|
|
Textes en wallon commun sur les sports Pådje des spôrts |
|||
|
|
Textes en wallon commun sur les sports Pådje des spôrts |
|||
dierin rapontiaedje - last update: 2008-09-17.
Dressêye:
Djeus olimpikes : des margayes, dispoy li cminçmint
Ås prumîs djeus modienes
E dijh-ût cint nonante-shijh, li rwè Djôr prumî di Grece a proclamé les prumîs djeus olimpikes modienes. Pu, i s' a tourné do costé do Baron di Coubertin po lyi dire ki c' esteut gråce a lu ki ç' grande manifeståcion la kimincive. Mins l' baron, lu, il esteut ddja dins ses ptits solés e sondjant ås frais et sortot e voeyant des cwereus d' mizere ki sayént ddja d' lyi mete des bastons dins les rowes.
Si prumî tracas aveut stî vite shoflé pask' on miyårdaire grek, Averoff, lyi aveut dné on miyon di francs ôr. Mins l' esprit nåcionålisse esteut ddja dins les tribunes di blanc mårbe do ståde panatenayike, completmint ranovlé. Ci ståde la datéve do cwatrinme sieke divant Djezus-Cri.
Pa troes côps, li drapea des Almands aveut stî levé po salouwer li troejhinne des djimlastikîs. Adon, tot les rwaitants greks s' avént stampé e gueuyant " adiba, adiba " [indjustice]. C' esteut e dijh-ût cint nonante-shijh et on pout ddja lére dins les gazetes : " ...loin d' étouffer les passions nationales, tout ce faux cosmopolitisme du stade les exaspère. " Et portant, onk des tecses dijheut ki les djeus alént resserer l' etinte etur les nåcions et askepyî ene påye eternele. Pinses tu, Lulu !.
Li prumî maraton des djeus aléve ramoenner l' bouneur amon les Greks. I fjheut ene tcholeur come å waernu [canicule] et on prometeut bråmint des côps d' solea. Li Francès Lermusiaux ki moennéve lon padvant toumé dins les pemes; l' Ostralyin Flak ki prind l' tiesse toume asblawi après aveur beu on grand vere di vén, et c' est l' bierdjî grek Spiridon ki wangne li coûsse ås cwarante-deus kilometes. Il est poirté so les spales djusk' ås pîs do rwè divant tot li ståde astampé, ki gueuyive et tchaker des mwins.
A Paris e 1900
E meye nouv cint, ås djeus d' Paris, c' est l' match di rugbi France-Almagne ki fote li tchén dins les poyes. I fåt bråmint d' policîs po-z espaitchî des bindes di sopoirteus francès, tchåfés a blanc, volnut ataker les djouweus almands. Mins, pa on côp d' tchance, les Francès wangnèt pa 25/16 çou ki rapåjhe les dismontés.
Li 14 di djulete (fiesse nåcionåle francesse), on suprime les sôts e longueur. Li tchampion do monde, Prinstin, èn Amerikin, ni vout nén sôter li londmwin, paski c' est on dimegne, li djoû do Signeur. Èn ôte Amerikin sôte 7m18 et dvént tchampion olimpike. Araedjî li prumî ridogue li vinkeu a côps d' pougns. Les sotneus di tchaeke costé s' apougnèt ossu et c' est ene cabolêye di mouzons. La ossi, c' est l' maraton ki va rapåjhter les Francès : Michel Theato, on djårdinî å Racing di Paris va wangnî...mins l' Amerikin, Dick Grant k' esteut al tiesse aveut stî ståré en esprès pa on harlake e biciclete.
A Sint-Louwis e 1904
E meye nouv cint cwate, c' est a Sint-Louwis, ås USA, on payis pierdou å diale lon. Seulmint dijh nåcions et swessante-cwate atletes, avou les Amerikins. Vla co l' maraton metou a totes les såces. L' Amerikin Fred Lorz, dins l' ploton, a des crampes, i s' arestêye, mousse dins ene oto ki l' moenne lon pa dvant. Ça lyi va mî, i s' rimete a cori et intere å stade divant tertos. Cwand l' vraiy wangneus arive, on discalifeye Lorz et on pôk après, on discalifeye ossu li prumî k' arive pask' on lyi a fwait deus côps des pikeures d' on miligrame di sulfate di stricnene et boere do cognak.
Adon, on n' si catchive nén po s' doper. Les djeus d' Sint-Louwis rishonnît dpus a ene fôre k' a on rashonnmint sportif. Les gazetes e l' Urope n' è cåzèt nén ddja.
Portant li baron do Coubertin, ki n' a nén stî ås djeus, sicrît : " Quant à cette mascarade outrageante, elle se dépouillera tout naturellement de ses oripeaux, lorsque ces Noirs, ces Rouges, ces Jaunes apprendront à courir, à sauter, à lancer et laisseront les Blancs derrière eux "
C' esteut come des paroles d' on profete.
A Londe e 1908
E meye nouv cint ût a Londe. Les biestreyes arivèt dins l' ciclisse. Li Francès Schilles a wangnî li coûsse di vitesse mins come les deus omes ont fwait trop lontins do sorplaece, les oficirs royèt d' on côp d' croyon si performance do påmaresse des djeus. Motif : il a metou trop lontins po fé les deus toûs d' pisse.
Dins li finåle do 400 metes, troes Amerikins et èn Inglès. Sol pisse i s' fotèt des côps d' keudes, i s' tirèt på mayot et pa l' coulote et i s' bårèt l' passaedje. Onk des Amerikins, Carpenter, wangne mins les oficirs fijhèt ricmincî l' coûssse. Les troes Amerikins ni vlèt nén cori, l' Inglès fwait les 400 metes tot seu et wangne li medaye d' ôr.
A Stocom e 1912
E mey nouv cint doze a Stocom, on a les prumîs djeus prôpes et foirt bén organijhîs. Les cénk continints sont la, vint-ût ekipes, deus meye cénk cint cwarante atletes, inte di zels, céncwante-set femes. Claire Gutt est li prumire feme bedje a-z aveur cori ås djeus.
Dins li cénk meye metes, li Francès Bouin et li Finlandès Kolchminen vont moenner on trin d' infier. Les Inglès, les Amerikins et tos les ôtes sont låtchîs. Foirt å foirt, les deus omes ni s' rindèt nén onk po l' onte et après on sprine teribe moenné på Francès, c' est li Finlandès ki wangne d' ene poitrene. Li rcôrd di 14' 36'' 3/5 ni serè rbatou k' e meye nouv cint vint-deus pa Nurmi, dijh ans pus tård.
Li vudete di ces djeus la serè l' Amerikin Indyin Thorpe ki domine li pintatlon et decatlon : les ôtes ni lyi arivèt nén al tchiveye. Mins on-z a stî rcweri k' il aveut djouwé å baskete po des sôs et di ç' fwait la, i n' esteut pus amateur mins professionel. Il a stî discalifyî et a dvou rinde ses medayes.
A Anverse e 1920
E meye nouv cint vint a Anverse, avou li rwè Albert so plaece. De Coubertin a metou tot el sinne. I gn a co pont d' flame mins on prononce li siermint olimpike po l' prumî côp et l' drapea olimpike va dmorer å mastea tote li durêye del competicion. C' est on Bedje ki va prononcî l' siermint: Victor Boin . " Nous jurons que nos nous nous présentons aux Jeux Olympikes en concurrents loyaux, respectueux des règlements qui les régissent et désireux d'y participer dans un esprit chevaleresque pour l'honneur de nos pays et la gloire du sport "
Les Bedjes s' î vont distinguer. Troes medayes d' ôr di tir a l' årbalesse, medaye d' ôr di yatigne et medaye d' ôr di fotbal après on match a catoûnes conte li Tchecoslovakeye. Les Bedjes moennèt di 2 a 0 cwand Coppée, on djouweus bedje, est coixhî et doet sôrti. L' årbite fote li coixheus tcheke a l' ouxh. Nén contins, les Tchekes cwitèt l' terin et les spectateurs intrèt dins l' terin po poirter nos djouweus e trionfe.
E 1924, a Paris
Li herleme arive dins li match di rugbi etur les Amerikins et les Francès ki sont batous di 17 a 3. Nén contins les rwaitants intrèt sol terén, kischirèt les drapeas amerikins et atakèt les djouweus. Ces-ci si dixhombrèt [dépêchent] di rintrer ås vestiaires et constater k' on lzî a hapé leus boûsses.
C' est la k' on voet po l' prumî côp Johny Weismuller, li futeur Tarzan, ki wangne li medaye d' ôr e natåcion.
E 1928, a Misterdam
C' est la ki po l' prumî côp on va vey li blame olimpike, ki n' est nén co poirtêye dins tos les payis pa des coreus.
Li baron d' Coubertin, dins si spitch, continowe di dire k' i n' vout pont d' comeres dins les djeus et ki c' est conte si volté k' on les î a fwait intrer.
E 1932, a Los Angeles
On intere dins l' adjeyantisse amerikin. On stade di 105.000 plaeces. Muzike et dfilés : 150 tchanteus, 300 muzicyins, des orkesses ås cwate coines, 3.000 djins pol l' ceremoneye ki drove les djeus.
Les margayes ont-st ataké cwand des coreus come Nurmi et Ladoumegue ont stî rfuzés pask' ils avént corou po des sôs. Cwè dire ådjourdu ?
E 1936, a Berlin
Li scandale arive cwand Hitler cwite li tribune po n' nén serer l' mwin d' on noer amerikin, Jesse Owens, k' a wangnî li 100 m, li sôt e longueur et li 200 m. avou on rcôrd ki va durer vint ans.
*****
Li guere di 40/45 et les batayes replaeçèt les djeus.
*****
E 1948, a Londe
C' est, dit-st on, les djeus del påye ritrovowe. Les Almands n' ont nén stî priyîs, les Djaponès non pus. Les Rûsses ni sont nén presses...mins li Chine est ddja la.
Deus Bedjes s' î distinguèt.
Gaston Reiff ki va bate Emil Zatopek e 5.000m.
Etienne Gailly, å maraton, intere li prumî dins l' tunel di l' intreye do ståde. La il a l' tiesse ki toûne, i n' sait pus dou çk' il est ni di ké costé cori. Il est passé pa Delfo Cabrera et Tom Richards. I n' rascod kel medaye di bronze.
E 1952, a Los Helzinki
C' est li Finlandes Nurmi ki intere avou l' blame. Discwålifyî dispoy vint ans po aveur sitî payî po cori, il est rçû pa ene nouzome ovåcion. Bele rivindje.
Zatopek va wangnî li 10.000m, li 5.000m et co l' maraton.
Li ciclisse bedje Andre Noyelle va repoirter li medaye d' ôr so rote.
E 1968, a Mecsico
Li laid traeyin arive nouv djoûs divant les djeus : shuvant les studiants d' Paris, les studiants mecsikins metinguèt avå les voyes. Li police tire a côps d' fizik didins : troes cints touwés et des cintinnes dins les prijhons. Mågré ça, on fwait les djeus sins manifeståcions. C' est co pé k' avou les Tibetins ådjourdu, et nolu n' a cåzé di boycote... On a fwait les djeus come si rén n' esteut.
Martin Luther King et Robert Kendedy avént stî assazinés on pôk divant. Po dnoncî les indjusices eviè les noers amerikins, les deus coreus noers, Smith et Carlos, k' ont wangnî, montèt sol podiom po rçure leu medaye avou on noer want, des noerès tchåsses et on noer noret d' tiesse. Et, cwand on djowe l' ime amerikin, i stindèt leu bresse et l' pougn avou l' noer want, tot baxhant l' tiesse po n' nén rwaitî li drapea ki monte å mastea.
E 1972, a Munixh
E meye nouv cint septante-deus a Munixh. Li nedjeu amerikin Mark Spitz va wangnî set medayes d' ôr e natåcion. A Mecsico, i n' aveut rén wangnî. Ça fwait k' i s' a etrinné a make cwatre ans å long. Vla bén ene des råjhons k' i n' fåt nén boycoter les djeus : c' est priver des sportifs di ramasser des medayes après des anêyes di foices, d' etrinnmint et d' travay.
Prumî scandale : les basketeus amerikins batous pås Rûsses pa 51 a 50, ni passèt nén al ceremoneye di cloyaedje.
Medaye d' årdjint po l' Bedje Karel Lismont e maraton.
Mins li pire des rascråwes k' on-z åye veyou so les Dj.O. si passa dins li viyaedje olimpike li 5 di setimbe. On comando terorisse palestinî mousse dins les tchambes des Israyelîs. Mwints Israyelîs vont cori evoye mins i gn a ddja on moirt et nouv ostaedjes. Al fén d' ene djournêye di negociyåcions etur les terorisses do comando "Noer setimbe" et l' govienmint almand, ça s' va s' terminer dins l' sonk.
Troes elicopteres s' evolèt do viyaedje olimpike po l' aeropoirt Furstenfelbruck. Didins, i gn a les terorisses palestinîs, les ostaedjes israelîs et des oficires almands. Les elicopteres aterixhèt dins l' noere nute mins, directumint, des blamantès fuzêyes s' aloumèt tocosté po asclairi li noere nute. Des tireus d' elite almands touwèt les terorisses mins ces-ci ont l' tins di vudî leus mitrayetes so les ostaedjes. Di-set moirts.
E 1976, a Monreyal
Ça cmince bén. Boycotaedje des djeus pa dijh-ût payis d' Afrike : Edjipe, Gana, Kenia, Nidjeria, Soudan, Libeye, Ouganda, Tchad, evnd. Ces payis la n' vlèt nén rescontrer li Nouve Zelande k' a stî djouwer å rugbi en Afrike do Sud dou çki l' Aparteid est mwaisse.
Les djeus sont ene grande caisse di resdondixhance. On l' a ddja veyou mwints côps et ç' n' est nén fini.
Deus medayes d' årdjint po l' Bedje Yvo Van Damme e 1.500 m et e 800 m.
Medaye d' ôr po l' Bedje Karel Lismont e maraton.
N' avez nén etindou cåzer di Nadia Comanecci, li " fêye di Montreal " el djimlastike ?
E 1980, a Moscou
Des grands payîs ont boycoté les djeus d' Moscou. Pocwè ? Paski l' URSS a moussî e l' Afganistan. Les USA et l' Almagne di l' Ouwess n' î vont nén. Ça fwait k' i rindèt mwais et araedjîs les atletes di leu payis ki s' ont etrinné cwatre ans å long po rén.
Cwate meye cénk cint-z efants dinèt ene demontråcion di djimlastike di masse a l' intrêye del blame. Après, gn a yeu on spectåke nouzome : ene fiesse foclorike ki rgroupe les cwénze republikes di l' URSS.
Li Bedje Robert Van de Walle prind ene medaye d' ôr e djudo.
Les Bedjes contént so Karel Lismont e maraton mins i n' a fwait ki nouvinme.
Morålité :
Gn a todi yeu des tchinisses et des mwais coûtcheus po fote li bouzin totavå å moumint des djeus olimpikes. Tchaeke côp, i gn a yeu des cis po propôzer li boycotaedje, et des cis conte. Mins a tchaeke côp, les djeus ont yeu leu plaece mågré tot, avou sovint des scandales tins des djeus.
Li côp ki vént, dji voerans les advinteures del flame ki s' va mostrer pol prumî côp e meye nouv cint vint-y-ût a Misterdam mins i gn aveut co pont di poirteus del toitche dispoy et a pårti del Grece.
Emile Pècheur, dins Li Rantoele 46, & 47 esté & waeyén-tins 2008
Les dnêyes di cist årtike cial ont bén vnou a pont po fé les årtikes di l' eciclopedeye Wikipedia so le Djeus olimpikes, di 1896 a 1980.
Les eguegnes di 1968
E meye nouv cint swessante-yût, a Mecsico, i gn a yeu on drame bén pé ki l' ci do Tibet ciste anêye ci...å moens ttossu pé.
L' anêye aveut ddja må cmince pa des drames et des bardouxhas [émeutes] :
Li cwate d' avri, Martin Luther King avet stî assaziné, çou k' aveut enondé des revolucions dins totes les veyes des Estats Unis.
E moes d' may, c' esteut li revolucion des studiants a Paris
E moes d' djun, li senateur Kenedy est assaziné a Los Angeles.
E moes d' setimbe a Mecsico, li veye k' aveut stî tchoezeye po les Djeus olimpikes, ene bataye etur les studiants et les policîs fwait ddja dijh-ût moirts. Li deus d' octôbe, nouv djoûs divant li cminçmint des djeus, c' est l' macsådaedje del plaece des Troes Culteures. Des policîs e civil s' avént metou a l' awaite ås vites des måjhons tot åtoû del plaece et avént mitrayî les studiants. Oficirmint, on n' anonce ki cwarante moirts mins l' verité c' est k' end a yeu dipus d' troes cints. Tos les studiants ki trinnèt foû sont ramassés so les voyes et reclôs dins des prijhons foirt lon del veye capitåle.
I gn a pont yeu d' manifeståcions po les studiants touwés. Mins end a yeu ene pa deus tchampions noers amerikins, Tommy Smith et John Carlos, k' ont stindou leus mwins avou des noers wants so l' podiom po rçure leus medayes å moumint di l' ime amerikin, po rclamer disconte les indjustice fwaites åzès noers dins les Estats Unis.
Come, di ç' tins la, les medias n' estént nén co diswalpés, on nd a waire cåzé et les djeus s' ont bén passés.
Li paskeye del blame olimpike e 2008
Mins avou l' Tibet, les grands gueuyåds des droets del djin et les gaztîs ki cwerèt on skoup ont rmouwé tot po ki tertos savaxhe bén come ça s' a passé. Et avou ça, vla nosse planete côpêye a deus. Les cis ki sont avou l' Chine et les cis ki sont conte li Chine.
Cwand l' blame va passer dins on payis anti, les policîs vont rondiner les cis ki sayèt di distinde li blame. Cwand l' blame va passer dins on payis pro, les policîs vont tni bén long do passaedje les kékes hardis ki oizrént esse conte li blame.
Ça a cmincî a Londe mins les moenneus do cortedje ont stî sotnis del police. Avou l' France, a Paris, li mwaire, Bestrand Delanoë, po s' mete des ploumes å dos, aveut dessiné on bea parcours dins s' veye. Djondou valet ! Bråmint di tes electeurs ni sondjént nén come twè. Gn a des cis ki s' coûtchént sol voye po-z arester l' cortedje, des cis k' ont minme parvinou a distinde li blame. Et l' bea parcours preveyou a stî racourti on fameus côp. Et ça n' a nén passé pa l' mwaireye. On côp dins l' aiwe po Bertrand ! Mins ça a manké di mete li tchén dins les poyes inte li France et l' Chine. Il a falou ki Sarkozy s' esplicaxhe avou l' prumî minisse chinwès et on minisse francès s' a stî escuzer a Pekin. Èn ôte rizulta : cwand les Francès ont dfilé å drovaedje des djeus, li ût d' awousse, ils ont stî shoflés pås Chinwès dabôrd ki les ôtes payis estént tchakés.
Li pus råjhonåve, c' est co li Dalayi Lama ki n' prind nén pôzicion po l' sabotaedje des djeus -- å contråve --, et ki vout dvizer avou les mwaisses del Chine. Ça a prins mins cwè çki ça a dene, gn a nolu kel sait. Nén grand tchoi.
Mågré tot, li blame a passé pattavå, come preveu, mins avou des parcours candjîs ou racourtis.
Dins les payis pro et dins les provinces chinwesses, i gn a waire yeu d' rujhes...såf å Tibet, mins elle a passé cwand minme. Les Chinwès ont minme poirté l' blame al copete di l' Evresse. Et dins ene di leus provinces ki vnèt d' esse sitårêyes pas on tronnmint del tere k' aveut fwait bråmint des moirts et distrût des cintinnes di måjhons.
Jackes Rogge, prezident do comitî olimpike eternåcionå a dmandé ås payis d' l' Ouwess di n' pus atake li Chine so les droets del djin ome djusse divant ki l' blame n' intraxhe dins les deus Corêye. Sondjans on pô, dit-st i, k' i nos a falou deus cint-z ans po candjî après l' revolucion francesse et k' e meye nouv cint cwarante-nouv, li Beldjike, l' Inglutere et l' Portugal espwetént co des colneyes et lz î ont seulmint dné l' indepindance e swassante. Schovans divant nost ouxh !
Kim Gevaert, li tchampione bedje des cint et deus cint metes, riclame li droet po les sportifs ki n' s' ocupèt nén di politike. Ele dimande k' on leyaxhe les sportifs fé leus djeus k' il aprestèt dispoy cwatre ans.
Dins les payis pro come li Tanzaneye, li passaedje del blame a stî ene grande fiesse. So on parcours di cénk kilometes cwatru-vint poirteus ont fwait durer l' plaijhi : ils ont metou ene boune eure po fé li tchmin.
Après aveur parcorou cint et trinte-set meye kilometes dins les mwins di vint meye poirteus, tertos des sportifs, li blame olimpike a atchevé si tchmin d' croes dins les bresses d' on coreu dins l' vude a mwints metes di hôt dins li ståde do Ni d' oujhea a Pekin po-z aloumer li grande toitche ki va broûler tote li durêye des djeus.
Cwatru-vint tchîfs d' Estat estént la pol grande fiesse do ût d' awousse. Andjela li Djermanike n' î esteut nén, leye.
Li ût d' awousse al l' fiesse di drovaedje des djeus, li Chine a mostré di çk' ele esteut capåbe di reyalizer. Bén seur k' i gn a des djins ki sofrèt e l' Chine. Et dins nosse payis, i gn a pont, kecfeye ? End a bråmint k' ont dandjî ossu des droets del djin et on les roveye.
Morålité :
Les tchéns bawèt mins li cortedje passe.
Emile Pècheur, Aberteke d' octôbe 2008.
Sidney, e moes d' djanvî 2004:
Djustene Henin wangne si troejhinme tournoe do Grand Schleme
Djustene Henin vént d' wangnî l' open d' Ostraleye.
Dj' a oyou on responda lanawaire so ene radio eternåcionåle : Ele dijheut:
"Dji n' vou nén di tote foice wangnî on novea tournoe do Grand Schlem. Dji m' endè rafeye, mins dji n' djaireye nén après; dji boute li mî ki dj' pou, et si ça vént, ça vént.
Çou ki dj' a l' pus l' tins long après, asteure, c' est di rtrover mi cwårtî et mi ome.
Les wangneus di l' Open d' Ostraleye, c' est eto Julyin et Thierry, mes etrinneus, ki m' ont-st aprin a m' mwaistri dins des sfwaitès ocåzions, aprume ki les djins, cial a Sidney, estént purade des ecoraedjeus da Kim (Kim Klijsters, l' ôte Bedje, Flaminde, leye, k' a fwait deujhinme)."
Tant k' a mi (li scrijheu di cisse "tchôde codowe" ci), dji rsin l' avuzion da Djustene come ene reyaccion foirt walone. Les Walons, mi shonne-t i sont des djins foirt capåbes, mins on n' si vantèt nén, et n' nén vinde l' oû k' est co e cou del poye. Cwand on l' årè, on l' hosrè.
L. Mahin, li 15 di fevrî 2004.
Asteure, li novele môde, c' est d' fé do spôrt. Dins l' tins, on vos djheut d' aler å solea; c' esteut bon po les oxheas. Å djoû d' ådjourdu, ci n' est pus ça.
I fåt bén trover ene sacwè d' novea po-z amuzer les djins. Ça fwait k' tos les medcéns s' ont metou d' acoird : "Fijhoz do spôrt", dijhnut i. C' est bon po vosse tiesse. C'est bon po vosse cour. C' est bon po vos oxheas. C' est bon po tot."
Cwand ça vént d' l' etrindjî, la, c' est co meyeu ! On n' djowe pus a l' bale asteure: c' esteut dins l' vî tins ! Asteure, on fwait do fotbale, do volebale, do henbale, ou adon do joguigne, do foutigne, do cårtigne et dji n' ti sai tot cwè !
Chantal Denis, avou l' accint d' après Nameur foû di: "Po fé do spôrt, i n' est nén reki d' conoxhe li walon... mins ça pout aidî !"; riprind dins Calindrî walon 2000.
Li Baskete: on spôrt bén walon
Dji cnoxhe des léjheus ki diront co ki dj' so èn ome a femes pask' on côp d' pus, dji m' vos va cåzer des cméres di Sint-Serwais.
C' est tot simpmint po vos fé sovni k' ele vegnnut d' wangnî leu 10inme tchampionat, mins eto leu 7inme Cope di Beldjike. Dji vos pou acertiner k' ele sont bén seur, tertotes å pus beles, mins ki so l' terén, ele si candjnut e "rôlea-copresseu". Ça våt les poennes d' esse veyou !
Do costé des omes asteur, leyîz m' vos rmimbrer les ekipes cwalifieyes po djouwer les "play-off" [qualification pour l'obtention du titre de champion]: Ostende, Anvers et Bree po les Flaminds, mins ossu Châlerwè, Pepénster, Tournai, Mont [Mons] et Lidje, çou ki dene 5 ekipes walones so 8...
On pout dire ki des sfwaits rzultats vegnnut del bezogne ki les moniteus et ls etrinneus feynut dins çk' on lome les scoles di djonnes, ttossu bén avou les råpéns k' avou les båsheles.
C' est la on boun egzimpe a shure dins totes les ôtes diciplenes. Fåt cwandminme saveur k' il est ddja shû å tenisse avou l' sucsès k' on cnoxhe.
C. Massaux, divins: Li Chwès, may 2002.
On coreu walon wangne li Tour del Redjon Walone (T.R.W.)
Tiri Marichal, li djonne coreu a velo d' Leuze e l' Hinnô, ki n' a co k' 24 ans, a wangnî, tins di ç' prumire samwinne ci d' awousse (1997), li pus grande coûsse a etapes organizêye e Beldjike. Ça fjheut ddja ene tchoke ki les djins ki voeyèt voltî les coûsses e velo e nosse Walonreye n' avént pus stî e pareye fiesse. C' est l' vraiy ki vla ddja dipus d' dijh ans k' il avént fiesté l' victwere do Claudy Criquielion o Tchampionat do Monde.
Mins dispu deus ans, les Walons polèt rilver l' tiesse; on djonne ome di Moucron, Frank Vandenbroucke, dene bråmint d' espwer a tos les rwaitants des coûsses e velo. I nd a wangnî s' pårt dispu k' il a divnou coreu di s' mestî [coureur cycliste professionnel]. Et vla k' asteure, avou Tiri Marichal, on deujhinme coreu d' avår ci si fwait rmårker ås arivêyes des aclûtes e velo. Wadjans k' on rcåzrè co d' nos deus noveas tchampions dins les anêyes a vni.
Bråmint des coreus d' tos les payis d' Europe, s' avént egadjî po l' wangne, dins ç' Tour del Redjon walone ci : li meyeuse ekipe do monde (Mapeï-GB) s' aveut bén rprezinté, avou s' Tchampion d' Beldjike lu-minme. L' ekipe do Tchampion d' France, Casino, esteut la ossi, et bén seur, les meyeusès ekipes di Beldjike (Lotto), d' Olande, et d' Flande (Vlanderen 2002), des Itålyins, des Almands, des Swisses... et les meyeus coreus d' nosse payis, k' avént pris d' leu costé l' egadjmint d' sayî d' wangnî ene etape.
C' est les pus foitès ekipes k' ont moenné l' coûsse tins des prumirès etapes. Mins ene coûsse ki s' djowe so cénk djoûs n' est nén si åjheye ki ça a wangnî; i fåt dmorer dins les prumîs al fén di totes les etapes; i fåt todi aveur ses ouys so les meyeus coreus del binde po n' nén les leyî prinde trop d' avance... L' etape conte la monte -, end a asteure dins totes les grandès coûsses a velo - esteut foirt impôrtante. C' est ç' djoû la k' on rpére les possibes wangnants do Tour. Ele si fjheut a Amâ, li viyaedje di nosse Minisse Prezidint del Redjon walone, Robert Collignon, et ele a ddja permetou a Tiri Marichal do s' mete dins les prumîs o clasmint djenerål. C' esteut ddja on sene di si bone fôme.
Dins les tienes di l' Årdene, nosse coreu walon a dmoré a l' awaite, tot shuvant les meyeus et tot spårgnant ses foices. Pu, il a prin l' tiesse do clasmint do Tour li dvant-dierin djoû, avou 3 ptitès sgondes d' avance so s' prumî porshuvant, Nico Mattan, on bon coreu flamind, moenneu del pus foite ekipe do Tour del Redjon walone.
Li dierinne etape amoenneut les coreus a Sint-Houbert, avou ene bele gripete, dins les dierins kilometes : li fameuse montêye do Fornea Sint Mitchî. I gn aveut do monde ci djoû la po-z ecoraedjî les coreus dins les bwès d' l' Årdene, et cåzu ostant d' Flaminds et d' Olandès ki d' Walons. A ç' moumint la des vacances, tos les campeus et les vacancîs vnèt do Nôrd do payis. A leus ouys, les 3 malereusès ptitès sgondes di Tiri Marichal ni frént nén l' pwès siconte d' on coreu del meyeuse ekipe do monde.
Adon, nosse coreu walon n' s' a nén leyî emantchî et, mågré les atakes des ôtes coreus et d' Nico Mattan, i n' s' a nén dismonté, il a todi respondou ås demaraedjes et shuve les ôtes dins les montêyes. Les rwaiteus walons l' ecoraedjént d' pus a d' pus afwait k' i s' raprotchive di l' arivêye. Après on dierin efoirt, il a polou monter sol prumî gré do podiom et elver ses deus bresses å cir, aplådi pa totes les djins atroclêyes sol Grand-plaece di Sint-Houbert.
Il aveut dins s' potche si grande victwere et dins ses mwins les fleurs do wangnant, et dilé lu, les deus pus belès crapôtes do Payis.
Vola ene bele luçon a tirer po nozôtes tertos, les Walons, minme s' i fjheut pårteye d' ene pitite ekipe. Avou del volté, do coraedje et l' sinse del coûsse, Tiri Marichal a fwait berweter les pus foitès ekipes del coûsse, montêyes a côp d' dijhinnes di miyons d' francs.
Pire OTJACQUES, divins: Li Ranteule, l° 4, setimbe 1997.
Responda d' on vî coreu a velo, k' a cmincî marxhå
Dimandeu (Dm): - Vos, Adlin, cwand avoz cmincî vosse cårire di ciclisse ?
Adlin X. (Adl.): - E 1950.
Dm. : - Kéne ådje avîz ?
Adl. : - 20 ans.
Dm. : - Vos avoz fwait do velo divant 20 ans, azår ?
Adl. : - Oyi mins, sins esse do mestî, en amateur.
Dm. : - Vos estoz d' Biou [5537 Bioul] ?
Adl. : - Natif !
Dm. : - Et vos travayîz do marxhå ?
Adl. : - Oyi
Dm. : - Edou ?
Adl. : - A Warnin. On-z i aléve bouter a velo, avou des viyès bicicletes avou des tuyeas d' air coprimé dsu les djantes... C' esteut Djan Guiyot, on marxhå al cårire del Noere Taeye di Biou, ki nos ls emantchive. I nos meteut des agrapes so on tuyea. On n' aveut pont d' cwårs [d'argent] po-z atchter des pneus u des boyeas, on n' aveut rén do tot. Et cwand on dischindeut li coisse [côte] di Warnin - ça våt les poennes k' on l' esplike - ebén, cwand on-z aléve trop rade, gn aveut l' tuyea ki rôléve a costé del djante dins l' fotche.
Dm. : - C' est nén l' vrai, taiss !
Adl. : - I disdjantéve, tot bounmint ! Et nos dischindéns les coisses di Warnin come ça ! (...)
Après, dijhans lu, come dji rôléve bén a velo, ki dji rmontéve les gripetes [raidillons] a velo adon k' les ôtes rimontént a pî, ebén dj' a cmincî a fé do velo, do velo. (...) Et co dpus k' ça, dj' aléve travayî : dji rivneu al nute, dji m' lavéve, pu dj' aléve fé scole do swer a Dinant a velo avou ene viye becane. Et c' est come ça, dandjreus [probablement], ki dj' a toumé amoreus do velo.
Dm. : - Cobén d' kilometes fijhîz par djoû ?
Adl. : - 40-45 km tos les djoûs, nén dpus.
Dm. : - Ådzeu di vosse bezogne di marxhå ? !
Adl. : - Et cwand on cåze del bezogne di marxhå, 'tincion ! C' esteut nén del crote di bike. Et nos n' esténs aprume [seulement] ki des gaméns, et nos n' avéns nén grand tchoi a magnî, fåt dire li vraiy. On-z aveut l' coraedje del fé. El faleut fé; c' esteut come ça !
Dm. : - Et vos estîz marxhå po fé cwé ? Des fiermints [serpes], des schoupes [pelles] des locets [bêches]...?
Adl. : - Oyi, totes les usteyes, tote l' usteyreye [outillage].
Dm. : - Li bzogne d' on gamén, c' esteut cwè ?
Adl. : C' esteut di l' ovraedje di nûton [travail de forçat]. Li diale lu-minme ni l' åreut nén vlou fé ! On n' arestéve jamwais; on tapeut do mårtea d' dijh kilos tote li djournêye, toltins, toltins, toltins !
Dm. : - Et zels, les vîs marxhås, cwè çk' i fjhént dabôrd ?
Adl. : - Ebén, i tnént l' usteye tchôde so l' eglume, hin, zels.
Dm. : Taijhoz vos, aloz !
Adl. : - Siya ! Ça fwait k' il estént metous so deus foidjes et gn aveut l' eglume o mitan. Gn aveut ene pîce ki tchåféve - si ç' n' esteut nén cwate - et cwate dins l' aiwe ki rafroedixhént. Adon al fén, c' esteut todi tchôd, on n' arestéve nén. On n' aveut nén ddja l' tins di rshofler, rén do tot !
Dm. : - Et dabôrd, li vî marxhå ni fjheut nén l' foice, lu. I dveut djusse adjuster l' usteye, cwè ?
Adl. : - Po l' dire platezak, i t' fijheut crever. Il estént divnous fôs ! Si ç' sereut asteure, on les pind, come Mussolini, sol plaece.
Dm. : - Et pocwè ça ?
Adl. : - Dji n' è sai rén. Portant i n' travayént nén a pîce. Mins, si on fjheut 20 pîces ådjourdu, ebén, li londwin, sayént d' è fé 22. Et après 24 et insi d' shûte.
Dm. : - Et pocwè ça ?
Adl. : - Dji n' vos l' såreu dire.
Note do riscrijheu: c' esteut eto l' epoke del "bataye do tcherbon". Faleut rmete li payis d' assene [rebâtir] après l' guere di 40. Adon, li môde, c' esteut : rindaedje ! rindaedje [rendement] !
Adl. : - On n' wangnive waire. Et c' est on pô ça ki m' estchåféve do cori a velo. Paski dj' a fwait des rzultats et dji wangnive des ptitès primes, 300 F par ci, 400 F par la.
Dm. : - Come amateur ?
Adl. : - Oyi. On cmincive debutant. Mins debutant dji n' a nén dmoré lontins, shijh set coûsses, c' est tot.
Dm. : - Estîz dins on club ?
Adl. : - Gn aveut pont d' club ni d' diale di rén. On prindeut l' depårt d' ene coûsse come ça. On-z aveu-st ene licince.
Dm. : - Et on prindeut si licince tot seu ?
Adl. : - Oyi on-z aléve a l' LVB [Ligue Vélocipédique Belge], et on payive si licince.
Dm. : - Cwand vos rpinsez çou ki vs avoz viké en amateur, et ki vos voeyoz des amateurs d' asteure, c' est ene sifwaite [terrible] diferince ?
Adl. : - Ça fwait ene fameuse diferince, copurade [surtout] po tot çou ki rwaite li materiel. Et pu, mi, dji fjheu mi etrinnmint après djournêye. Deus côps par samwinne, dji vneu a Andene et rivni. Dji n' a måy saizi comint çki mi, dji wangnive des coûsses et les ôtes ki n' ovrént nén n' è wangnént pont.
Châle Massaux (C.M.): Cwand on voet çou k' il ont come materiel asteure, come etrinnmint, come i sont shujhous [suivis] come amateurs,... Vos n' avoz nén cnoxhou tot ça, endon ?
Adl. : - Rén do tot. Dji di todi: si on-z åreut stî sognî come ça, on-z åreut yeu scheté l' barake.
C.M.: - Dji vou bén wadjî k' vs avoz yeu des rujhes, tot cminçant, a saveur çou ki vos plîz magnî, et çou ki vos n' plîz nén magnî ?
Adl. : - On n' riwaitive nén a ça. On n' l' a jamwais seu. Dj' a sovnance d' ene classike Lovén - Hoyet. Dj' aveu arivé al dierinne broke [en toute dernière minute] a Lovin å cafè. On m' aveut metou on biftek so mi assiete, ttossu grand k' mi assiete. On cwårt d' eure après, dji montéve a velo et dj' end aléve.
Dm. : - Faleut aveur do stoumak !
Adl. : - Nolu ni m' saveut dire çou k' i faleut fé. Dj' a corou come on vraiy gamén. Et mågré tot, dj' a wangnî.
Dm. : - Les ôtes n' è savént nén bråmint dpus nérén, si ça astchait.
Adl. : - Dji n' pinse nén, ca gn aveut des cis k' estént consyîs pa des ancyins coreus et k' estént ôtrumint enustiyîs [équipés] k' mi.
Dm. : - Paski, i s' fåt nouri, mins fåt esse ledjir po cori, nonna ?
Adl. : - Oyi, vo l' la, l' ahike ! Mi, å cmince del coûsse, dj' esteu todi lon padrî et faleut ki dj' rivegne après tot seu. A totes les coûsses, c' esteut l' minme traeyin. S' i gn aveut ene gritchete, do côp, c' esteut mi l' dierin.
Dm. : - Paski vs estîz trop pezant.
Adl. : - Oyi, dj' esteu co ki dijeréve mi amagnî, la, mi. Mins dji n' mi discoraedjive jamwais. Dji djheu todi: "Tådje ene miete, totaleure !" Et a tchaeke tour, dji rivneu on ptit pô. Mins faleut fé ene foice po rivni.
Dm. : - Et asteure, cwè magnèt i ?
C.M : - Asteure si c' est ene classike, i magnèt on gros boket d' tchå a shijh eures å matén, po-z end aler a dijh onze eures å matén. Et s' boevèt i des londjins soukes, les sucres lents, et il ont el taxhe [en poche] des subtils soukes, des sucres rapides.
Adl. : - Nozôtes, on n' conoxheut nén tot çoula.
Dm. : - Bén gråces dabôrd, merci bråmint des côps, da, Adlin !
Adl. : - Gn a rén avou ça. Ç' a stî avou plaijhi
interview da Adelin X., par Pierre Dufaux (dimandeu, Dm) et Charles Massaux (C.M.) po 900.000 Wallons, 16-4-1997.
Schuemacher n' a nén trové s' mwaisse so les ziguezags di Francortchamps
... Mågré k' il aveut pårti e 14inme pôzucion, i ls a rmonté tertos onk a onk. Avou Damon Hill, ç' a stî l' bate des mwaisses [le combat des chefs], djusse a l' aschate del codujhance a môde di djin [a la limite de la régularité]. Dayeurs, gn a onk des deus ki serè disfindou d' grand pris pol côp ki vént. Al fén des féns, Schuemacher a djondou [a possédé] Damon Hill tot djouwant a on djeu d' tirlibibi [en prenant des risques énormes]. I n' a nén rcandjî ses pneus po les dierins tours. I pleut rployî l' caisson, - et lu avou - come po rire.
Portant - diale m' ancate ! - i n' a nén dandjî d' ça po viker. Nosse - grand - fré d' mestî [notre confrère], li rvowe almande Der Spiegel s' a amuzé a cårculer les cwårs ki Michael Schuemacher wangnive so ene djournêye. Tot-z acontant s' contrat avou l' oto-d'-coursî [écurie] Benetton, si grifa so ene måke di trinnignes [vêtements de sport], et les dringueles a tchaeke grand pris, si on met totafwait eshonne, on-z arive al some nouzome [extraordinaire] di 120.000 FB (3.000 EUR) di l' eure. Minme del nute, cwand i doime !
C' est l' ramasseu d' tayes - u l' ramasseuse di tayes, enfén - [le, la percepteur, -trice d' impôts] do Schleswig-Holstein ki doet aveur bon !
L. Mahin, li 4 di setimbe 1995.
(Textes sur la biologie) Scrijhaedjes e walon sol biyolodjince
(Textes sur le doping) Li pådje del dopigne.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'ils ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
(Index des sujets traités en wallon unifié) Djivêye des sudjets diswalpés e rfondou walon.
(Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon.
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sacwants scrijhaedjes di cisse waibe cial polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Sacwants bokets scrîts ezès walons coinreces polèt aveur sitî ene miete rassonrés po poleur shuve pus åjheymint les mwaissès-rîles do rfondou walon.
Some texts may be affected by copyrights and eventually need to be removed from this server in the future.
Certains textes peuvent avoir subi des modifications mineures pour faciliter leur insertion dans le projet de langue nationale pan-wallonne.
