|
|
Textes en wallon sur le Maroc Sicrijhaedjes sol Marok |
|||
|
|
Textes en wallon sur le Maroc Sicrijhaedjes sol Marok |
|||
dierin rapontiaedje - last update: 2007-06-05.
Dressêye:
Articles journalistiques:
Débats. Bates di dvizes.
Proverbes marocains. Les spots do Marok.
Récits et nouvelles se passant au Maroc
Entrées concernant le Maroc dans l'encyclopédie "Wikipédia" en wallon
El Gwira, ene veye-espér
[ville-fantôme]
Si vos avoz ddja stî e Marok, vos avoz seur oyou djåzer d' on spot : "Li Marok, di Tandjî a El Gwira".
El Gwira, c' est l' pont l' pus nonnrece di çou ki s' loméve, divant 1975, li Sara espagnol. Adon, les Marokins, ki n' avént seu prinde li Moritanreye e 1960, s' ont dit ki, ci grand boket d' såvlon la, ki si stind di Tarfaya a Nwadibou (el Moritanreye), ci sereut clapant d' l' aveur da sinne. Kécfeye k' i gn åreut del petrole dins tere, u sol boird di Mer. Gn a eto on magzåd di pexhons dins l' Oceyan atlantike, ki sont hapés pås bateas chinwès, rûsses ey espagnols, sins permis. Ostant por mi k' por ti !
Mins gn ava-st ene eguegne : gn a cwand minme on dmey miyon d' djins ki vikèt låvå. Zels, il årént bén vlou divni indepindants. Et l' Aldjereye les sotna dins leus rvindicåcions.
Les Espagnols s' ont rsaetchî evoye e 1976, adon k' Franco esteut ki leyive la ses hozetes. Il avént beacôp des ôtes cayets e trexhe, nos Toreros. Les Marokins ont dit k' el teritwere, c' esteut da zels. Mins il ont cwand minme leyî l' Tîce do dzo al Moritanreye, come li Coû d' djustice del Håye l' aveut djudjî d' abondroet.
Mins les djins d' avårla, les Sarawis, dabôrd, ni volît nén djouwer dins ene pîce di teyåte emantcheye inla. Li Coû d' Dustice del Håye aveut rclamé eto, dins s' djudjmint d' 1975, ki l' peupe do Sara Coûtchantrece, al fén des féns, aveut l' droet di decider lu-minme di si avni. Adon, il amontît li Front Polisario (Frente por la Liberación del Sahara y Rio de Oro). Ey ataker les sôdårs marokins et moritanyins k' i s' avént ehåster d' ocuper l' payis.
E 1979, les Moritanyins derît k' i n' avént nén les moyéns di fé l' guere po sacwants metes cwårés d' såvlon. C' esteut ricnoxhe k' il avént ramassé ene tatouye. Po n' nén kel Polisario si rindaxhe mwaisse do terén, li Marok evayixha li Tîce a Nonne, disk' al Gwira, dabôrd.
Et rclamer, come dit enawaire, kel Marok aléve "di Tandjî disk' al Gwira".
Mins si vos rwaitîz ene mape, El Gwira est dins ene drole di pôzucion djeyografike. Gn a la on cåziyea [presque-île] ki si stitche dins l' Oceyan, del banijhe Sud do Sara Coûtchantrece disk' å Blanc Cap. (Li Blanc Cap, c' est la k' i gn a li rlomêye rezieve naturele avou les fokes moennes.) Li cåziyea est pårti e deus pa ene roye ki fjheut frontire inte li Sara Espagnol eyet l' Moritanreye. Do costé di l' Oceyan, c' esteut espagnol, avou li ptit viyaedje di El Gwira, Lagüera, sapinse zels. Do costé del basse divintrinne [lagune], c' est l' Moritanreye, avou li pus grand pôrt do payis, Nouwadibou. Inte les deus, ki fwait limodje, ene voye di tchmin d' fier k' amoenne li minrê d' fier del mene di Zwirate po esse tcherdjî so les bateas a Nwadibou.
"Dji saveu ddja bén ki c' esteut ene sifwaite advinteure d' aler a El Gwira", mi djha-t i Djino, on Franco-Itålyin k' adjinçnêye des escursions a moto dins l' dezert. "Mins dj' esteu come sint Touma : dji vleu vey çoula avou mes prôpes ouys."
Mins kimint aler al Gwira ? C' est ene veye do Marok, sapinse li propagande marokinne. Si vos dmandez l' preficse telefonike di El Gwira a ene racsegneuse di Marok-Telecom, ele serè bén amayeye, li poyete. "Dji n' a nou indicatif po cisse veye la, mins dji m' va racsegnî, et vos rdire cwè; leyîz mu vosse limero", vos recasrè-t ele peneuzmint.
Si vos alez å Ministere di l' Interieur, et vey çou k' il è rtoûne, vos trovroz k' i gn a on mayeur del Gwira, ene comene d' El Gwira, et minme on pacha (tchîf civil d' ene grande veye). Mins li måjhon-comene, elle est edjîstrêye ... a Daxhla, 500 km pus a Bijhe !
Po dire li vraiy, cwand les Espagnols ont cwité e 1975, c' est on batayon francès, del Cowaidance Militaire franco-moritanyinne, k' a-st ocupé l' cazer [caserne] d' El Gwira. Cwand l' Moritanreye a rclamé forfait e 1979, l' årmêye marokinne a bénrade abagué ladrî. Mins ele ni l' a nén yeu bele. Li Polisario atakéve djour et måy, a té pont kel Moritanreye a yeu sogne ki les ahesses do poirt di Nwadibou ni soeyexhe acsûtes et distrûtes. Si dmanda-t ele djinteymint å Marok di s' rissaetchî evoye foû d' El Gwira. C' esteut e 1989, si djel tén bén.
Dispu don, li posse frontire marokin est metou ene swessantinne di km lon, pal voye, a Bijhe di Nwadibou. Costé marokin, gn a ene tarmakêye voye ki va disk' a cisse limodje [limite] la. On-z î rimplixh les papîs po cwiter l' Marok. Adonpwis, vos arivez dins on no man's land, on "payis da nouk". Les Sarawis do Polisario el metnut surmint dins les "Teritweres diliberés". I lomnut insi ene sitindowe di dezert di l' ancyin Sara Espagnol, metowe å Levant do meur di såvlon ki les Marokins ont basti po disfinde les veyes do Sara coûtchantrece (loukîz sol mape di dzeu). Ci meur la va a pô près droet, et n' nén shuve l' ancyinne frontire coloniåle, croylêye a môde d' egrés [tracée en escaliers].
Dins ci "payis da nouk" la, gn a on martchotaedje di viyès otos djamåy parey. Come les tcheretes ont rexhou do Marok, ele sont disfaceyes di vosse passe-pôrt. Come ele n' ont nén co moussî el Moritanreye, ele n' î sont nén co rashiowes sol conte di ç' payis la. Dabôrd, si vos l' vloz rvinde a des frådeus, c' est l' moumint. Aprume ki, so 3 km, gn a pus nole voye. Vos trawez vosse carter so les cayôs come po rire. Et dmorer efagnî dins l' såvlon. Dabôrd, si vs av' on vî zénk a s' è mete cwite, vos prindoz les cwårs k' on vos ndè dene, et rintrer e tacsi a Nwadibou. Gn a nolu ki vs frè des rujhes po çoula, ni dmander si vos av' avnou en otostop di Tindouf, u d' Tifiriti ezès "Teritweres diliberés", des plaeces la kel Polisario a ses adjîsses.
Vo nos la el Moritanreye, dabôrd, erva-t i Djino. Ses pratikes, ci côp cial, c' est cwate gros cinsîs swisses ki vlèt aler fé di l' advinturî dins l' dezert. Viker ene sacwè d' efoufiant [excitant], mins sins prinde ditrop di risses.
- "Tådje ene miete", pinse-t i l' Djino, "dimwin, dji vos frè awè li pepete."
Li londmwin, sol programe, escursion a El Gwira.
So leus spitantès motos, avou des foirts moteurs, mins nén trop pezantes po n' nén ahoter e såvlon, la nosse pitite trope adjume evoye. Rexhe foû des distcheyaedjes di Nwadibou, avou des monceas d' riketes a droete et a hintche; passer houte do tchmin d' fier. Pu gn a la ene croejhete di voyes. Sins plake di racsegne, ti sins bén. Djino fwait sene di prinde a hintche. Bénrade, on n' voet pus l' tidje, rascovrou påzès consires di såvlon [dunes de sable]. Gn a rén avou ça, les motos sont adûtes a çoula, vos l' voeyoz bén å Paris-Dakar.
Tot d' on côp, djusse après l' crestea d' såvlon, vo nos la aplonkés å fén mitan d' on viyaedje espér. A mitan essuvli dins l' såbe. Les måjhons co plinnes di trôs d' obus. On s' î a apougnî fer la sacwantès anêyes, dandjreus.
Tolminme, påzès finiesses, des femes, noeres di pea, tot noer mousseyes, vegnnut vey li spectake, et clatchî dins leus mwins. Ti sins bén : cénk grossès motos, et cénk zigomårs avou des carimadjoylés mousmints, et l' gros casse al waitroûle, k' i rsaetchèt po vey wice k' il ont-st abroké. Kécfeye des diès dischindous do cir ?
Mins l' binåjhté n' a nén stî longue. Tot d' on côp, la tot on batayon d' sôdårs k' aspitèt d' nole pårt, mitrayetes so li spale, canons e l'air. Ey onk, moussî e civil, avou on rodje trinnigne et des basketes "Nike", ki fwait aler les bresses. "Nonna ! ça n' si pout ! c' est disfindou ! On n' pout nén vni cial !"
- Dj' inme ostant vs dire ki mes gros cinsîs swisses avént l' cou stroet ! [n'en menaient pas large]. Mi, dji saveu ddja bén cwè, mins dj' aveu ene miete li vessete cwand minme. N' avéns dju nén rmonté dtrop, et toumé so on camp Polisario. Dinltins, il ont ddja macsådé des tourisses. U les rvinde ås GSPC aldjeryin - Al-Cayida-Magreb, asteure - po ndè saetchî ene rançon.
- Ça fwait, ki dji dmande, bén polimint å ci k' a l' air d' esse li mwaisse del djowe : "Vos estoz marokins u moritanyins ?"
Et l' captinne boerler : "Moritanyins, bén seur !"
Nos avans fwait camaeråde. I nos a mostré les belès plaeces po ndaler el pexhe. Ti tapes filet tolminme eyu, et, so ene houbonde, gn a on pexhon k' a-st abetchté. I m' a mostré les plaeces k' i n' î faleut nén aler, ca gn aveut co motoit des menes. Lanawaire, gn a on cwate-cwate k' a potchî so ene. Deus moirts. Portant, on vout k' on-z åye disminé ttafwait.
Nos avans dmoré la sacwants djoûs. Di tenawete, nos avéns del vizite dins les airs : des elicopteres del "Guardia Civil" espagnole ki vnèt awaitî les pladjes do no man's land. C' est sovint la k' les ebagants clandestins afrikins ebarkèt po les Iyes Canareyes. Li sorwoeyance en avion ey e batea, c' est l' programe uropeyin "Frontex", pol wårdance des frontires difoûtrinnes di l' Union. Il a stî enondé emey 2006. Il est acvierné pa des Espagnols et ... des Lussimbordjwès.
Li samwinne di dvant, nosse captinne aveut rapexhî 28 di ces målureus clandestins la, ki leu naçale s' aveut rtourné e plinne mer. Il avént rnedjî disk' å boird. Les cis k' avént yeu l' foice d' ariver estént moirt escrans, djus d' foice. I les ont rnouri ene miete avou do pexhon, pu ls evoyî al police di Nwadibou.
Après El Gwira, nos avans stî vey li pexhaedje des moulets d' mer pås pexheus Imrharen. I batèt l' aiwe po fé raprepyî les dôfins, k' atchesnut les moulets eviè l' pladje. Adon, les pexheus les apiçnut avou des grands filets, saetchîs al mwin, les pîs dins l' såvlon.
Nos candes swisses estént percés binåjhes. C' est l' pus clapante des reclames, bråmint mî k' ene waibe sol Daegntoele. Dji m' rafeye k' i nos amoennénxhe des novelès pratikes.
Lucyin Mahin, li 1î d' måss 2007, so on racontaedje da "Djino l' Motar di Chamonisse", e fén mitan de Mîtrinne Mer.
Dipus d' racsegnes sol Sara coûtchantrece
Chaïbia (prononcîz Chaybiya), c' est li ptit mo, et l' no d' årtisse d' ene pondeuse nayive marokinne. Elle a skepyî a Tnine Chtouka, el province d' El Djadida diviè 1923, et mori e 2004.
Elle a cmincî a dessiner avou ses doets so des cwårtons, sins mostrer ses dessins a nolu. Si fi a volou aprinde po-z esse pondeu. Adon, ele lyi a atchté des brouxhes et des pinceas.
On bea djoû, si fi a priyî a marinde on fén cnoxheu des pinteures. C' est l' prumî côp ki Chaybiya oiza mostrer ses dessinaedjes. L' ome a stî (a bon) reyusse et fé martchî avou leye po ponde des vraiyès toeles po ene espozicion å "Göthe Institut" a Cazablanca e 1966. Did la, elle a stî cnoxhowe long et lådje et do côp après, fé èn ôte mostra å "Musée d' Art Moderne" a Paris.
|
|
|
Chaïbia esteut foirt avnante et amiståve, et todi gaiye, et nén grandiveuse po on sô, minme cwand ele divna li chouchoute des raploûs årtistikes des pus spepieus pondeus.
Chaybia est loukeye come èn egzimpe d' årtisse-pondeu k' a-st arivé al copete del schåle sins måy aveur shuvou on cour di dessin, u aler tchabårer addé on grand mwaisse d' ene sicole di pinteure.
Co dins les anêyes 2000, e Marok, cwand on voet ene feye ki pond sins aveur aprin, on lyi dit: "To vous, fé del Chaybia !"
Bele ervindje pol cene k' on lyi djheut pol balter: "Vouss divni come Picasso !"
Lucyin Mahin, li 20 di decimbe 2004.
Dipus d' racsegnes so Chaybiya.
Bates di dvizes sol novele "moudawana" (lwè sol mariaedje eyet l' famile).
Djozé d' Tchåsse, divins Li Rantoele l° 28, nivêyes 2003: dijha:
Ni sereut i nén mia asteure di fé on bea tecse dissu Shirin Ebadi, l' iranyinne plaitresse k' a stî bistokêye på Pris Nobel ? N' est ç' nén la ene bele ascoxheye po les droets des femes ? Et les candjmints ki Mowoumet VI (Amir el Mouminine comandeus des croeyants !) vént tot djusse d' apoirter al "moudawana" (li strik droet des omes ?), ça våreut eto on bea papî.
Dispu don, e Marok, li feme a dins s' manaedje ostant di droets ki si ome (ki nel pout pus mete a l' ouxh tot tchafiant troes côp l' minme fråze) et lyi pout minme disfinde di s' leyî "radobler" (et co dpus !) dins s' lét !
***************
Ene pitite response ås rilevêyes da Djozé so m' papî sol Marok, dimandant di dire cwè pol novele "moudawana" (les lwès sol famile eyet l' mariaedje).
On nd a bråmint djåzé tos tchamp tos payis, mins li tecse vént djusse di moussî foû, et i dmeure les "arrêtés d'application", et copurade, vey kimint ki les djudjes vont manaedjî les dossires.
Çou k' i fåt cwand minme rilever:
C' est li Rwè k' a shuvou l' pordjet do cminçmint disk' al fén, et li tecse a stî adopté a l' unanimité å Pårlumint. Ci n' est nén on si bon sene ki ça, ca ça mostere k' i gn a co pont d' vraiye democraçreye. Minme å Koweyt, on sfwait pordjet di lwè (ki dnéve li droet do vôter ås femes), enondé po l' emir, a stî rfuzé å pårlumint.
Pinsez don ene miete çou ki s' åreut yeu passé si li Rwè åreut-st avou des idêyes djusse contråves, et fé ene novele "moudawana" a môde di l' Iran.
Li pont ki tertos s' a-st asclawé dsu, li poligameye, c' est trop lon a ndè dire les pondants et les djondants. Mins les femes ki s' fijhént "djonde" - djustumint - tot dvant accepter on deujhinme mariaedje di leu-z ome, c' est pask' ele ni cnoxhént nén les lwès, u k' ele ni oizént nén, u k' ele n' avént nén stî a scole. Li mariaedje muzulman est on contrat. On pout fé mete divins çou k' on vout; metans, ki l' ome ni pout pont aveur d' ôte feme. Les femes sûteyes et ritches l' ont fwait co traze côps.
Marieye marokinne: bråmint des droets dispu todi, mins, sins instruccion, ele nel sait nén et n' les oize dimander.
Avou li novele lwè, ça serè djusse on pô pus målåjhey po èn ome toursiveus di s' maryî avou ene deujhinme feme, sins l' dire al prumire. Mins avou ene grosse pougneye di dirhams (les cwårs d' avår la), il î arivrè cwandminme bén. Asteure, li feme årè l' droet di dmander li divoice po ça (ça, c' est novea). Mins c' est l' djudje ki decidrè.
Çou ki tot l' monde coprind, c' est k' asteure li divoice, estô di coster 1000 euros come dinltins, va esse on vraiy dossî d' tribunå, et k' ça durrè des anêyes et coster tchir et vilin (aprume, po-z ecråxhî l' pate do djudje po k' i soeye di vosse costé).
Ça fwait ki: li feme ki provént d' ene pôve famile et ki n' a nén stî a scole ni serè todi nén pus avanceye.
Fé des novelès lwès sins fé avancî l' instruccion et fé discrexhe li pôvurté, c' est motoit bate les strins divant d' bate les grins.
******
Li pont k' on-z a bråmint djåzé dsu, e Marok minme, ci n' est nén li mariaedje a dobe u a radobe, mins li cminålté des béns atchtés tins do mariaedje (ene foû novele sacwè, cial). Gn a bråmint ki sont conte, ostant des omes ki des femes, mins todi li ci (cene) k' est l' pus ritche dins les deus.
Pitit tuzaedje da minne: si on (ene) ritche ni vout ddja pårti ses béns avou si feme u si ome, kimint vôreut i (ele) bén les rpårti avou tote li societé marokinne, etot payant ses contribucions, po k' les pôves åyénxhe, kécfeye on djoû, ene sacwè come li minimecse.
Portant, li pårtaedje des béns atchtés tins do vicaedje e cope, c' est bén la, mi shonne-t i, ene fele ascoxheye. Davance, l' ome poleut leyî l' feme ki travayive payî po nouri les efants, et lu spårgnî po ene måjhon, ki toursiveuzmint, i fjheut mete a s' no. Li djoû k' i s' cwitént, li feme esteut a l' ouxh, avou djusse ses ouys po tchoûler.
Årvierdimint, li feme n' aveut nole divwer di mete li pus crombe petsale di ses sôs po fé viker l' manaedje (c' est l' ome ki dveut etertini l' manaedje). Ele poleut wårder tos ses cwårs por leye, et moenner grande veye, sins l' ome poleur riclamer.
Asteure, gn a ene ôte sacwè d' noû: li måjhon (louwêye u atchtêye) doet dmorer dås efants, tant k' i n' sont nén madjeurs. Fini li djoû do dvoirçaedje di taper li feme a l' ouxh avou ene hierdulêye de djonnes a ses guetes k' alént dveur wåler emey li veye.
I paretreut eto ki les alocåcions di wårdance des efants, après l' divoice, serént versêyes pa l' Estat. Asteure, co bén sovint, l' ome ni les paye nén, la k' i sait bén ki les tribunås n' bodjront k' avou ene vitesse di lumçon po l' oblidjî di drovi s' boûsse. Cwand dji di "vitesse di lumçon", dj' ô bén: après deus troes ans et co hay. Et ci n' est nén ddja seur ki l' plaitî, ki va rçure les çanses del caisse do tribunå, les rindrè do côp al feme divoirceye.
Dji ratind d' aveur li papî del lwè divant les ouys po vs dire tos les ca et les ma.
Lucyin Mahin, li 9 di fevrî 2004.
Le Maroc hors des sentiers battus, des attentats islamistes aux fauconniers.
Li Marok, erî des afroyîs pazeas
On cnoxheut l' Marok pås imådjes ki les rclames po les tourisses nos splakèt divant nos ouys: les pladjes d' Agadir, les chamos do dezert, les viyès veyes des Zultans: Fes, Meknes, Rabat, Marakech, li boevaedje do té avou tos les salamaleks, et l' magnaedje do couscousse.
|
|
|
Li té eyet l' couscousse, l' abwesson et l' amagnî nåcionås.
**********************
Les petaedjes di bombes do 16 di may 2003…
… l' ont asblåwi tot d' on côp avou les foitès loumires di l' actouwalité eternåcionåle. Kî çk' åreut croeyou ça? Nén ddja les djins do payis.
Portant, nos avéns ddja dit dipus d' on côp so l' Aberteke ki les parfondès cåzes do terorisse sont todi la: les ptitès djins do monde arabe si sintèt spotchîs di tos les costés (riloukîz li responda da Gui Bajoit). Pa leus prôpes goviernants ki n' les leyèt nén dire li leur, et pa l' imperialisse amerikin et israyelî, k' el tévé mostere tos les djoûs leus waeraxhreyes el Palestene ey e l' Irak. Les islamiveus ki s' aspoyèt - a non-syince - sol rilidjon, po touwer des djins, ont co des beas djoûs divant zels.
Asteure, i vos fårè co ritni come "imådjes" do Marok, k' el pårti "islamike" lweyå [légal], Djustice et Diswalpaedje (l-aadel wa l-tenmiya), est l' troejhinme pårti å pårlumint dispu les vôtaedjes di 2002. Et ki ci n' est k' el tiesse di l' içber [iceberg]. Les islamiveus di l-aadel wa l-ihsan (Djustice et Amidrance), ki n' vlèt nén moussî dins l' djeu politike, ont des soçons dins totes les grandès veyes. C' est co ene ôte sôre, les Salafisses, et co pus rade on troclet k' a schetlé foû [groupuscule dissident], li Droet Pazea (al sirat el-moustaqim), les pus a l' aschate [à l'extrème-bord], k' ont fwait les atacaedjes do 16 di may.
|
|
|
Les atacaedjes avént come adierça des plaeces ki les ritches î forfijhèt [gaspillent] des cwårs åjheymint wangnîs (on restorant a hintche, et l' otel Safir, a tcheté [capital] koweytî, a droete).
S' on dmande ås djins - inte di nozôtes soeye-t i dit - les cåzes di ces atacaedjes la, nouk ni vos dirè ki c' est Ben Laden, u ki c' est po-z ataker ls Amerikins, come çou k' on lét dins bråmint des gazetes el Walonreye. Tos les kamikazes do 16 di may vinént d' on pôve coulot d' Cazablanca, del djonnesse sins ovraedje, et ki n' trove pont d' plaece. Ces foûtrins [exclus] del societé la, i dmorèt nén ddja on cwårt d' eure lon do Cazablanca des ritches, avou les restorants po les milôrds, les cmeres todi sol houptiket, et hay vos nd åroz.
Li ci ki n' a rén, et k' a tofer divant ses ouys les cis k' ont totafwait (et ki n' l' ont kécfeye nén wangnî tot-z estant droets dins leus botes), i s' leye åjheymint catrussimer ["catéchiser" = embrigader] pås pretcheus d' totes les cognes.
On m' a dit pus d' on côp cisse fråze ci: "Cwè çk' i nd avént d' keure di mori, ces djonnes la: il estént ddja moirts !" Economicmint et morålmint !
On vs dirè minme ki ci disdut la toume pår å bon moumint po les cis ki n' voeyèt nén voltî li Marok endaler sol voye del democraçreye, copurade deus moes divant les vôtaedjes po les comenes. Ci n' est motoit nén les islamisses ki sont si a rcrinde ki ça. Årvierdimint, ça pôreut esse les cis ki vs metrént cobén a l' amigo paski vos n' djowez nén sol minme violon k' zels. Et espaitchî les "Djustice-et-Diswalpisses" di s' rinde mwaisses des comenes ås eleccions ki vnèt.
Alfén, li ci ki vicrè voerè bén cwè. Mins end a, emey les moenneus do payis, k' ont raddimint yeu saizi l' messaedje do 16 di may. Do côp, on s' a rmetou a strimer [inaugurer] des noveas bastimints po rlodjî les djins des coulots d' barakes. End aveut k' avént payî leu scot po ça dispu 20 ans !!!
Gn a nou si grand må k' i gn a on ptit bén ki va avou.
**********************
Lon erî di ces disduts la, les djins des campagnes vikèt dins leu ptit monde a pårt, pôvriteuzmint, mins sins trop s' casser l' tiesse, ni s' tuzer moirt [réfléchir trop].
C' est amon ces djins la ki dji vos va moenner ouy.
Les wôteurîs [fauconniers] d' Qwacem.
Si vos voeyoz ene grosse djipe cwate-cwate avou des djins moussîs come e l' Arabeye ki rôle so les tidjes do payis d' Had Ouled Frej, 50 km lon d' El Djadida, vos såroz k' i vont atchter u lower des moxhets amon les acleveus d' Qwacem.
Ces wôteus la [vautours, vî scrijha walon: houteux], les fåcnîs d' Qwacem les vont apicî dins les falijhes metowes tot do long del mer inte Eswira (Mogador) eyet Agadir.
Cwand les djonnes sont presses a rexhe foû do ni, dj' ô bén: diviè l' moes d' djulete, i vos fåt aler cweri après ene cope di "francs oujheas" (c' est come ça k' i lomèt les fåcons). Cwand il ont veyou on ni, i s' fåt mete a l' awaite, avou l' pacyince di tos les cis ki tindèt ås såvadjès biesses.
Po cmincî, i fåt waitî si l' djonne di l' anêye a ddja aprin a tchessî. Si vos avoz del tchance, vos pôroz vey onk des tåvleas les pus clapants do vicaedje des biesses: li pa wôteu k' aprind a s' fi (a s' feye) a tchessî.
Li djonne moxhet a adon dedja aprin a voler: i doet co esse sicolé a-z apicî on colon. Li pa (ou l' mame) rarive å ni avou on pidjon u ene toûtrale dins ses grawes, k' il a yeu l' assogne [qu'il s'est mis en devoir] di leyî vicante. El rilåtche divant li ptit wôteu. Ci-cial s' edåre sol colon mansåd et louke del hacner [saisir]. Pacô, el leye rischaper; li pa l' rapice et l' ramoenner a poirteye do ptit moxhet, disk' a çki ci-cial aprinde al wårder dins ses seres, al rapoirter e ni, a l' touwer et al magnî.
Li djonne k' a sifwaitmint reyussi si egzamin, li londmwin, il est fotou a l' ouxh do ni. Ça fwait ki les parints polèt prinde leus condjîs disk' å bontins ki vént.
C' est a ç' moumint la ki nosse tindeu ås fåcons pout apontyî ses usteyes: li firt-djus, li boûsson, li plantchete, les pås, les croejhleures, les haetchants u saetchants [pièces du filet de tendeur].
Pu on colon mansåd, bråylé [entravé] avou on fén fyi loyî après s' pate; c' est ça ki va siervi d' proye. Come les tindeus ås moxhons metnut la èn apleu.
Pu, i lyi fåt tinkyî ses haernas [tendre ses filets]. Après, les rascovri d' såvlon. Pu fé si hobete: on trô dins tere, dijh vint metes pus lon. Et ratinde, li pougn agrawé åd dibout do haetchant (ene longowe coidlete, atelêye après l' croejhleure, leye minme agritcheye å boûsson d' on costé, et å på di l' ôte des costés).
I fåt tchoezi djusse li moumint k' el wôteu a plonké so s' proye. On ptit côp setch so l' saetchant, li gordene si rclape, et l' moxhet est efirdjî. Abeye vorer dsu et lyi mete des waitroûles [visières-écran], et li stitchî dins ene noere boesse.
Cwand l' tindeu nd apicî onk, il erva e s' måjhon: il a yeu ene åjhmince [agrément] des Aiwes et Foresses po ça. Mins nén po ndè fé handele.
Li londmwin, li biesse årè fwin. I lyi fårè dner on djonne di colon. On lyi va mete ene coidlete après l' pate, ene shijhinne di metes longue. Pu l' rassaetchî tot doûcmint disk' a tant k' i sinte si amagnî, et lu s' dårer dsu.
on djonne di colon, l' eurêye do wôteu, divant k' i n' våye al tchesse.
Minme djeu les djoûs d' après, todi avou les waitroûles, mins avou ene coide todi pus longue. Pu, on prind les waitweres evoye. Après on moes, on moes et dmey di dressaedje - pus ki l' oujhea est vî, pus k' i fåt lontins - on pout leyî la l' coide. L' "oujhea libe" est aprovijhî. Asteure, i va doirmi adjoké so on pî-stok, dins l' tchambe di s' mwaisse.
|
|
|
|
Li wôteu, sins waitroûles (a hintche), avou ses waitweres, sol pawene mwin di s' mwaisse (e mitan), li waitroûles so li spale do wôteurî (a droete).
Et aler al tchesse. C' est po ça k' on l' a apicî, et aclevé.
Les bons tchesseus å wôteu respectèt les lwès del nateure. Cwand les oujheas-proyes acovèt et cwand il ont co des ptits djonnes - do moes d' fevrî å moes d' may - i n' est nén kession d' tchessî. Après, li fåcon va aler cweri lu-minme si assîtêye et... li cene di s' mwaisse.
Il apice des rodjès pietris [Alectoris rufa], des courzetes [Cursarius cursar], des poyes d' aiwe [Gallinula chloropus], et des ôtes pitits djibîs a plomes di ç' cogne la. Nén d' cwè fé fricasse po on cazer. Mins po ene pitite famile, oyi.
Seulmint, télfeye, nosse "franc oujhea" si va rafranki podbon: i n' rivénrè nén dé s' mwaisse, et ricmincî a viker dins l' nateure. Copurade les frumeles cwand c' est l' såjhon d' acovance (fevrî, måss). Ôtmint, si vs avoz del tchance, vos pôroz wårder vosse kipagneye ås aiyes, di 10 a 15 ans. C' est ddja la ene termene.
Såf si des Sewoudyins, des Koweytîs u des djins des Principåtés Arabes vos l' vinèt atchter po 500-600 euros, kécfeye disk' a 5000 euros, s' il est bén acmoirdou.
Mins, s' il atoume, i n' dimeurrè nén dé s' novea mwaisse et, deus troes moes après, vos l' voeroz raboirder e s' djîsse. Li wôteurî el pôrè rvinde on deujhinme côp, si l' prôpietaire nel vént nén rclamer.
Les fåcnîs d' Qwacem ont-st ene soce d' acleveus k' el prezidint c' est l' prince Moulay Rachid, li prôpe fré do Rwè. Cwand gn a des grandès fiesses, come lanawaire, li bateme do prumî valet do rwè, i sont priyîs a Rabat et mostrer les wôteus ki tournikèt e l' air et vorer djus so leu proye.
C' est clapant bea a vey, vormint !
**********************
Å fin mitan des Doukkala, inte El Djadida Safi et Marakech, gn a on payis tot pirixheus. Il î fwait målåjhey a-z ahiver ene sacwè, ki do oidje ki n' dene nén mirabiliå. Vos î trovroz ene sôre di bastimint ki doet vni do fond des ådjes:
les "Tazotas"
C' est des rondès bastijhes fwaites fok avou des pires, sins cimint ni moirtî, ni foite tere (årzeye, diele). Des foû grossès pires.
Cwand les cotlîs aprestèt les aireyes ås pastekes, i ndè disnaivèt [déterrer] cobén des sfwaites: on bon mete longues et 60 cm lådjes. C' est les pires a tazota.
|
|
|
Des pires a tazota.
Aprume, elzès faleut tcherdjî so des bådets, u so des chamos po les pus grosses, et lzès ramoenner ås maçons.
Dji vs el va dire platezak: les maçons k' ont fwait les dierinnes, diviè 1945-1950, sont moirts dispu bele ådje. C' esteut des castårs, savoz, ces djins la ! Des stocaesses come end a pupont ouy !
C' est l' adjinçnaedje ådvins ki moenne li bastimint. C' est ene copale, tot bounmint come ene tchetoere di strin. On fwait on grand rond a tere, et on cmince a mete les pires ene so l' ôte. Cwand on arive on mete hôt, on cmince a fé briker ene miete les pires ådvins. Si rastrind-t on cénk dijh cintimetes a tchaeke toû, disk' a tant ki totafwait si rdjonde, al copete.
|
|
|
|
Li plan d' ene tazota, å dvins, c' est djusse come ene tchetoere (å mitan); a hintche: li pî do meur; a droete: li copete.
Les ovrîs montént les grossès pires dins on grand saetch ki pezéve so leu tiesse, come les cis des schaytons el Walonreye k' i lomént on bassa. On pô del façon k' les maçons montént les brikes avou èn oujhea [système de portage des briques par les manoeuvres], mins, cial, c' est l' cô ki foircixh, nén les spales.
Afwait k' on montéve ådvins, on fjheut des egrés tot bastixhant l' meur ådfoû. Li maneuve montéve ces montêyes la po poirter les pires ås maçons ådzeu. Tot rashiant l' pire, il asprovéve del mete dedja e s' plaece.
Dins l' meur d' ådfoû, on voet co bén les montêyes la k' les poirteus ås pires passént po poirter les pires ås maçons (djaenès fretches)
Li måjhnaedje d' ådfoû si fjheut avou des pus ptitès pires, et c' est, di climpe [verticalement], des droets meurs. D' ådfoû, ene tazota, c' est deus coines [cône], li cene di dzeu pus stroete. On pout minme maçner a cwåré.
cwårêye tazota (d' ådfoû).
Les tazotas siervént d' måjhon, avou padecô des beas adjinçnaedjes di troes cwate bastijhes ene dilé l' ôte, avou des poices inte di zels. On vraiy tcheslet. Après cwand on-z a maçner des måjhons avou d' l' årzeye, on nd a fwait des ståves po les biesses, u des gregnes po rmete li strin.
A droete, troes raloyeyès tazotas; a hintche: les måjhons d' asteure, e cimint, å mitan, avou des pires et del diele.
I fåt djusse ritravayî l' intrêye et fé des bawetes dins les meurs, ki sievront di fniesses.
|
|
|
A hintche: l' intrêye, veyowe d' ådfoû; a droete: ene bawete, veyowe d' ådvins: waitîz ké spexheur di meur.
C' est damadje k' i gn a nouk ki prind asteme a ç' patrimoenne la, tipike do payis. Gn a bråmint des tazotas ki toumèt e brigosses, et come n' a pupont d' maçons po les rfé...
L. Mahin, li 25 di may 2003, Li Rantoele l° 27 (erire såjhon 2003).
Reyaccion da Dj. Schoovaerts.
Dins l' Aberteke di djun 2003, on pleut lére ki l' petaedje di bombes do 16 di may 2003 e Marok esteut on messaedje "saizi pa les moenneus et ki ça ls aveut fwait candjî leus idêyes"
Cåze todi, monami ! Dji n' pinse nén k' c' est tot fjhant peter e l' air et e bokets des enocins (ki ça fouxhe e l' Irak, l' Iran, li Turkeye, li France, l' Espagne, vaici, vaila, ewou k' vos l' voloz) ki ça fwait bodjî ene sacwè d' ene faflote dins l' bon sinse ! C' est des tchertêyes di moirts po rén...
Gandhi et Mandela on fwait mia tot n' fijhant peter ki… leu linwe.
Djokez les evoyeus d' camicazes (des djonnes ! les vîs n' ont nén pus håsse ki ça d' rade profiter des djouwissances do Paradis, endon ?) et totes les cougnes d' estrinmisses voleus d' bates po l' glwere di leu diè !
Insi k' l' aveut, a peu près, dit Totor Ugo:
"Wai ! l' måssî ovraedje: vaici Mawoumet, vaila
Cisse tiesse, Wesley, dissu s' coir, Loyola,
Cisneros eyet Calvin, k' on è sint les skernaxhes,
Wai fås mostreus, vraiys tchåspougneus, vos waxhes,
Sont brouweuses, vos voyes ebertakêyes. L' angoxhe,
Et nén l' amour, soûde di vos bokes !
Wai, signeurs greks, romins, payins, djwifs, indoûs,
Rogneus do djinre umin, li wårdant dins l' doû,
Vos estoz çou ki voet evi, ki minte, ki glete;
Vos estoz l' noer tigneus, ki grete, ki speye, ki schete.
J. Schoovaerts, divins: Li Rantoele l° 28, nivêyes 2003.
Marok (Rweyåme do ~ ) [n.pl.] payis di l' Afrike bijhrece, en arabe El Maghreb (Li Coûtchant), e F. Maroc, en espagnol Marruecos, en inglès Morocco, metou å Coûtchant do Monde Arabe inte l' Aldjereye (a l' Ess), li Moritanreye (a Nonne), l' oceyan Atlantike (a l' Ouwess), eyet l' Meytrinne Mer (a Bijhe); 446.550 km² long et lådje, avou 31.167.783 djins (e 2002), ça fwait 70 dimanants å km². Mwaisse-veye: Rabat. Lingaedjes: arabe (oficire, dins les scoles, li rilidjon, li djustice, les administråcions), amazire (berbere, lingaedje di tos les djoûs dins ene pitite mitan do payis, ehåyî et acsegnî e sacwantès plaeces dispu 2003), francès (dins les sincieusès studes et les grandès societés comerciåles, ene boune mitan des medias), espagnol (2inme lingaedje al Bijhe). Manoye: dirham (MAD). Istwere: onk des pus vîs rweyåmes d' Afrike, avou cénk dinasteyes di rwès, les Almoravides, les Almohådes, les Saadyins, les Merinides, les Alawites (co asteure come rwès); a stî colnijhî (dizo li statut di mambornance) pås Francès et pås Espagnols (a Bijhe et a Nonne) di 1912 a 1956. Rilidjons: l' islam est rlidjon d' estat; tchaeke djin skepieye di parints marokins est oblidjeye del shuve, apus ki s' ele provént del kiminålté djwive (50.000 djins). | Marokin, inne [o.f.n.] djin ki dmeure å Marok. C' est ene trope di Marokins ki criynut co dpus k' des dislaxhîs, et caracolnut dins des cumulets padvant, å rvier, sol costé et minme so leus tiesses (F. Barry). >> Li Marokin: no d' ene plaece des Libins, la k' el prumî sôdård di l' årmêye francesse (on Marokin) a morou el guere di 1940-1945. | marokin, inne [addj.] do Marok.
|
|
|
A hintche: Marokin avou l' turban; a droete: plake po racsegnî l' voye do Monumint å Marokin, ås Libins.
L. Mahin et P. Sarachaga, coirnêye do splitchant motî.
(Page sur l'Algérie) Pådje so l' Aldjereye.
(Back textes Louline Voye) Hay ervoye so l' pådje des scrijhaedjes da Louline Voye.
(Back textes Louline Voye en wallon commun) Sicrijhaedjes da Louline Voye fwaits u redjårbés e rfondou.
(Back homepage Louline Voye) Hay ervoye so l' pådje divantrinne da Louline Voye.
