|
|
Traductions wallonnes d'extraits des oeuvres d'Omer Marchal sur l'Ardenne et l'Afrique, par Lucyin Mahin. Ratournaedje e walon des lives da l' Omer Marxhå |
|||
|
|
Traductions wallonnes d'extraits des oeuvres d'Omer Marchal sur l'Ardenne et l'Afrique, par Lucyin Mahin. Ratournaedje e walon des lives da l' Omer Marxhå |
|||
dierin rapontiaedje - last update: 2004-07-17.
Dressêye:
Textes sur l'Ardenne du livre "Au Pays do mon père".
Nosse grand-pere, Julyin Marxhå, k' on loméve Feråche, esteut shabotî a Viyance. Ç' a stî onk des dierins a aveur sitî baraker dins les bwès, on côp k' les canadas estént råyîs et les betråles el cåve u a mote.
On côp e bwès, les shabotîs bastixhént des " barakes " sapinse zels, [comme ils disaient], dj' ô bén [c'est a dire] des rondès cahoutes di coxhes, ki li foumire do feu aveut bén do må po-z e rexhe foû. I waitént todi après ene plaece û çk' i gn aveut bråmint des " åbes a shabots ", ki c' est les frinnes et les bôles; co pus vite les bôles. I n' rivnént å viyaedje k' el dimegne po ndaler a messe, cwand il avént yeu fwait leu båbe comifåt.
Al sorteye del ivier, cwand ttafwait aveut rlignî et k' il aléve faleur fé les mårsaedjes, hay evoye les tchårs et les tcheretes eviè l' bwès po ndaler rcweri les shabots. Gn end aveut des cints et des cints, etchaplés [attaches en chapelet] pa pwaires après on fi d' årca [fil d'archal, fil de fer], ki passéve pa des trôs metous sol côp d' pî.
Les shabots d' Årdene estént bråmint pus féns dj' aléve dire pus ployants ki les gros shabots des Flaminds. On les loyive a ses pîs avou on lådje corion d' cur. Gn aveut les shabots d' femes, betchous come des nenès, et les shabots d' ome, bôssés [arrondis] al betchete. So les doyes, vs avîz sovint ene fleur di schavêye [creusee] dins l' bwès, ki wårdéve li couleur pus blantche do blanc bwès, dabôrd ki l' resse do shabot esteut sovint metou e noere coleur.
Omer Marchal, divins: Au Pays de mon père; rimetou e walon, pa Lucyin Mahin,
Ôtes tecses e walon so les shabots: O payis des shabotîs (J. Calozet); Les shabotîs del Noûve Veye, divins: Des mestîs et des djins k' è vont (Dedoyart Francart).
Li Grand Bon Diu et les ptits diales
Cwand nos ratayons s' ont cviersî [se convertir] al rilidjon catolike, il ont, come di djusse, bayî li djîsse [offert l'hospitalite] dins leu cour å seul vraiy Bon Diu. Mins come on n' sait jamwais, et k' i fåt todi wårder ene peme po l' soe, et k' les noûs ramons schovèt todi mo voltî, i n' ont nén vraiymint tchessî evoye les ôtes pitits diales, des vayants et des mwais, ki hantént les bwès, les airs, les aiwes, li feu, les vivîs, les fagnes et fwès [fanges].
Dinltins, gn aveut co des efants ki perixhént neyîs, dins les pouss [puits] u dins les basses d' aiwe. po-z espaitchî les efants di s' aler rwaitî dins l' amidjôlant muroe del toele del aiwe, nos bobones avént edvinté Mareye Crotchet, ene noere feme k' apicive les ptits efants avou s' crotchet et ki les neyive.
Mareye Crotchet si pleut candjî e gurnouye u e crapåd et c' est po ça k' on-z î croeyeut pask' on voeyeut, djustumint, des rinnes [grenouille] et des rognes d' aiwe [triton] cwand on-z aléve trinner åddilong des bîs.
Cwand li vesprêye baculéve a dins les derins rais d' solea et s' aléve dismantchî dins les ombrires del nuteye. C' esteut l' moumint k' on n' riconoxheut pus on tchén d' on leu; u èn åbe d' èn ome, sapinse nos frés do Rwanda. Nosse Sipetin des bwès d' Årdene si pleut candjî e tchén, e leu, en ome u en åbe. C' est bén po ça k' on s' dispaitchive d' rabizer e si måjhon cwand l' anuti nous sorprindeut a l' ôrire do bwès.
Leyon Degrele et les recsisses
Nosse pere esteut èn ome simpe. Mins, come tos les djins k' ont vnou å monde å fén mitan des tchamps, des bwès et des aiwes, il aveut les deus pîs so tere. Ça vout dire, ki, avou si stocaesse bon sens, il esteut sovint pus malén ki mwintes boles-a-pårt k' i gn a.
Å moes d' may 1936, cwand les recsisses ont yeu wangnî ås vôtaedjes, il aveut tnou ci råjhonmint ci:
" Degrele n' a nén l' air d' on måva bén, mins c' est trop bea po durer. ki ça vaxhe come ça vout, i n' aveut todi nén dandjî del vwès d' on parey a mi po-z end aveur assez ".
Cwand i fjheut ene sifwaite refleccion, t' aveus ses bleus ouys ki loumtént, et ses moustatches ki crolént, et t' åreus yeu dit k' i riyeut dins ouve [rire sous cape].
Come d' efet, dins on viyaedje come Otchamp, catolike, wårdiveus [conservateur], foirt aloyî ås viyès uzances, on parey a Degrele, k' esteut djonne, bea, foirt, ideyalisse, powete et bon crustin, ebén il aveut tot çk' i faleut po-z atourner bråmint des djins a ses idêyes.
Po dire li vraiy û çk' il est, les prumîs recsisses, Rex, li movmint do Crisse Rwè, dji m' dimande on pô les recsisses, di dj' , avént oyou bråmint do succès dins tote l' Årdene.
Paski l' Årdinwès aveut todi stî capåbe di s' fé touwer po si rwè, si fwè, si liberté, tos cayets k' on tchantéve firmint dins les tchants di scole et a l' eglijhe. Vass dimander, la, twè, ås bordjoes di Brussele et d' Anvers, di s' aler fé speter li binete po do tårmak u po des tchminêyes d' oujhene.
C' est çki Degrele aveut bén copris å cminçmint. Mins après, il a må tourné...
Les tins d' guere avént todi stî do bon tins po les pûs.
Çou k' esteut drole, c' est k' les pûs vnént todi del sicole viè les måjhons, et jamwais des måjhons viè li scole !?
Li semdi al nute, cwand on s' aveut yeu bagnî dins l' grande tene, Nenene nos rispåméve li tiesse avou do bolant vinaigue. On meteut on grand muroe s' li tåve. Nenene nos fjheut baxhî li tiesse, et ele trimpéve li speytoe (On discramioe avou des ptits féns serés dints) dins l' bolant vinaigue, et nos ramoenner les tchveas pa padvant avou.
On sinteut les dints co tot tchôds do speytoe [peigne a epouiller] nos rusteler l' cur del tiesse. S' i gn aveut des pûs, i n' avént k' ene sôre a fé: toumer djus so li grande glaece. On les voeyeut pesteler so li glaece, avou leus crawieusès pates, et on les voeyeut e dobe: on côp a l' adroet, on côp a l' avier.
I gn aveut des cis ki n' avént pont d' pates: c' esteut les lintes, les oûs des pûs nén co disclôs. Ttossu bén les pûs k' les lintes, dji les spotchéns avou l' ongue del erî doet [l'index], et li ptit peta k' i fjhént e sclatant nos fjheut cåzu rovyî k' on-z esteut måhonteus di les aveur radjîstré [heberger] li samwinne å long dins nos hures.
Des hures k' alént todi e discrexhant, dayeurs, ca tchaeke côp, nosse mere nos les bertôdéve [coiffer] todi pus court. Tant k' a, k' on bea djoû, ele ni nos aveut leyî k' ene chiene sol divant do front; li resse del tiesse aveut stî rtaeyî a môde di pane di veule [boule a zero].
Cwand dj' ans stî a messe, ci dimegne la, dji sinténs les ouys di tos les djins do viyaedje tapés so nos raezés crånes, ritaeyîs a môde di côpe a blanc sto.
Omer Marchal li Bon Diu si åme dins: "Au Pays do mon père ";
ratourné e walon pa Louline Voye, divins: Lu Rasgoutaedje des Bassårdinreces, l° 21 (måss 1997)
Li prumî et l' dierin des romans da l' Omer. Ene (grosse) miete otobiyografike, ki conte li vikereye e l' Årdene tins des anêyes 1935 1945. Ciddé padzo, on passaedje û çk' on voet les vîs (li djermêye nexhowe diviè 1880) ki s' margayèt avou les djonnes (li djermêye vinowe å monde diviè 1910) å dfwait do lingaedje a cåzer ås efants al måjhon. Li divni do walon po les 50 ans k' alént shure et co hay ! s' a djowé a ces moumints la.
A ! vs estoz la, nosse pere. C' est bén vayant di nos vni dire bondjoû.
Ça fjheut ddja ene hapêye ki dji rmeteu. Adon, come vosse bele mere a passé boere ene djate ersè, et k' ele nos a dit k' elle aléve amon nosse Fifine, dji m' a dit k' ça atouméve bén... po si pa des côps dji dvreu lodjî ciddé
O ! po ça, on tere todi bén s' plan.
Li Djôr riyeut dins ouve, tot fjhant ene glignete al feme, ki vneut d' aponter, avou deus grands saeyeas d' laecea, so l' apas d' l' ouxch do ståve.
Li Djôr riyeut pask' i compurdeut tos les sous entendus do cåzaedje di s' pere. " Dji t' conoxhe come si dj' t' åreu fwait ! " C' est k' il aveut abatou deus oujheas d' on côp d' marokea, nost ome, tot cåzant inla. Aprume, i mostréve k' il inméve ttostant-z esse a leu måjhon cwand li Lioneye n' esteut nén la. Pu dire " amon nosse Fifine " et nén " amon l' Colås Djôzef ", c' esteut mostrer k' i n' tineut waire do cas di s' bea fi.
Si pa des côps vs årîz ôte tchoi a fé, dj' irè bén scramyî vosse laecea, da, Djihinne, k' i lyi dit l' grand pere e li rabrassant come al dicåce.
I n' tént k' a vos, la. Dj' irè dresser li tåve, alez, dabôrd.
Sol pî sol tchamp, li grand pere e yeu apougnî les deus saeyeas. Li Djôr a yeu bén sogne di n' nén fé acroere k' i l' acontéve ddja po on vî ome. On n' est nén vî ome a septante cwatre ans, taiss !
Divant waire, on-z oya li brut del turbene. Les efants ont dvalé ttossu vite di leus tchambes, do côp k' il ont oyou li claire vwès d' leu grand pere. C' est k' i l' voeyént voltî. Et lu, il inméve ttostant les vey dispiertés tot eure. I l' ont stî rabressî e l' laitreye, et rivni tortos esshonne al måjhon avou li crinme et l' sicramyî laecea.
Po ddjuner, il avént rtchåfé kékes canadas, et fé ene fricassêye avou des curtons. Ça, et les fagueyes al confiteure, et il estént come al dicåce. Li Djihinne aveut metou ene grande djate divant s' bea pere, ki si plaece esteut å ptit costé del tåve, li plaece do chef, sapinse k' on n' dit.
Li grand pere prinda ene grosse pîce di pwin, il è fjha des bokets plin si djate. Pu, i vuda do cafè djusk' ådzeu des brijhons, et mete dissu ene nokete di boure. Adon, il a mougnî si brijheye al fortchete, avou des bokets d' maigue lård ki si bele båshele lyi aveut ctaeyî. Cwand il a yeu fwait, i s' a bôré ene boune pupe avou do toubak del Simwès, et i haetchive dsu témint roed ki ça fouméve come ene machine di trin.
Li Djôr endala a ses ovraedjes al cinse et les troes gaméns a scole.
Emeye, leye, s' a metou raddimint a fé les taexhons tot djhant a si mere:
Vos ploz plaider avou Bon papa, ô, man ! Mi, dji m' ocupe di ttafwait djusk' a marinde.
Ké bele matineye ki ç' a stî po Feråche et si bele feye ! Il ont cåzé did tot : des vatches des culteures, des efants, do feu k' aveut pris et k' Batisse aveut stî houkî les ôtes a tins; do fiyoû do grand pere, k' esteut maryî et k' si feme ratindeut. Del veronike, evoye dimorer amon ene matante di souke. Do Vincint, ki s' catchive et k' on s' dijheut sabaye s' i n' fijheut nén avou l' Årmêye Blanche. Ele lyî a co mostré li dierene lete di leu valet k' esteut prijhnî e l' Almagne.
Såtre Mårcel, va, dit-st i l' grand pere e rmetant li lete so li tåve. Avoz veu çou k' i scrît, la, Djihinne ? "Ne vous en faites pas pour moi si vous ne pouvez pas m'envoyer de colis. Nous sommes nourris comme des princes." Est çk' i vs shonne k' i dit l' vraiy, ô, vos ?
Oh il a todi stî insi da, lu. I n' nos a jamwais volou amayer. A ! ki dj' srè binåjhe cwand tot ça srè fwait, mon Diu ca todi !
I rvénrè, alez. On m' a dit ki les cis k' ont stî apicîs avou lu avént stî rlåtchîs. C' est l' vraiy ?
Åy, il ont stî vnous boere ene djate di cafè l' ôte djoû.
Comint k' ça fwait k' i n' l' ont nén leyî rivni, lu, dabôr ?
Il aveut sayî d' peter voye, k' il ont dit. C' est nén a mi k' i l' ont dit mins dji l' a rseu. et i l' ont rapicî. Vos sintoz bén k' ça n' lyi årè pont fwait d' bén.
Et vos. Djihinne, ça vs va ?
O mi, ça m' va todi, alez.
Ladseu, il ont leyî ouve avou leus plaidaedjes et i s' ont vni ashir divant l' ouxh. po n' nén leyî totes les ovraedjes a l' Emeye, li Djihinne e pelé les canadas, splitchî les poes et rnetyî les rcenes; li mitan po mete dins l' sope et l' ôte mitan po cure avou les ptits poes. So ç' tins la, li grand pere esteut ki fouméve si pupe.
Djihinne n' è rivneut nén co, di vey k' i s' etindént si bén avou l' bea pere, asteure, adon k' dinltins, il estént come tchén et tchet. " On dit bén k' i fåt leyî fé li tins, k' ele si djheut dins leye minme. Cwand dj' nos ans maryî, il esteut djoû et nute cohigne cohagne avou mi, et asteure, il est todi metou åtoû d' mi po m' fé plaijhi. la 22 ans, cwand dj' a pretindou k' on cåzixhe francès al måjhon, on a bén manké di n' si pus rwaitî. "
Avoz co sovnance, Bon papa, ki vs estîz mwais après nozôtes pask' on vleut cåzer francès ås efants al måjhon.
Cwè çki vs vloz ! Por mi, c' ére bon po les gros, hin, ça, l' francès. On cmince pa rniyî l' walon, pu on rnake so s' viyaedje. Kéne avance k' on-z a si c' est nén po-z aler ås scoles. Dj' a todi seu lére et scrire. Di cwè çki dji nd a oyou dipus k' èn ôte ?
Ça n' vos a pont fwait d' toirt, todi !
Nonna, ça n' m' a pont fwait d' toirt, mins ça m' a siervou a cwè ?
Vos avoz aidî des cis k' i gn a a scrire leus papîs. Sins vos, il årént mo sovint dmoré a stok.
et cwè çki dji nd a yeu, mi ?
O ! nosse pere. Ni sayîz nén di vs fé passer po on mwais sudjet. Vous n' î arivez nén, savoz.
Alez, dabôrd.
Mi dji sai bén ki si nosse Djôr saveut mî lére et scrire, ça lyi dinreut di pus d' assurance asteure. Vayant et oniesse come il est, i montreut vitmint cinsî !
N' estoz nén bén assez come vos estoz ? Cwè çk' i vs manke, â ?
C' est nén ça k' dji vou dire. Dji voe bén, aprume, k' i gn end a ds ôtes ki n' sont nén si rwaitants ni si spepieus k' lu, et ki passèt todi dvant lu.
Les gros tirèt tofer leu plan inte zels, alez. Ça a stî inla dispu ki l' monde est monde. Pocwè vôrîz k' ça candje ?
Dins tos les cas, tant ki dj' sårans, les nosses iront a scole da, zels.
Ni montez nén a smince, la, Djihinne. Asteure, dji so bén d' acoird avou vos po ça. Li rowe toûne, c' est l' vraiy.
Lacobén !
Lacobén et " laconénbén ", alez. Ca c' est nén todi dins l' bon sins.
Omer Marchål dins "Baptiste et le sanglier", Fayart, pp. 188 192; raplaidî, après k' il åye yeu ratchté les droets a Fayård, ås Edicions Omer Marchal, a Veance. Li strimaedje del 2ime rexhowe (li seyance di sinateures) s' a fwait a Rdû, al prumire dicåce ås lives do payis [Journees du regionalisme], e moes d' octôbe 1996. E moes d' nôvimbe, l' Omer esteut voye. Si vs vloz l' live, i gn end a co amon Michele Gabriyel, tel 061 65 65 51. Ratourné pa Louline Voye, li 18 di djulete 1997.
Boere li cafè avou les Nûtons d' Cwî
Cwand nos deus roteus ont toumé (sins s' fé må) so les doze nûtons atåvlés ttåtoû del grande plate pire di Cwî, il ont bén veu ki Huygens et Poortvliet [NDR: des cis k' ont scrît on live so les nûtons] n' avént nén minti. C' esteut bén des nûtons del sôre des nûtons des bwès, et del sou sôre [sous espece] des omes di mestî [artisans]. I mzerént 15 bons cintimetes, sins conter li bounete, bén seur. Ki pindeut après leu cingue do pantalon, il avént tcheconk l' usteye k' i fåt po s' mestî: tcherpetî, mnujhî, ristinneu [retameur], casseu ås pires, årtisse [veterinaire], meteu e coleur [peintre en båtiment], toelî [tisserand], coustî, potî, veurlî [souffleur do verre], banslî.
Å cminçmint, nos voyaedjeus ont stî sbarés do vey les nûtons mougnî tins del djournêye, ca i vikèt todi par nute, don, zels. Mins, come il esteut cwatre eures del vesprêye, c' est k' il estént ki ddjunént, va, dandjreus.
Gn aveut troes caftires so li grande tåve di pire, la çki Djan Luk Duvivî a cåzé dins s' live: [NDR: li Lesse ardennaise]. Les nûtons les ont anodé [fait humer] ås invités d' passaedje. Dins ene, c' esteut do té d' poulî [thym], dins l' ôte, do té d' tiyoû, et dins l' troejhinme, do té d' amrele [camomille des champs, camomille allemande, Matricarea chamomilla].
Dins des ptits potikets, gn aveut des oûs di ptits oujheas. Il les alént ramasser dins les nis k' les efants d' Anlè avént elaidi. Elaidi on ni, c' est toutchî les oûs avou ses doets. Ubén, rwaitî l' ni d' tot près sins ritni si alinne. Adon, li ptit oujhea sint åk di drole a ses oûs, et il abandnêye si ni.
A costé del tåve, gn aveut ddja les fagueyes [tartines] k' estént aprestêyes po-z aler travayî del nute. nos bokets d' omes, come on les lome co bén, avént on travô a Smu amon on nûton k' aveut bén l' moyén.
Po fé leu malete, di dju, il avént fricassé des åbussons [champignons des champs] et des tchantreles. So li tåve, vs avîz co do boure di navê, do pwin d' farene di gland, des oûs d' copixhes marxhås (les grossès copixhes des bwès), do pwin d' epice al låme [å miel], des tchitchons [compote do pomme] et des confiteures: des cis ås frambåjhes [myrtille], des cis ås ampounes [framboise] et des cis ås meurons.
Al fén d' l' eurêye [le repas], les nûtons s' ont levé tortos et s' ont segnî. Ca c' esteut des nûtons catolikes, ene mo råle sôre. Atot cwitant li tåve, il ont rassonré leu bounete di linne di berbis, ene rodje bounete avou des blancs ponts, ki t' end åreus yeu dit des tchapeas d' macrale [ananite tue mouche], li bea epwezné tchampion di nos bwès.
Dins l' pecleye, t' end as yeu keke onks k' ont disbotné li cingue di leu marone, come les bokions fjhèt co bén après on bon ddjuner. I s' ont astampé [se léver] tot s' sitindant et nos deus voyaedjeus ont polou bén vey leus vetes marones [pentalon], et les des hozetes [guêtre] di schoices di bôle ki lzî rafoûlént [recouvrir, enserrer] les djambes. Li nûton årtisse aveut minme des sfwaites botes (des botes fwaites del minme façon, avou des schoices di bôle).
Gn aveut onk k' aveut des shabots: c' esteut li nûton wårdeu del grote, on vî ratayon [ancêtre] pinsioné di 450 ans ki s' ocupéve d' l' amougnî, et ki n' endaléve jamwais. Pol moumint, tins k' les ôtes estént ki s' amuzint, lu, i fjeut ndaler ses bresses e l' air, come s' il åreut fwait sene a ene djin u a ene biesse k' esteut e stoelî [ciel].
Et come d' efet, torade [bientôt], nos deus voyaedjeus ont veu ariver on blamant faizan [faisan dore], ki s' a vnou rabate so ene rotche e fén mitan d' l' Ewe di Lesse. Li faizan, c' est avou les loutes et les blancs leus, onk des berweteus [transporteurs] des nûtons. Gn aveut on banstea [petite manne] fwait avou des côres chinleyes ki lyi pindeut å cô.
Cwand l' anôre faizan s' a oyou rabatu [a atterri], li nûton årtisse a fwait l' inspeccion, et rwaitî si l' éndjole [l'engin] esteut bén alaxheye [arrimee, amarree]. Paski, li savîz bén ? li nûton årtisse è va todi a tournêye avou ls ôtes. C' est po cwand, pa des côps, i rascontrèt ene biesse ki sofrixh. Ça pout-z esse on rnåd griblé d' boschets [couvert do tikes], des ciers acramyîs å bråme et ki n' si savèt discramyî, ene vatche k' a ene aweye e coir, on coir etrindjir, on lapén pindou après ene bricole, des coks di brouhire ki s' ont coixhî atot s' batant, on såvaedje canî [canard såvage] ki s' a astrukî d' aveur agaloufé on gland, on taesson k' a yeu ene coxhete ki lyi a trawé l' ouy et vos nd åroz.
Dins des sfwaites [pareilles] ocåzions, tote li herduleye di nûtons si candje e poirteus d' civire [infirmier, brancardier], et i vs sognèt li biesse malåde co mî k' a Cureguem. Paski nos ptits boulomes, i vs conoxhèt totes les yebes ås maladeyes [plantes medicinales]. Å ress [d'ailleurs], di tenawete, dinltins, il alént trover ene veye djin do viyaedje et i lyi dnént leus screts. Asteure, on n' a pus dandjî d' tot ça, po k' i gn a les mutuweles.
Po les rumatisses, i scrijhént [prèscrivaient] do té di cxhådes; conte li gripe, del sirope di sîzon; po les colikes, do djus d' pavwer [cokelicot], del gote di purnele po dijerer; do blanc bouyon pol tosse, do té avou des foyes di bôle û, al såjhon, del sêve di bôle peure po les pires ås rins, del crinme a l' årnica po les bourseas, del schoice di noer bwès [bourdaine] po cwand on-z est rasseré; del camomeye po les ouys rodjes, u po cwand on n' doime nén; en eplåsse d' agnon po les blancs doets, et vs end åroz.
(...)
Cwand dj' ans yeu stî cwite di nosse safari, après cwate djoûs di rotaedje, dj' ans stî boere on dmey dins on cafè inte Belvå et Stegne. Atot rwaitant li schoume di bire ki rtouméve påjhirmint, dj' a dmandé a Anislass li kesse ki m' tijhnéve [harcelait] dispu l' après nonne avou les nûtons d' Cwî.
Sabay, valet ?
Cwè, nosse pere ?
Est çki vs avoz pris les nûtons d' Cwî e foto.
Nonna !
N' î avoz nén tuzé, dabôrd ?
Vos sintoz bén k' siya.
Ebén, pocwè, dabôrd ?
Avoz sovnance do nûton ås shabots, li wårdeu del grote ?
Li mwaisse d' ôtel
Ayi.
Djel vou bén croere ?
Ebén, come dj' esteu po haetchî leu poirtrait [prendre en photos], il a fwait clatchî ses shabots come po m' houkî, et dji l' a rwaitî comifåt. E fjhant aler ses bresses, i m' a fwait comprinde ki li loumire do flash les aléve pår sibarer ? Ça fwait k' dji n' les a nén pris.
Vos avoz bén fwait, m' valet.
Portant dj' åreu tant adere aveur ene foto d' zels.
Taiss k' åy. Mins, tot conté tot rabatou, çou ki conte c' est k' on les oyixhe veu, nonna ?
Seur, mins les léjheus, zels, i n' nos croeront nén.
Gn a rén avou ça !
Ki: dj' a rapoirté åk ki les pôreut motoit fé candjî d' avis.
Cwè çki c' est ?
Cwand vs estîz ki rwaitive l' anôre faizan ki voléve evoye avou si brigåde d' ovrîs po ndaler travayî a Smu, li vî nûton ås shabots m' a gougnî, et i m' a dné ç' foye ci.
ci n' est k' ene foye di tchinne !
Motoit bén, mins léjhoz on pô çou k' i gn a d' marké dsu.
I gn a rén d' marké dsu !
bén taiss ki siya. Rwaitîz î d' pus près.
Dj' aveu bea bigner so li foye di tchinne et s' li rloukî d' tos les costés, dji n' î voeyeu ki les totes pititès fenès traweures ki, sapinse k' on n' dit, si drovèt et s' si rclôre, et k' des djins d' avår ci k' i gn a savèt anoncî l' tins e les rwaitant.
Dji baye mi linwe å tchet, di dju.
**********
Li tchinne, ni dmeure nén addlé.
Li så, i n' s' î fåt arter.
Et l' sapén, c' est co bén pus pire.
Dizo l' få, i gn a nou dandjir.
************
Dji saizi, asteure. Ess sovnance, å moumint k' dj' amonténs nos tantes divant ersè al nute ?
Taiss k' åy ki dj' m' e sovén.
C' est dandjreus po ça ki t' n' as nén volou dmorer al prumire plaece ki dji t' aveu dit.
Djusse. Cwand dj' aveu fwait shonnance di prinde, les nûtons e foto, et k' al fén dj' aveu rnoncî, li nûton otelî aveut dessiné l' aloumwer avou s' doet. et cwand dj' ans stî po-z endaler, i m' a dné l' foye catchetmint, et s' mi rdessiner e l' air li minme sene ki rprezinte l' aloumwer. Dji m' a dit ki ça vleut seur dire åk. Ça fwait k' al nute, cwand l' oraedje aprotchive et k' i touméve et k' i crakéve, dj' a tiré li foye foû d' mi potche, et dj' a bén veu li messaedje k' i gn aveut d' marké dsu.
C' esteut scrît a walon ?
Ayi, e vî walon des Payis Redîmés. et c' est marké padzo k' ça a stî ratourné d' on vî scrijhaedje almand: "Der God Thors hammer "
Li mårtea do diu Thor; dj' ô bén : l' aloumwer et l' atouwer.
Djusse !
Et li scrijhaedje î est co ?
bén åy, alez !
Et mi, nondidjo dji n' voe rén di scrît.
C' est ça ki m' shonne mo drole, mi avou.
********************************
Mins avou les mûtons, i n' si fåt sbarer did rén. Mi, dji n' aveu rén fwait por zels, ki d' toumer so leu dos dins leu radjîstroû [repere], et manker di trayî leu scret. Anislass, lu, il aveut espaitchî ça et i lyi ont mostré leu ricnoxhance. Ça fwait k' asteure, il aveut li scret des ptits maléns omes des grotes: li don do dobe riwaitaedje [vision double].
Stanislas et Omer Marchal, divins: "Safari en Haute Lesse", ratourné pa Lucyin Mahin, divins: Lu Rasgoutaedje des Bassårdinreces, l° 23, djulete 1997; et Coutcouloudjoû.
(Back nutons) Alans rze su li pådje des nûtons.
Afrique Afrique, c' est li spoûle [recit] d' on djonne Årdinwès Tchôvåd k' est nomé, e 1958, Mwaisse Administreu [agent territoreal], e Rwanda ene foirt bele plaece po on si djonne ome. Si aidant rwandès si lome Gregoire. Li live est scrît a môde di roman, on roman tot bonmint otobiyografike.
Li live, ene brike di 542 pådjes est eplaidî mon Fayard (nén tolminme kî) e 1983, djusse l' anêye ki dj' aveu stî trover l' Omer pol prumî côp, por lu vni come prêtcheu [orateur] å strimaedje di "Ene Båke so les Bwès d' l' Årdene", l° 1.
Vo ndè ci on ptit passaedje:
Li scolaedje do mwaisse administreu.
Ça fwait ki nosse djonne Årdinwès si meteut å corant, onk après l' ôte, des alaedjes et des uzances do Payis ås Meyes Tienes [mille collines].
Les djins djhént: " C' est l' blanc da nosse. " Pu, après on ptit tins, il ont dit: " C' est nost ome ", Umunctu wacu. Paski li mot " ome " n' est nén l' minme cwand on cåze d' on blanc, u d' on " vraiy " ome, on noer, on bantou.
A pårti do moumint k' il ére on vraiy ome, èn umunctu, i lyi plént fé fé totes les kerweyes k' èn ome di s' rang (ene sôre di pere por zels tortos) aveut l' divwer di fé.
Boutans [par exemple], on bea djoû, il esteut ki rivneut del abeye [monastere] di Rwezero. C' ére al setinme eure, sapinse zels, li cene ki les vatches vont a l' abruvoe. A on moumint dné, la ene feme, co ene djonne, k' aboule ådtruviè del voye, et a rén près, si fé spotchî. L' oto a dvou bratchî on côp setch sol costé. Ça fwait ki l' Tchôvåd, tot foû d' lu, rexhe foû d' l' oto, et dmander al sote s' elle aveut si tant håsse ki ça d' mori. Mins la nosse djin ki s' met a djnos dvant lu, et s' taper a braire:
" C' est a cåze di mi ome, mubyeyi. I m' ridingue tos les djoûs. I n' a nén on mwais fond, savoz, mins gn a nén on djoû k' i n' mi fout ene pluzeye, cwand c' est nén deus. C' est po ça ki dj' vos a ratindou ciddé. Ni m' riboutez nén ! Foutez lyi ene sifwaite ratournêye ossu, ô, vos, et i n' serè ddja pus si franc por lu m' ringoter. "
Cwand on djåze do leu, on voet s' cawe ! Come d' efet, gn aveut l' boulome k' abizéve, come on diale foû d' on benitî, et il esteut dins tos ses etats [passablement excite].
Li Mwaisse Administreu, nén trop seur, riwaita si aidant a broTchôd, por lu sawè cwè. Mins nosse Gregwere Carani, il esteut ki riyeut dins ouve [reait sous cape], et i n' a nén peté on mot. Ça fwait ki: ni ene ni deus: la l' Mwaisse Administreu k' emantche a l' ôte on fel côp d' droet pougn padzo s' babetch.
Li Muhutu, djus dins l' hourlea, a cmincî a pîler et s' dislaminter, e s' tinant l' tiesse dins les mwins. Ça n' esteut nén tant l' berlafe ki l' sibaréve, mins l' paskêye tote etire, k' aveut aturnunu en deux temps trois mouvements. Nosse Tchôvåd, lu nerén, [lui non plus] n' è rivneut nén co. Cwè çki l' aveut bouté a s' kidure inla [poussé a se comporter de la sorte] ?
" Ploz esse seur k' il est rfwait, la, ç' côp ci, dit-st i l' Gregoire. Dji wadje cint francs siconte on sô k' i nel bouxhrè pus divant on bon boket.
Li Tchôvåd lu, ki s' aveut cåzu forpougnî [se luxer le poing], si discoixhive avou s' gåtche mwin les djonteures do droet pougn. K' on dixhe çou k' on vout, l' Afrike esteut mo deure del tiesse.
**********************
Veuss inla, les Meye Tienes estént pår amidjôlants [envoûtants]. Tos les djoûs å matén, al cénkinme eure, vs avîz l' plouve ki schoyeut so leus crupets [monticules], come des rapåjhantès låmes so les tchveas d' èn efant k' a yeu ene saizinne.
Gn aveut les tcherweus ki dhawént leus tchamps, atot tchantant des tchansons a leu hawea. Gn aveut les marxhås ki batént leus fiers, atot tchantant des tchansons a leu shoflet. Les cantonîs rassonrént les voyes atot tchantant des tchansons a leu scoupe et a leu ramon.
Gn aveut co les chefs ki ramassént les tayes [l'impôt], li vî Milå, li dierin colon tîxhon [allemand], ki lavéve li menrai di stin, et les peres franciskins ki rispåmént les åmes.
Gn aveut co les hierdîs ki riyént avou leus vatches et so les tchamps et les rsemaedjes di mayisse, les deujhinmes cite anêye ci, k' estént po-z esse d' ossu bon rindaedje ki les prumîs.
Dimwin, on-z aléve bressî l' bire di bananes. So les tchamps d' soucrés canadas [patate douce] on-z aléve råyî, l' anêye å long, des beleè ptitès rondès trukes, ki shonnrént bounes come des castagnes. Cwand elle avént yeu råyî ene plante, les femes riplantént l' bahu. Gn aveut noûf tchances so dijh k' i rdjetreut.
Li valet d' l' Årdene n' è rivneut nén co. Kî çk' åreut stî croere, après Veance u Otchamp u Djimbe u Vierziye, ki des åtîs d' cartouches [fanes do pommes do terre] plént rdjeter ? On l' åreut seur traitî d' bôreu d' crakes.
L' estrordinire rindmint del tere d' Afrique åreut todi ewaeré [etonne] nosse Tchôvåd. " On pout fé çou k' on vout, e ç' payis ci, endaléve-t i, tot cåzant avou Gregoire. Dji vons acråxhî les pasturaedjes, po mete dipus d' vatches a l' ectåre. I fårè djusse ki les djins bouténxhe on pô po sognî leus biesses å matén et les bancter al nute. "
Et il eraléve [et il reprenait]:
" nos sincieus åront trové dvant waire comint eplocter siconte del pesse afrikinne des pourceas. Adon tchaeke måjhon, minme les ptitès djins, åront on saloe avou do lård, des ptitès coisses, des djambons et des potikets d' saeyin. Dj' apoitrans des pintades et des poyes d' Inde [dinde] po mete dins les polîs; et pus, des oyes et des canîs ki naivront [nageront] dins les basses, et pepyî ås viers dins les brôkisses. Et les djins ténront tortos des robetes. Et on evoyrè les frutaedjes [production do fruits] did ci eviè l' Urope. Come ça srè les meyeus martchîs, il î sront so totes les tåves. On voyrè, avou, des ravozes et des mimavozas, k' il atchetront beazè tchirs po les femes gårni leus måjhons. Sol tins d' l' ivier, cwand leus cortis sront-st edjalés, djelzî voyrans des legumes. M' ôss [m'entends tu], valet, Gregoire ? "
Li Gregoire ni djheut rén. Ci ptit djonnea d' blanc la aveut des bounès apinses [idees], assuré. Mins dazår k' i n' esteut nén co bén rsouwé padrî ses orayes, ca c' esteut trop bea, vormint, bråmint trop bea...
Omer Marchål, divins: "Afrique, Afrique" 1983; ratournaedje da Lucyin Mahin, 1997, divins : Lu Rasgoutaedje des Bassårdinreces, l° 22, djun 1997.
1994. Li cwatrime peupe-sipata [genocide] del istwere do Rwanda dispu k' il a stî dislaxhî [depuis l' independance]. C' est ossu li pus moudriveus [devastateur en vies humaines], et k' est co d' enutté [d'actualite], puski, co pol moumint, les revinteus [rebelles] da Cabila sont co ki scafièt des Hutus bizés evoye dispu ç' tins la.
Mi di-st i l' fô , dj' aveu yeu come èn asblåwixhaedje [illumination], puski, e moes d' måss, ça vout dire divant ki l' peupe sicafia [genocide] ni cminçaxhe, dj' adjinçnéve li programe del prumire ritrovinne [retrouvaille] des rcåzeus d' walon, avou Omer Marchal dins on prêtchaedje " Li berdouxha di Rwanda: dji l' åreu bén yeu dit " [le remue menage di Rwanda: je l'avais prevu]. Dj' aveu metou berdoûxha, nén peupe moudra, u djenocide. On n' è saveut co rén, adon.
E-z apurdant les noveles ene après l' ôte, al caweye des djoûs [å fil des jours], l' Omer Marchål est foû dzôrnyî [tres affecte]. So cénk djoûs et cénk nutes, i scrît...
Pleure, å Rwanda bien aimé...
k' il eplaide [publie] lu minme, et k' i vénrè djustumint prezinter e nosse ritrovinne, e moes d' octôbe 1994.
Ça baye [donne] on live ene miete diskeudou, ki les idêyes adramtèt ene après l' ôte, sins waire d' erîlance [regularite, fil conducteur]. C' est pus rade li breya d' on cour [cri di coeur] sorcoixhî [profondement blesse] ki d' on cervea di scrijheu u d' gaztî, come ses ôtes lives.
E vloz lére on ptit saetché foû boket [voulez vous en lire un extrait] ? Alez, dabôrd.
Li paskeye del djusse di laecea da Imana, li Bon Diu.
Dji vos l' dimande on pô: kimint n' nén-z esse acadjôlé pa on sfwait payis ?
Et on s' dimande bén ossu: kés sôres di diales ki c' est, ki l' volèt forsonner et forsonner [rendre exsangue], dispu 35 ans!
Ça fwait ki, al fén del prumire nute do monde, Imana, li Bon Diu, rivna e Rwanda, po vey çou ki l' ratayon Gatwa, li vî vî pere des Gatwas, li ratayon Gahutu, li vî vî pere des hutus, et l' ratayon Gatutsi, li vî vî pere des tutsis, avént fwait avou l' bôre [jarre] di laecea k' i lzî aveut bayî.
Gahutu s' aveut rawaeyî [réveille] tins del nuteye, et il aveut soe. Ça fwait k' il aveut boevou l' laecea, et s' aler rcoûtchî. Divant les aireus do djou, å moumint k' les veas cmincèt a ramxhyî, Gatwa s' aveut cveriné so s' bedreye et il aveut ståré l' djusse. Et c' est l' batire [aire do terre battue] k' aveut boevou l' laecea. Al pikete do djoû, å moumint ki l' solea boute foû, k' i rvént d' après l' payis Kulyazuba, li payis k' on mwindje li solea, Imana, li Bon Diu, a trové Gatutsi, ascropou divant s' djusse di laecea, et k' î rwaitive comifåt. Do côp k' il a veu Imana, Gatutsi a tiré abeye abeye li coviete djus del djusse [outre], paski c' est insi k' ça s' fwait, et c' est må poli d' ofri åk a boere dins on bidon k' on n' a nén tiré l' coviete.
" Vos n' inmez nén m' laecea, dabôrd, k' il a dmandé, l' Bon Diu.
Siya, ô, siya, nosse Signeur, dit-st i Gatutsi. Mins dji saveu bén ki vs rivénrîz dandjreus å Rwanda. C' est k' nosse payis est si bea ! Et ki vs årîz motoit fwin et motoit soe. Ça fwait k' dj' a wårdé l' laecea por vos. Purdoz et s' boevoz, nosse signeur. "
Adon, Imana, li Bon Diu, a dit a Gatutsi:
" Ganza ! Ringnîz ! "
[NDR: Et c' est po ça k' les rwès do Rwanda, et do Burundi, eto, å réss [d'ailleurs] ont todi stî des Tutsis. Mins les Beldjikins, zels, s' ont croeyou dandjreus pus maléns k' Imana, li Bon Diu. Ça fwait ki, po relére [selectionner, elire] li ci ki dveut ringnî sol payis, il ont oblidjî les Rwandès a prinde leu novele ricete, k' il avént afroyî [rôdee] dispu moens di céncwante ans : li suffrage universel.]
Habyarimana tape si fås vizaedje voye.
Les anêyes d' après, dj' a rveu sacwants côps li prezidint Habyarimana. I m' riçujheut comifåt tchaeke côp. Dji lyi ridmandéve, tchaeke côp, s' i n' aveut nén rovyî k' il aveut prometou di disfinde les Batutsis. [NDR: Habyarimana est Bahutu. C' est, naturelmint, les Hutus k' ont yeu l' mwaistrijhe do payis cwand on-z a fwait les vôtaedjes a môde belje, pask' i sont zels bråmint dpus].
Tchaeke côp, eto, dji dmoréve on boket sol lak Muhazi, û çki Ågustin, on vî soçon Tutsi, aveut pris djîsse [residence]. Tchaeke côp, i m' acertinéve k' ça n' aléve nén trop må. Por lu, Habyarimana esteut on bon prezidint. Ça fwait k' tchaeke côp, dj' eraléve rapåjhté.
[...]
Li dierin côp k' dj' a rveu mi vî aidant Gregware et-z ôre si vwès, c' esteut al tévé, dins on rpoirtaedje a Lucsimbork. Po n' nén k' on l' riconoxhe, li filmeu [cameraman] aveut djusse pris si ombrire e foto. Mins mi, dj' aveu bén rconoxhou s' vwès. I cåzéve påjhirmint, mins come onk k' est foirt discoraedjî. Taiss k' åy: onk k' est mo poenneus.
I djheut:
"Ci côp ci, c' est gråve, c' est mo gråve. "
C' ere e moes d' octôbe 1993. Habyarimana aveut fwait shonnance k' i gn aveut yeu ene grande batreye [bataille, combat] del nute a Kigali. Nosse prumî minisse d' adon, li Fredi Martens, î aveut evoyî nos paracomandos. (...) Les Francès, todi presses a braire pus foirt ki ls ôtes, don, zels ni sondjént k' a ariver dvant nozôtes, avou leu fåmeuse Legion Etrangere
[...]
Si l' bea Martens n' åreut nén yeu voyî nos paracomandos adon, en octôbe 1993, avou les Frances ki ls ont shujhou come des ptits tchéns, Habyarimana s' åreut yeu dvou bate tot seu siconte des Tutsis do F.P.R. (NDR Front Patriotike Rwandais, les " revinteus " [rebelles] Tutsis k' ont divnou mwaisses al fén do peupe sipata [genocide] di 1994. Et sconte des årmêyes do F.P.R., Habyarimana åreut yeu atrapé ene pluzeye.
C' est çki dj' a bén veyou e minme ripoirtaedje al tévé. On-z î a veu on Habyarimana, haeyiveus [haineux], avou des ouys ewaerés, des tchveas tot distchåvurnés, et ki n' saveut pus çou k' i djheut. Il aveut tapé si fås vizaedje voye.
Après ça, il a houkî les moudreus del Garde Prèsidentielle da Mobutu. I s' ont moenné come des waeraxhes. Les makizårds do F.P.R. lezî ont foutou ene fåmeuse deguzine dilé l' veye [la ville] di Gabiro. Il end ont dzingnî 300. Mins li meute da Mobutu aveut leyî bråmint do sonk, bråmint bråmint do sonk, so s' passaedje.
[N.D.R. K' on n' si sbare nén, asteure, do pont d' cas [du peu d'égards] ki Cabila, on Tutsi do Zayire, fwait avou l' " marxhå " Mobutu]
Tins k' il î esteut, Habyrimana aveut spaté les Bagogwe, les påjhires acleveus ki viként so les tienes do volcan Ibirunga, ås abanaedjes [pays frontiere] avou l' Uganda, al fene bijhe [extrême nord] do payis. C' esteut des " dispindeus d' djambons " [grande taille], ces hierdîs la, mins il estént ossu doûs k' i n' erént hôts so pî. [N.D.R.: A ç' moumint la, Cabila ere, lu avou, e l' Uganda]
Dji n' a jamwais rovyî tote ces waeraxhreyes la da Habyarimana.
Omer Marchål, e moes d' avri 1994, pådjes 78 81; ratournaedje et comintaires da Lucyin Mahin, e moes d' avri 1997; divins : Lu Rasgoutaedje des Bassårdinreces, l° 22, djun 1997.
Cwand "Ardwine" rexhe e 1993, eplaidî a Låshonne et strimé al Bårire di Transene li 8 d' octôbe, on pout dire ki c' est l' prumî roman roman [roman å sens strict] da Omer Marchål. C' est on live k' il a tchicté lontins divant del sicrire. Li mwaisse idêye, c' est cwand des djins des Libins k' estént a l' Årmêye Blanche avént scafyî èn Almand e 1943. Omer e brosde [brode] so ç' tinme la, tot-z î fjhant moussî ene comere, Ardwine. "Ardwine", on persounaedje del mitolodjeye, ene ancyinne deyesse, li "Diyane del Årdene", k' e stî bouxheye djus pa Sint Wåfroe [Saint Walfroy]. L' Ardwine di roman, ele riprezinte l' Årdene et les femes d' Årdene, ki sont fideles et catchetes [discretes], mins ossu mo sinsuweles et tchôdès robetes cwand ele s' î metèt. Ene sinsuwalité ki l' Omer vikéve a fond a ces moumints la, poy k' il aveut stî apicî po "diale del après nonne", li demon d' midi.
Li live est scrît avou bråmint des cåzaedjes, ki sounnèt vrai, come s' i srént rmetous direk do walon. Ça fwait k' il est mo åjhey a ratourner e walon.
Sacwants passaedjes:
... Mins enute, dji l' ritrovéve, mi pôve laid vî payis. Vou t' les la, wez, les deus tienes ki s' radjondèt po mostrer la payû k' l' Aiwe di Lesse court.
Noste Aiwe di Lesse ! Nosse viye aiwe avou l' cour sins rujhe, mins avou s' pitit caractere subitin. Vos n' avoz k' a l' aler vey, passé l' Pont Mareye Tereze, come ele si va ctchoker et s' sibuker siconte des rotches di Bwès a Ban et d' Molan. Les etrindjîs n' è rvinènt nén del vey inla dismontêye, ki schoûme et ki rûteye come un coshet k' on sonne.
Mon Diu todi ! çou k' dj' aveu bon di m' laiyî rîgler après leye, bén adjoké so mes skis. Come ene flitche, dji passéve ådzeu d' leye, sol vî pont d' platès pires a l' intrêye do viyaedje. Adon, dji m' renondéve, po waitî di n' nén berôder dins l' laid tournant did dirî mon l' Chåvåd, k' esteut co rastroeti pås sconsires ki s' avént ramonslé des deus costés del voye.
Po k' c' ere dimegne, li valet d' l' Ameleye n' aveut nén co degadjî tot l' viyaedje avou li sorcire, djusse les mwaissès voyes [arteres principales]. li sorcire ! C' est inla ki dj' loméns li gros pezant trinnåd, k' i faleut cénk foirts tchivås pol haetchî. Li valet d' l' Ameleye, c' ere todi lu ki passéve avou li sorcire, di dju, ca il esteut d' kestion d' esse on fel moenneu di tchvås po ene sifwaite ovraedje.
Il avént dit lanawire amon l' Mårcel Djåcmin ki li sorcire aveut dedja stî fé li Voye do Bwès do Diferin, pol Docteur Lîfranje poleur wangnî l' viyaedje e vnant d' Bertrès, si an cas. Les omes di viyaedje, zels, avént stî rkestés, po-z aler taper al nive al Voye del Djustice. Ci gripete la, c' ere l' ôte docteur, li Dufwe d' Libråmont, ki dveut sawè vni par la.
On n' saut jamwais ! Si padecôps gn åreut onk ki sreut po mori, udon ene feme ki ratind k' åreut on må poûssant...
(Otchamp, 1943)
(Li Leyopôl Lîbear, on scrijheu ås gazetes ki fwait avou l' Årmêye secrete mins ki djowe on dobe djeu avou ls Almands et Ardwine, si comere, vinant d' toumer dsu on coir dins l' nive)
" On-z a catourné pavårci tins del nuteye ", k' elle aveut dit å matén, cwand elle esteut ki rwaitive pal vite come ene ki s' dimefeye. Mins mi, dji n' aveu nén rilvé l' cayet pus lon. Do côp k' dj' a yeu stî rarivé al måjhon, dj' a houkî l' tchestea å telefone. Li mwaisse sierveu, li ci ki nos aveut rçû ersè al nute, aveut on ptit air xhinåd cwand il a respondou. Dji lyi a dmandé e walon d' Ôtchamp, si l' colonel docteur k' aveut stî vnou e condjîs dé zels li samwinne di dvant, s' il esteut co la pol moumint.
Sereut çu padecôps k' on-z åreut dandjî d' on docteur après l' Vî Molén ?
On n' vos såreut rén catchî, ki dji lyi a dit, mins dj' inmreu ttostant k' on n' è cåzreut nén divant ki l' mayeur et l' tchampete ni houkénxhe zels-minmes les cis do Tchestea. (Li Tchestea d' Roûmont esteut ocupé pås Almands). Waitîz djusse ki l' docteur ni rexhe nén pol moumint.
Vos n' ôz nén dandjî d' awè peu, paret. I n' pout bén må alez! Il a trinné pattavå les bwès tote li sinte djournêye, et asteure, il est ki ronfele come on pourcea e s' ran, ki ratind après si cabolêye po rbancter al shijhe. Dji l' sai bén, po k' dji vén djusse di passer divant si ouxh... Mins, c' est k' vs estoz seur k' on l' va vni houkî, dabôr ?
C' est çk' i m' shonne, todi. Cwè-z è djhoz, ô, vos ?
I våreut mî ki ces djins la soyinche cwè å djusse, da. Compurdoz bén, don ?
Come si vos m' årîz yeu fwait ene clignete ", di dju. Et dji l' a oyou ki riyeut tot doûçmint.
Vs avoz ddja l' air d' esse å corant, dabôrd ?
Savoz bén, dowô, Monsieu Lîbear, c' est todi nozôtes ki rascoed les dierinnes coedowes les prumîs. "
Et il a rclapé li houcrece.
Ça n' a nén raté: cénk munutes après, i rtelefonéve.
On nos a houkî del cinse do Vî Molén, la, Monsieu Lîbear. Mi ome (li colonel docteur almand) est ddja e rote avou ses usteyes.
(Dji n' sai nén si vs avoz rilvé l' cayet, mins nos deus djins cåzèt po s' fé comprinde d' onk a l' ôte, mins po k' les ôtes ni saizixhénxhe nén. Ça pôreut-z esse les Almands å Tchestea, mins ossu li telefonresse do cintrål, po k' a ç' moumint la, i gn aveut nén co l' otomatike).
Å, vos?
" Ayi, dit-st i ", et e cåzant pol telefonresse " Ni disdjondoz nén, mamjhele; il ont trové on moirt... M' oyoz bén, Monsieu Lîber ?
Taijhoz k' åy, ô, vos.
Il ont trové on moirt, di dju, dins l' nive, a on kilomete di vosse måjhon. I paret k' ci sreut li Cezår Calirou. C' esteut co parint avou vos, edon ?
Åy.
D' après çk' on-z ôt brûtyî, ci sreut vosse dimey fré, li Bruno, k' åreut fwait l' côp. I djhèt k' il è tneut ene charmante, dimegne al nute, amon li Julia Baidjot.
Dji n' è sai rén, di dju, e fjhant l' biesse. (C' esteut nén l' vraiy puski dj' î esteu ossu, mi, cisse shijhe la amon li Julia Baidjot; et k' dj' aveu minme bén manké di m' î apougnî avou lu).
Dj' ans rclapé l' coirnet cåzu eshonne. Dj' avéns oyou li båshele di telefone, ene vraiye Mareye canlete, haner divant si radjondrece. Dj' eréns mo binåjhes di sawè k' elle aléve seur aler tourner l' viyaedje, et brûtyî li novele a Tibî et a Wåtî.
Omer MARCHAL, didins: " Arduine ", Ed. L' åge d' homme, Låshonne, 1993, pp 13 14 & pp 72 74.
(Index par auteur) Indecse des scrijheus. (dont les textes sont disponibles en wallon commun) Indecse des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes et fotos eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu.
Édition en ligne, y compris les photos, explicitement autorisée par l'auteur.
