî les studiants. Prumire univ: Vitoria. La, ele toume båbe a båbe avou les estrinmisses basses: i n' vlèt nén k' ele fwaiye des raploûs avou les scrijheus "Chicanos" (les espagnol-cåzants del Nonne des Estats Unis), paski, djustumint, c' est do castiyan et k' on n' fwait pont d' castiyan en ene Fak di Letes e Payis Basse. Adon, ele passe l' anêye d' après a Granada, avou les minmes ricweraedjes so les scrijheus ki disfindèt les ptitès culteures.
A Gurnåde, ele prind pî, si fwait egadjî al Fak di Letes et tchoezixh si sudjet d' teze: mete onk astok di l' ôte on scrijheu chicanos et on scrijheu walon. Li scrijheu walon serè Henoumont, k' ele va cmincî a dischovri a pårti di si prumî live "Èn oujhea pol tchet".
Responda.
L' Aberteke (Ab) - Li lûte des Walons et des Chicanos, ça vs shonne ene miete parey ?
Nathalie Bleser (N.B.) - Oyi. Gn a ene grosse culteure ki les spotche, et il è disfindèt ene pitite.
Ab. - Les Chicanos sicrijhèt en espagnol, edon ?
N.B. - Purade, i metèt des dvizaedjes en espagnol dins des tecses en inglès.
Ab. - Come Henoumont mete do walon dins ses tecses e francès ?
N.B. - Oyi, å cmince, todi. Après, il a divnou todi pus "parizyin".
Ab. - Mins vos, vos n' kinoxhîz nén l' walon d' djonnesse, don, vos ?
N.B. - Ene pitite miete, sins l' saveur.
Ab. - Sins l' saveur ?
N.B. - Po cmincî, dji n' coprindeu rén dins les tecses e walon. Pu, dj' a rtrové come ene muchieye memwere. Adonpwis, dj' a toumé so les waibes "walon.org". C' est la k' dj' a tcheyou sol riclame po "Ké walon po dmwin ?". Mi mame l' a fwait rivni, et m' l' avoyî cial.
Ab. - Avoz djourmåy rescontré Henoumont ?
N.B. - Awè ! On côp a Brussele. Mins c' est on vî ome, asteure. Et i n' sait ddja k' el walon bodje, k' el walon rvike. I n' kinoxhe rén des ravicantisses, do rfondaedje et hay vos nd åroz. I s' a aresté e 1990.
Ab. - Et vosse teze, c' est po dabôrd ?
N.B. - Plait-st a Diu, dj' årè tot fwait pol moes d' fevrî, måss. Dj' a trinné lontins assez avou ça. La dpus d' set ans k' ça deure.
Ab. - Bén… boune miele dabôrd, sapinse les studiants divant èn egzåmin.
N.B. - Gråces, come on dit avår ci.
Nataleye a stî emerviyeye pa nosse bate di dvize a Huétor Santillán, li ptit viyaedje la k' ele dimeure, aprume ki dj' î a passé avou les deus pus djonnes di mes efants, et ki dj' cåzéve tenawete walon avou zels, et zels mi saveur ritriper. Ele end a fwait l' adrovaedje d' on papî prezinté a on raploû eternåcionå di linwistike francesse: Le wallon: langue moribonde ou vivier de créativité?.
***********************
Inte deus tåvlêyes di lives e walon, al fôre ås lives et binddimådjes di Gråce-Hologne, nos avans yeu ene longue divize avou Simon Stasse.
Vicåreye.
Informatikî do trevén des prumîrès copiutreces, des grossès dondons avou tot djusse 5 Ko d' memwere, et ki rotént kécfeye avou des "cåtes perforeyes" u des cotrawêyès bindletes come le cenes des telecs.
Po on simpe programe come li ci pol payaedje des eployîs di "Belgacom", i s' î faleut rprinde a deus troes côps. Gn aveut nén del plaece assez po poirter l' programe et les dnêyes.
Dispu k' il est el pinsion, i n' a måy tant bouté: il a fwait rexhe 3 lives sol walon: li grammaire (mwaissès-rîles), les codjowaedjes, et asteure, c' est on gros spès motî (walon-francès, francès-walon + riprinjhe des tåvleas d' codjowaedje). Il a saetchî a 1000 egzimplaires.
|
|
|
|
Responda.
Ab. - Avoz vs rprin tote les ortografeyes da Djan Haust?
Simon Stasse (S.S.) - Nén todi. Metans po des mots come «li gngno», on-z a ptchî del sicrire «li dj'no».
Ab. - Gn a sacwants noveas mots, edon ?
S.S. - Oyi mins des cis k' les djins eployèt ddja, å pus sovint des calcaedjes do francès k' on riscrît a môde walone: «ôrdinateûr, acsèlèrateûr».
Ab. - Et «rèfrigérateûr» n' est çu nén purade on frigo ?
S.S. - Awè, mins dj' a meyeu "glacire".
Ab. - Vos n' voeyoz nén voltî les moûmots come "copiutrece" ?
S.S. - Neni, dji n' vou nén foirdjî des noûmots, copuvite s' i vnèt d' l' inglès.
Ab. - Mins l' mot "tank", metans, les djins l' dijhèt tertos.
S.S. - Oyi, des sfwaits, dj' elzès metrè motoit dins l' modêye ki vént.
Ab. - Pask' i gn årè kécfeye ene deujhinme modêye ?
S.S. - Awè, si dji vind tot mi stok, on-z è freut voltî ene deujhinme maxhe, avou l' grammaire, les codjowaedjes et on CD-ROM avou on programe ricoridjrece ki rote so Microsoft, Mackintosh et Linux.
Ab. - Et tos les tecses del "walone" serént riscrîts avou fok ene ôrtografeye, minme s' i vnèt d' amon les "Râyeus d' ârmâs" (Råyeus d' årmås, djins d' Serè) ?
S.S. - Awè.
Ab. - Dabôrd, vos frîz ene sôre di rfondou lidjwès d' asteure: on bén etcherpeté pordjet avou motî francès-walon walon-francès, croejhete et codjowaedjes, et l' literateure ki parexhreut dins "Li Walone". Neni ?
S.S. - Si c' est insi k' vos l' etindoz, por mi, ça rote.
Si vos vôrîz cmander li novea motî, sicrijhoz a Simon Stasse, et evoyî 35 € å conte 000-0124149-86 del "Walonne", avou mincion: diccionaire.
***********************
Li corin-veye [centre-ville] di Djerpene est bea a vey. Divant l' eglijhe, on cåbaret: li «Sambe-et-Mouze». Li waiburlin, c' est Michel Robert, on tot grand no do teyåte e walon.
|
|
|
Vicåreye.
Sikepyî e 1954, les dierinnès anêyes ki les efants cåzént co walon inte di zels, ey avå les voyes. Li teyåte e walon, el kinoxhe bén. A dijh ans, i montéve dedja so les plantches. Po djouwer "El toû d' France a Trignole", ene des rålès pîces e walon sicrîte pa Arthur Masson. Li deujhinme côp, ça a stî a 17 ans. Dispu don, ça n' a nén låtchî.
Al tiesse del Dramatike "L' Ekipe" (ene trope sikepieye e 1864), i va scrire si prumire pîce en èn ake e 1979 "tchairont, tchairont nén".
I cmince a esse meteu al sinne e 1982 avou si prumire pice e troes akes "Våt mia zè rire", k' a stî radaptêye ôte pårt el Walonreye: e payis d' Heve, e province di Lussimbork et al Lovire (pa Edmond Taket).
E 1993, i va wangnî l' cope do rwè avou "Adriyin", ene pîce sol sida. C' est l' prumî côp k' on djåze do sida e walon mins c' est ene boune ricete ca Jacqueline Boitte va rmete ça l' anêye d' après et wangnî eto li cope do Rwè.
Responda.
L' Aberteke (Ab.) - Mins di vosse mestî, vos estoz cåbartî, edon ?
Michel Robert (M.R.) - Oyi c' est m' mestî po wangnî m' crosse. Divant dj' esteut facteur. Deus mestîs wice k' on pout co bråmint djåzer walon. Mins mi vraiy mestî c' est l' teyåte.
Ab. - Kî çki vs a scolé po divni mwaisse del djowe ?
M.R. - Dji so-st èn otodidake. Dj' a aprin tot seu. Mins tolminme, gn a èn ome ki m' a bråmint fwait bodjî avou mes metaedjes el sinne, c' est Albert Volral, ki dj' a rescontré e 1992 et k' a esinné «Adriyin».
Albert Volral.
Ab. - Cwè çk' on pout aprinde d' on vî essinneu ?
M.R. - Toplin ! Metans pol pîce "Disk' al betchete", dj' a ene sinne côpêye e deus. A droete: ene viye feme k' est el gayole, codånêye on n' sait ddja pocwè. Å gåtche, li minme feme dins les anêyes 1940, å moumint ki les Recsisses si rindèt mwaisses el Walonreye.
Ab. - Et ké decors est çki vs av' metou po ça ?
M.R. - Gn a rén come decôr, mins bråmint del muzike. Del muzike djouwêye come e 1940, pu 1950 et insi d' shûte. Ci n' est k' å dierin moumint (li pîce deure ene eure) k' on-z aprind pocwè k' elle est reclôse. Elle a touwé s' fi paski si ome aveut reyussi a lyi tchôkî el tiesse les idêyes recsisses, ki leye voeyeut evi, paski c' esteut les Recsisses k' avént fuziyî s' prumî galant.
Ab. - Mins vos avoz eto metou el sinne on grand spectåke "bruts et loumires" å tchestea d' Åco ! C' esteut e walon eto ?
M.R. - Neni, mins gn aveut des bokets e walon dvins. Ça s' a fwait 5 djoûs å long, tins d' l' esté 2003. Ça a stî hapé al tevé: 3 eures di captåcion ki pasront so Télé-Sambe.
|
|
|
A hintche: li tchestea d' Åco; a droete: li plake "Aux Pays de Rolendiens".
Ab. - Les djuris vos rprotchèt di n' nén esse sipepieus assez dins vos scrijhaedjes.
M.R. - Sicrire ene pîce di teyåte, ci n' est nén fé del literateure. Ene pîce, on n' a nén on glossaire al fén po ndaler vey les målåjheys mots. I fåt comprinde do côp. Ça fwait k' djel fwait esprès di prinde des åjheys mots, minme ene miete rifrancijhîs. Eto, dj' a ddja yeu des deujhinme et troejhinme pris dins les bates di scrijhaedjes, mins måy li prumî. Ki li pris del Fondåcion Deltenre po "Disk' al betchete".
Ab. - Sabaye si vos prindoz des djonnes dins vos pîces ?
M.R. - Taiss k' oyi ! Dj' a minme fwait ene pîce foû k' po les djonnes. Dji va rdire çou k' on-z a ddja dit: il ont co l' walon ådvins, minme s' i nel diviznut pus. I nel raprindrént kécfeye nén e scole paski l' walon e scole n' evolouwe nén, mins po monter sol sinne, oyi.
Ab. - Kimint k' ça vs vént el tiesse, di scrire ene pîce ?
M.R. - Ça aspite tot seu. "Disk' al betchete", dj' esteu ki ratindeut m' feme k' aveut stî fé ses coûsses a Tcheslet. Tot d' on côp dji voe al tévé d' on botike Hifi ene riclame ki vos fwait voyaedjî dins l' tins, di 1940 a ådjourdu. Tén, di dju dins mi-minme, dji freu bén l' minme k' el publicisse: dji prindreu li minme muzike ki sereut djouwêye pa des instrumints diferins. Po 1940, ci serè ene årmonreye, po 1950, on trombone tot seu, adonpwis on piyano, et al fén ene plake lazer, avou tot l' orkestraedje ki s' eshût.
Ab. - Kibén d' djins fåt i aveur dizo l' mwin po fé tourner ene dramatike ?
M.R. - I vos fåt 30 djins. Vint acteurs et dijh foû des djouweus d' role. Dins les 20 comedyins, end a cénk, shijh ki doevnut esse dins l' pîce; k' on n' s' è såreut passer. Dins les nén acteurs, gn a foirdivant li decorisse. Ci-la, do côp k' dj' a ene idêye di pîce, djel va trover et s' arindjî avou lu. Divant di scrire, dj' a ddja l' sinnografeye el tiesse. Par egzimpe, dins "Disk' al betchete", li plantchî d' droete est 50 cm hôt. Dins "Våt mia zè rire", c' est 3/4, 1/4. Les troes cwårts del sinne, c' est ene coujhene avou l' atelî del botchreye. Li cwårt, a hintche, c' est l' rowe, avou li dvanteure di l' ôte botchreye. Et dj' inme bén k' ça vike: sol sinne, on voet les ovrîs-botchîs ki ctaeynut l' tchå sol blo et ki fwaiynut des såçusses avou les boyeas ki pindnut a l' intrêye del botchreye.
Ab. - Ene sacwè a sohaiter, po fini ?
M.R. - On s' rafeye d' aveur todi dpus di rwaitants. Mågré k' les scrijheus d' teyåte ni sont nén bén veyous pås "professeus di walon", nozôtes, on a 1200 djins ki nos vegnnut vey a tchaeke såjhon. End a-t i ostant ki léjhnut li "grande" literateure walone ?
Po fé mî cnoxhance da Michel Robert, et lére ses scrijhaedjes, vocial si pådje Etrernete.
***********************
Djôr Sfasie a aspité so les emilreyes des waloneus å bontins 2003, come ene bråye-di-tchet avou l' novea solea, po vni rmete del djonnesse et do noû sonk dins l' "mestî". Mins gn aveut nouk k' åreut polou dire k' i dvénreut rade, shijh moes pus tård, li pus djonne des bouteus po nosse lingaedje nåcionå.
Vicåreye.
Sikepyî e 1982, el Transilvaneye (Roumaneye). Ses parints ont stî etraityîs på redjime Ceaucescu. Lu, come tos les djonnes Roumins, doet trover s' voye dins l' veye. Et, po cmincî, tchoezi si rlidjon.
Responda.
Ab. - Gn a del tchuze, dowô, el Roumaneye, ådfwait des rlidjons ?
Djôr Sfasie (Dj. Sf.) - Awè, gn a les ortodosses "classikes", gn a les protestants; gn a les catolikes di rite bizantin; et gn a les catolikes romins. Sins conter les muzulmans.
Ab. - Et vos avîz les pinses di divni moslimî, aprume ?
Dj. Sf. - Djusse, c' esteut li rlidjon ki m' parexheut l' pus åjheye a comprinde teyolodjicmint. On seu Bon Diu, sins parints, sins tos les sints po cåzer a s' plaece. Seulmint, dj' a stî discoraedjî pa sacwantès pratikes des muzulmans, come li discalotaedje.
Ab. - Dins les crustins, i n' sont nén tertos praticants ?
Dj. Sf. - Dins les "viyès eglijhes", dj' ô bén les ortodosses et les catolikes romins, li tås d' pratike n' est nén dipus di 10 a 20 åcint. Mins dins les "nouvès eglijhes", catolikes bizantins et protestants, gn a cåzu 90 åcint d' praticants.
Ab. - Et vos avoz divnou catolike bizantin ?
Dj. Sf. - Djusse, et m' mete a studyî l' teyolodjeye. Did la, mes contaks avou l' abeye di Tchevtogne. Et al fén, mi arivêye el Walonreye, après sacwants moes el France, do costé d' Liyon.
Ab. - Et vost agrè pol walon ?
Dj. Sf. - Dj' a les "ptits" lingaedjes et les ptitès culteures dins l' sonk. Mes tayons estént Årmenyins. Mins dji n' conoxhe nén l' lingaedje årmenyin. El Roumaneye, li Transilvanyin est rsintou come on patwès. Si a dju cmincî a l' disfinde. Après, å cours di francès, dji m' a metou a cweri après les "ptits" lingaedjes romans. Dj' aprinda a m' prof di francès çou k' c' esteut d' l' occitan. I n' è saveut rén.
Ab. - Et l' walon ?
Dj. Sf. - Dj' a trové tot çou k' i m' faleut so l' Etrernete. Po cmincî li ptite croejhete da Monsieu Lorint. Pu vosse Siplitchant Motî. Dj' a emilé ås fjheus d' ces waibes la, et i m' ont felmint respondou. Dji m' a metou a scrire e rfondou. Do foirt kipité walon, mins do walon tolminme.
Ab. - Mins pol cåzer ?
Dj. Sf. - Dj' a sayî avou Monsigneur Linåd, a Nameur, wice ki dj' a stî edjîstré aprume. Après, dj' a cnoxhou ene macherseur do costé d' Biarin, ki m' a moenné dins s' famile. Pu, cwand dj' a-st arivé cial a Cînè, d'j a toumé so ene cope, l' ome di Lidje et l' feme d' avår ci, ki n' s' avént måy djåzé e walon divant ki dji n' vegne e leu måjhone. I m' ont dné l' antolodjeye da Piron.
Ab. - Vos avoz les pinses di rmete l' ordinaire del messe e rfondou ?
Dj. Sf. - Oyi, dins les ptits livrets di l' UCW, tot n' î est nén. On pôreut wårder les modêyes coinreces po les bokets k' î sont dedja. Mins li tcherpinte del messe divreut esse e rfondou.
Ab. - Vos n' frîz nén ene padje Etrernete avou ça ?
Dj. Sf. - Sifwait! Dj' a ratourné l' credo, e rfondou, et, ricoridjî pa des «vîs waloneus», ça dene on clapant redjårbaedje. Pol sinse des mots, dji m' aspoye purade sol credo d' Nicêye, di rite bizantin, ki n' est nén fwait avou des si "grandiveus" mots ki, metans, les modêyes e francès.
Ab. - Et fé des messes e walon ?
Dj. Sf. - Les priyesses cial, åtoû d' Cînè, ni sont nén tchôds, mågré k' i sårént bén. Dj' a emilé a l' abé Mathelard, ki m' a respondou. Dj' a scrît eto a l' abé Malherbe. Dji ratind po vey.
Ab. - Vos cmincîz a-z eployî l' walon dins vos ovraedjes pastorås.
Dj. Sf. - Åy! Et dj' a toumé so èn ome ki saveut bén dire di wice ki vs estîz, rén k' e-z oyant vosse walon. Mins avou mi, come di djusse, i n' a måy savou adviner.
Ab. - Ebén, Djôr, k' el Bon Diu vos wåde e s' carnassire. Li walon - et l' Walonreye - a dandjî d' djins come vos.
Dj. Sf. - Pôreut valeur !
Dispu li responda, li Djôr a djinçné tote li messe e rfondou.
Lucyin Mahin, li 9 di nôvimbe 2003.
À bâtons rompus avec Joseph Deveux, agriculteur, ouvrier carrier et bûcheron.
Responda da Djôzef Deveu.
Dj' a bouté po des martchands abate ås sapéns et ås hesses.
Dj' a fwait ene soce avou vosse pa: on faleut deus tchvås. On n' aveut nén del couteure po deus tchvås. Al trake: les tchéns ki moennént des veyes et ki s' batént
On-z a fwait dipus d' toûs ki d' miråkes On n' esteut nén les dierins po fé ene biestreye.
Et les celeccions!
A transene on cåzéve co walon Dj' a cmincé e 1962. Dj' a enute 40 ans d' comene; dji so l' pus vî del province di Lussimbork. Al comene, on djåzéve walon åré l' mayeur (on rintî) mins i nos respondéve e walon
Après les rebanaedjes, ça a candjî d' on plin côp: les conseys s' ont fwait fok e francès. Gn a pus k' mi ki cåze e walon, dji m' esplike mî e walon k' e francès.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
(Page des textes sur l'action politique en faveur du wallon) Li pådje del politike pol lingaedje walon.
(Index des sujets traités en wallon unifié) Djivêye des sudjets diswalpés e rfondou walon.
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje.
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince des scrijheus.
Édition "en ligne" explicitement autorisée par les auteurs.
