Textes en wallon commun sur le dopage Li dopigne. |
dierin rapontiaedje last update: 2004-04-14.
Dressêye:
2004: La mort de Marco Pantani.
Li pirate schipe foû do ploton... des vicants.
Disbåtchî, disseulé, Marco Pantani a stî rtrové moirt en ene tchambe d' oté, emé fevrî 2004.
Li ci k' on-z aveut spoté "li Pirate", li seu coreu a velo k' åye wangnî li minme anêye li Toû d' Itåleye eyet l' toû d' France, a co on côp schipé foû do ploton, mins c' est do ploton des vicants, ci côp cial.
On-z a rtové des monceas di droukes siconte del disbåtchance, mins ci sereut on forsonnaedje do cervea ki l' åreut touwé. Come li spoûle da Andreas Münster. Il aveut stî ricnoxhou deus côps pozitif ås controles di dopaedje. Eto, al fén del campagne 2003, si aspaleu l' aveut leyî po do poeve et do sé.
Dins des papîs k' il a scrît divant d' mori, il amete tos les bosses do ciclisse d' esse tertos des toursiveus et des rosseas tchéns, pask' i savèt pår ki 90 åcint des coreus prindèt des droukes a rdoxhe.
Mins c' est lu, pask' il aveut sacwants côps rilevé s' tiesse, k' a dvou poirter l' dôlêye [être le bouc émissaire].
L' eveke k' a dit s' messe d' etermint a pretchî so l' morålité do spôrt d' enute, ki, avou tos les cwårs ki sont stitchîs el trexhelreye, est foirt lon erî del mwaisse-atuze da Pire de Coubertin:
Li tot, ci n' est nén d' wangnî, mins d' aclûter do mî k' on pout.
L. Mahin, li 25 di fevrî 2004.
L' etrinnmint des båsheles dins l' ancyin Blok-do-Levant:
Ratinde èn efant po dopigne
Ene mo sbarante novele ki vént d' tchaire so nos telecs ersè [hier] del vesprêye, et ki nos avént [arrive] di l' Bulgåreye. C' est les adjåziaedjes [confidences intimes] d' ene ancyinne medaydôrresse olimpike do 400 metes, Aniska Volkar. Ele raconte a ene gazete di Sofia. k' elle a stî oblidjeye di ratinde èn efant djusse divant di s' etrinner po les djeus olimpikes di Mexico. Adonpwis, cwénze djoûs divant les djeus, on l' a fwait fordjeter [avorter bestialement] d' foice, come ene biesse. On lyi a fwait on grawtaedje por leye piede si efant. Si ele l' åreut volou wårder, dit-st ele, elle esteut tot bounmint foutowe a l' ouxh di l' ekipe nåcionåle bulgåre, eyet s' n' åreut ele pus måy sitî relîte, cabén po ene sacwêye eterlûte [compétition] nåcionåle. Ele n' åreut pus yeu l' droet d' cori, cwè, c' est nén pus målåjhey ki ça.
Dj' a houkî li mådjustresse [professeur] Ivone Fourni, k' est professeur di medcene sportive a l' univiersité do Noû-Lovin et lyi dmander li pouna eyet l' cova di cisse drole di sôre di dopigne la.
Li Ranteule: - C' est a n' nén croere, dowô, professeur? Douvént k' po ene feme, li poirtêye pout-z esse djusse come do dopigne?
Ivone Fourni: - Portant, c' est l' vraiy.
L.R.: - Et do dopigne ki n' leye pont d' passêyes [traces] ni dins l' sonk, ni dins li xhlé [l'urine], metans ?
I.F.: - Nén ene faflote! Portant, c' est totès ôrmones k' endè sont l' cåze. Cåzu les minmès ki les ôrmones årtificires ki les prumîs toursiveus si piként avou po fé infler leus tchås.
L.R.: - Eyet ki sont fabrikêyes tot naturelmint po coir del feme, endô?
I.F.: - Taiss k' åy! I s' fåt bén mete el tiesse k' on coir, c' est åk [qqch] di bén adjinçné. Sol dierinne mitan del poirtêye, il årè a fé viker deus djins: li mame et l' efant. L' efant, ça vout dire troes kilos d' organes eyet co ttostant po les aiwes et les ravôtiaedjes [enveloppes]. Et c' est k' ça e pompe, la, do sonk, ces sacwès troes kilos la. Copurade cwand l' acoûtchmint, c' est po dabôrd [en fin de grossesse]. Po-z ariver a ç' rindmint la, li coir comince a s' aprester a pårti des prumirès samwinnes del poirtêye.
L.R. - Li cour bat pus rade, nonna?
Y.F. - Oyi, mins o dzeu d' tot, les musses do cour si spessixhèt, po ki l' foice di stritchaedje do sonk fuxhe pus grande. D' èn ôte des costés, vos avoz ene ôrmone ki provént des rins, l' eritropoyetene, et k' overe sol miyôle po les rodjès globures si rpartadjî abeye abeye [se diviser rapidement]. Pus k' i gn a di rodjès globures dins l' sonk, puss ki l' anairaedje [aération, oxygénation] di tos les tissus est meyeu. Et pus, tot l' coir toûne e môde di dismougnince [en mode anabolique], sapinse nozôtes.
L.R. - Cwè çki c' est d' ça po ene atuze [concept], li dismougnince?
I.F. - Av' dedja oyou dire po les biesses come li tasson [blaireau], l' ours, li sodoirmant [loir], tins d' l' ivier, i n' mougnèt pus, et n' pus boere nerén. I s' nourixhèt d' leu cråxhe. I rmougnèt leu cråxhe. C' est çou k' on lome li rmougnince [catabolisme]. Li feme ki ratind, c' est djusse li contråve: c' est èn estat d' dismougnince. Avou l' minme cwantité d' nouriteure k' ene ôte, ele va fabriker deus côps d' pus d' musses.
L.R. - Et c' est djustumint ça k' on rcwire, dins l' dopigne, paret !
I.F. - Awè! Et c' est cint côps meyeu martchî ki l' trembolone, et les ôtès molecures di ç' sôre la. Et ni vu ni connu!
L.R. - C' est k' c' est po ça k' les omes, dowô! Kés toursiveus!
I.F. - U çki gn a des omes, i gn a des omreyes [bassesses humaines].
L.R. - Oyi, djel vou bén croere!
I.F. - Eyet: tins ki l' solea lurè et ki l' tere serè ronde, c' est l' tincisveusté [ambition démesurée, avidité] ki piedrè l' monde...
L.R. - ..sapinse li vî spot. Gråce a vos, cor on côp, ô, mådjustresse.
I.F. - Dijhoz " Ivone "; ça m' radjonnirè!
Lucyin Mahin, 1995, po "Li Ranteule"
Li spoule da Andreas Münster
Andreas Münster est Otrichyin. Il a skepyî e 1966. C' esteut on bea foirt djône hér [jeune homme], et on fel esportif, co bén. A 16 ans, i divneut tchampion d' Europe di ski alpin.
Pocwè a-t i candjî d' mestî ? A 20 ans, on l' ritrove avou li djin des pweyaltinres [poids et halteres]. Avou lu, gn a pont di dmey melea [ancienne mesure de blé]. A 21 ans, a Barcelone, vo l' la co tchampion do monde, di bodibildigne, ci côp chal.
Li spôrt ni nourixhe nén co si bén si mwaisse ki ça. Ça fwait ki vola noste Andreas ki zoubele a djonds pîs divins li traeyin del djin åzès cwårs [le monde des affaires], li bizniss, sapinse Chôze. I s' ahive ene bele såle di jim a Munich, et i mostere [enseigne a] tote li " hôte " [le gratin] del Bavire et did co pus lon. Omes et femes s' î vnèt foirdjî on coir d' Apolon, (ou d' Apolonde), a l' imådje di leu bea etrinneu d' Andreas Münster.
Come di djusse, les cis et les cenes ki n' ont nén si tant l' tins k' ça po vni sorlever les pwès et tinkyî les lastikes, mins ki vlèt cwand minme divni des apolon(de)s, A.M. lezi dene des ptits catchets por zel(e)s ameder [se fortifier] pus åjheymint. (Ameder, c' est groxhi, ecråxhi, come les boûs ou les pourceas k' on côpéve dins l' tins, k' on-z amedéve [castrer], cwè).
Come on bon pére di famile, sincieuzmint et cossincieuzmint, A.M. saye so lu-minme totes les drogues et les pilures k' i vind bea-z et tchir a ses candes. I n' fåreut nén kécfeye lezi tchôker åk di contråve, paret. Tant k' a l' etrinnmint, il a moens a moens di tins por lu s' ehaler d' ça. Il a bråmint trop di cayets e trexhe [préoccupations], avou ses prodjets di båtixhaedje, ses boursicotaedjes et li manaedjmint di ses deus apasseus [périodiques] " Körperbauung " et " Fitness für Herr ". Mågré çoula, i wårdêye todi si coir olimpike. Gråces [merci], da, vozôtes, les pilures et les maxheures d' acetil-tchårnitene-fosfate, et les pikeures di normetil-trembouloune. Gråce bråmint des côps ! I fåt çk' i fåt po wangnî si crosse.
Li 29 di fevrî di ciste anêye chal (c' esteut ene anêye bizete, dowô), A.M. a moussî e l' ospitå di Såzbork [Salzburg], Otriche, pask' il aveut må s' vinte. Des colikes, va, dazård. Mougnî ene sacwè d' contråve, taiss, dandjureus. Neni, hê, neni. C' esteut des colikes mizeréré et noste Andreas i a leyî les hozetes [a passé l' arme a gauche]. Diagnostik : forsonnaedje divintrin [hémorragie interne] a cåze d' on scheraedje do foete [rupture du foie].
Djel vou bén croere : si coir esteut cmagnî påzès droukes et totes les troyreyes k' i prindeut. Pus di 30 produts di dopigne k' on-z a rtrové e s' sonk.
Li spoule da A.M. n' est nén råristé. Les såles di bodibildigne, power-trinnigne, et des ôtes " amedigne " ont flori come des åbwissons, di ces trevints chal, e l' Almagne. Et li vindaedje sol costé [en noir] di produts emusclants a shuvou [suivi]. C' est des ptits aboleus [dealer] ki les vnèt rvinde åzès pratikes des såles d' amedigne. C' est djusse li minme adjinçna [schéma] ki l' abolaedje di drogues. I racatèt les dopignes dins des acawêyes [filières] ki les frawtèt do Ponant [des pays de l'Est]. Avou leu wangne, les aboleus payèt sovint les produts k' i prindèt zels-minmes po divni Moncheu Musse d' ene såle ou l' ôte.
Li govienmint da Helmut Kohl s' a dzôrné [ému] di ciste afwaire la. Mins on n' sét fé fé des prijhes di sonk a ces djins la. Li lwè so l' analizaedje des ormones n' a a vey k' avou les sportifs. et s' i sont-st apicîs, on lzi disfind djusse d' eterlûter dins les tchampionats, et les coûsses oficires [compétitions officielles]. Pont d' prijhon, nole aminde.
Poenneus trevéns [triste époque], ki vos diroz, azård ? " Dusk' on va, bounès djins, dusk' on va ? ", k' i tchantéve Bruno Picard. Taijhoz vos, alez ! Dedja al Moyinådje, dins les covints, on sognive les moennes [moines] avou des ecråxhants [anabolisants] por zels aveur ene boune et rodjlante margolete [frimousse]. Onk di ces produts ecråxhants la, c' est l' antimoenne, li stibiom sapinse les chimisses. Savoz bén pocwè k' on l' a lomé inla ? Pask' on bea djoû, li coujhnî d' ene abeye s' aveut brouyî dins ses mzeures, et si a-t i epwezné tos ses moennes, k' ont morou onk après l' ôte sol minme vesprêye. (Dins l' tåvlea da Mendeleyev, li sto d' famile des atomes, l' antimoenne est li vijhén di l' årsinik.)
Asteure, si vos vloz di totes foices divni on novea Schwartzeneger u on walon Stallone, et si vos n' avoz rén po-z ameder, vos ploz todi letchî vos assîtes di stin. Gn a troes procints d' antimoenne didins.
Lucyin Mahin, divins: Li Ranteule l° 2 (1997)
Les ptits catchets del Grande Crole
Drole di Tour di France ki li Grande Crole di 1998. Les gazetes eyet les djins ni djåzént cåzu pus des coreus, mins s' n' ôt on pus berdeler ki do dopigne.
Totafwait cminça cwand on kiné belje, Voet, fouri apicî pal diwane volante, et k' on-z a trové des ormones dins si oto. Des ormones, respondroz vos do cop, mins s' va-t on rtoumer so leu dos åjheymint dins les controles siconte-dopigne.
Douçmint, da, mon-parant, douçmint so les grand-rotes ! Croeyoz co, surmint, k' on est co do tins da Tom Simpson ki leya ses hozetes [passa l'arme à gauche] e Mont Ventoux e 1967, d' on trop plin d' infetamenes ? U des hineuses å mårtea [lanceuses de marteau] russes ki s' piként al testosterone k' elle end avént ene båbe come on poyou d' 14-18 ?
Nonna, saiss, cama. Les dopignes d' enute sont bråmint pus sûtis ki les grossès spessès molecures did divins l' tins.
Dins mi mesti (dji so-st årtisse veterinaire), on a pacô l' ocåzion di rescontrer des frés d' mesti [confrères] ki s' ocupèt des coûsses di tchvås. On côp, onk did zels, Yousef Tamzali, on Aldjeryin k' ovréve po l' martchand d' drougues [médicaments] Pfizer, mi djha d' on lan: "Si to vou fé wangnî ti tchvå, to lyi prind 2 lites di si prôpe sonk deus-troes samwinnes divant l' coûsse. Li biesse a l' tins di s' rifé do novea sonk. Li djoû did divant l' coûsse, to lî rmets les 2 lites dins les voennes. Ni veyou ni cnoxhou ! Le crime parfait !
Ti biesse a, al boune, 10 procint di rodjès globures di dpus ki ls ôtes. Ça fwait 10 åcint d' ocsidjinne di dpus dins les tchås [muscles]. Et çoula sins nou produt epweznant [toxique]. Eyet nou risse di fote li cour a bout avou on troplin d' cardiotonikes.
Surmint ki l' idêye s' a radmint stramé emey li djint des spôrts, ca li dierin trova des dopeus, c' est l' EPO. L' eritropoyetene, ene ormone po les celures-sitos [cellules souches] des rodjès globures ki si pårti [se diviser] pus raddimint. Adon, vos avoz li minme rizultat k' a rmetant ene rawete di sonk å tchvå ki dji vs dijheu enawaire.
Come l' EPO rishonne come deus gotes d' aiwe a l' eritropoyetene naturele k' est foirdjeye dins les rins, vos nel såriz dischovri dins les analisses do cotrole siconte-dopigne.
Adon on-z a tuzé a mzurer l' ematocrite des coreus, ça vout dire li porcintaedje di rodjes globures dins ene pitite fene buzete di sonk k' on fwait tourner dins on cintrifudjoe [centrifugeuse]. Normalmint, c' est 40, et s' ni pout i nén passer 50.
Djan-Pire Montnåd, on docteur ki si fén mesti, c' est l' aprestaedje des spôtmans [spécialiste en médecine sportive], nos dit platkizak ki muzrer l' ematocrite po toumer sol coir des dopés a l' EPO, ci n' est ki del toursiveuzreye et des tours di rossea tchén [de l' hypocrisie]. C' est come si voz hazriz on wandion [comme si vous mesuriez une punaise en l'arpentant], erva-t i co.
Li mådjuster Ceaurrie, èn ôte sipecialisse do dopigne, nos tchante ki des fenès fenès metodes, come li studiaedje des totès djonnès rodjès globures, les reticulocites, polet mostrer k' on s' a dopé a l' EPO. Mins, erva-t i, l' ahike, c' est ki les lwès ni ricnoxhèt nén ces tesses [tests] la.
Fijhoz des novelès lwès, sapinse les dopeus et les dopés, eyet nozôtes, dji trovrans des noveas produts.
Cwè çki c' est co, ô, ça li spôrt ?
Lucyin Mahin, 28-7-98.
L' EPO divant les noerès cotes
Richard Virenque.
Li ritropoyetene (EPO), c' est ene ormone naturele ki l' coir - les rnos [reins] po dire li veur - prodût po-z enonder li miyôle oxhelrece [moelle osseuse] a fabrikî des rodjès globures.
Les docteurs consyîs sportifs savént bén, dispu ene tchoke, k' on stombyive [excitait] li coir a produre di l' EPO, tot fjhant dischinde li livea d' ocsidjinne dins l' air respiré. Did la, les stadjes ezès montinnes, u l' etrinnmint dins des tchambes wice k' i måke di l' ocsidjinne.
C' est çou k' a todi fwait Luc Leblanc, raddimint spoté Monsieu Prôpe, li seul coreu des Festina ki n' a måy volou prinde les droukes. Il a vnou dire li sinne [témoigner] åzès noerès cotes di Lile, å procès di l' ekipe Festina, k' a stî cayeye a l' ouxh do Toû d' France e 1998, paski les dwanîs francès avént toumé so on tchedjmint di 234 dôzes d' EPO, 80 d' ormone di crexhince et 160 sicapsures di testosterone dins l' oto da Wili Voet, li sogneu flamind di l' ekipe.
Richard Virenque, adon coreu vudete ås Festina, cénk côps meyeu gripeu d' tienes sol Grande Crole, esteut bén disseulé, so les tcheyires des ametous [accusés], paski c' esteut, å cminçmint, li seule di djin ki djheut: "Nonna, Monsieu l' djudje, dji n' a rén fwait; dji n' sai diale di rén; dji n' a rén veyou rén oyou."
Wili Voet, lu, dispu don, i s' a riscolé [recyclé] come sicrijheu d' paskeyes, et mostrer les pondants et les djondants et les boutants et les royants des ptits catchets et des ptitès pikeures k' ont divnou come l' amagnî des coreus d' ådjourdu.
Z avoz yeu, po cmincî, les trevéns [période] des anfetamenes: des biessès droukes, ki fjhèt bate li cour et haner [haleter] pus foirt, mins dins l' vude, poy ki li coir n' est nén candjî, lu. C' est zeles k' ont fwait l' fén da Tom Simpson, toumé la å Mont Ventoux, e 1967, dazår li prumî moirt do dopigne mon les coreus a velo.
Après, z avoz yeu l' tins des anabolijhants, trembolone, testosterone, et hay vos nd åroz. C' est des droukes ki gonflèt les tchås [muscles] d' on plin côp. Come di djusse, vos fåt esse sûti assez po les prinde e l' ivier, po les cotroles siconte-dopigne tins des coûsses, e l' esté, esse negatifs. C' est ces droukes la k' ont voyî Ben Johnson, li sprinteu noer canadyin, respirer li boune air deus ans å lon en on ptit retrôclé viyaedje di l' Ontario, poy k' i n' pleut pus cori so les pisses.
Les testosterones, cwand k' c' est les femes k' elzè prindèt, ele divnèt come des omes. Adonpwis, a cwarante ans, tot d' on côp, les sportifs k' end on prin tote leu veye toumèt moirts subitmint, come Florance Grifith Jones, li nedjeuse amerikinne, e 1999.
Pu vna li termene di l' EPO, bråmint pus agreyåve, savoz, leye, ca c' est pår on produt natural do coir. Ça fwait k' on n' el såreut dismuchyî [découvrir] direk ezès analijhes.
Eric Rijckaert, li docteur des Festina, lezî dmandéve a pô près 1.000 uroliyårds (40.000 francs beljes) par djin po-z "aprester" les coreus a "fé leu mestî". Ça vleut dire, dins l' lingaedje di toursiveus des docteurs sportifs, esse pikés a l' EPO. On n' elzî dmandéve nén leu-z avis. Cwand k' gn aveut onk, come Luc Leblanc ki n' vleut nén, i s' fijheut rwaitî come èn oujhea d' måle aweure [oiseau de malheur], cåzu èn epestiferé.
Oyi, taijhoz vs, come i n' sét shure li tipetape [rythme] des ôtes, il est sovint l' dierin, et c' est bén d' astcheyance si on djoû, i n' les irè nén racuzer.
Ça fwait k' avou l' procès Festina et li codånaedje da Virenque et si suspinsion po èn an, li ciclisse va ridivni nete et prôpe dabôr ?
Bén vs estoz percés fôs, taiss, vozôtes.
Li Wili Voet l' a bén dit divant les djudjes. Asteure, on-z aponteye dedja les coreus avou ene novale drouke, k' on n' såreut ddja trover ås analizes. Dins ç' djeu do catchî la [ce cache-cache], c' est todi les catchîs k' ont ene hazêye et ene ascoxheye d' avance so les cacheus [ceux qui les cherchent]. Tins k' les sincieus do spôrt cwerèt après des novalès tecnikes po toumer so les cis ki s' drouctèt, les sincieus do dopigne cachèt ddja après des nouvès molecures, pol djoû ki les cenes d' enute seront dischovrowes [découvertes].
Avoz bén dit "des sportifs " ?
Bintch !
Lucyin Mahin, li 12 di nôvimbe 2000.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
(Textes sur la biologie) Scrijhaedjes e walon sol biyolodjince
(Textes sur les sports) Li pådje des spôrts.
(Index des auteurs présentés sous forme pré-normalisée) Djivêye des scrijheus eplaidîs dizo cogne årmonijheye, mins tot wårdant ene miete l' accint. (Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu. On les pout rcopyî et redjårber tot rahoucant l' adresse did so les fyis.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur. Reproduction et adaptations autorisées en citant la source Internet.