Une page sur Guy Denis. Ene pådje so Guy Denis, on scrijheu e francès d' Walonreye. |
dierin rapontiaedje last update: 2004-02-22.
Dressêye:
Traduction de "Le Morpion". Ezès rwenes di Bastogne.
Traduction de "Raconte-moi l'Årdenne". Li ptit Bert di Lovteamont.
Interview de Guy Denis pour l'émission "Què diss ?". Resconte avou Guy Denis, sicrijheu del Walonreye et acsegnant.
Notes prises au vol a la conférence de Gembloux (6-10-2001). Hapådes foû del coferince da Gui Denis a Djiblou, li 6 d' octôbe 2001.
Interview de Guy Denis pour l'émission "Què diss ?".
Resconte avou Guy Denis, sicrijheu del Walonreye et acsegnant.
Guy Denis a scrît ene kekêye di romans, floricontes, essès, tecses e proze et powezeyes, et des pîces di teyåte.
Dins " Wallonie Rapsodie " et " France, Wallonie, l'impossible mariage ", k' ont parexhou e francès ås edicions Gilson, li scrijheu cåze del tuzance Walone e studiant l' situwåcion del langue et del culteure walones.
Li mitolodjeye walone e scole.
Yves Paquet (Y.P.): - Dins vos ovraedjes, vos nos cåzez des personaedjes del mitolodjeye walone : les Pépés Crotchets, k' estént pus hagnants k' les nûtons k' on lome ossu les soteas, massoteas, massolets. Vos rprindoz l' Pépé Bossou, li Pépé Peutchet, li Pépé Colas, li Pépé Tchezou... Vos rifjhoz viker des biesses ki dmorént e l' Gåme adlé vosse payis : li dahu, dahon ou dår, li marxhot, ene sôre di dragon; des biesses ki nos tayons rwaitént dedja avou admiråcion : l' aigue, li pelican, li torea, li cier, li bok, li cokea k' a divnou l' essegne del Walonereye, li balinne ki, tenawete, vént mori so nos plådjes. Pus près d' nozôtes, vos rcåzez d' l' istwere des cwate fis Aimon et do tchvå Bayåd. Adon, vos rprindoz nos viyès croeyances did divant l' Crustinnisté [Chirtianisse] et vos nos alez rcweri les dius des Celes, a cmincî pa Sucellos - ki rshonne å Ketzalcowale d' amon ls Aztekes -, et a Diu l' pére d' amon nozôtes k' on loméve eto Tir. Vos rapexhîz Taranis, li bon lanceu ki hinéve l' aloumwere, Mågisse, li macrea k' a dné li tchvå.
Etur biesse et diu, i n' fåt nén rovyî ki l' blanc tchvå, Epona, aveut ene divene coleur po les Celes et on l' ritrove dins l' viye tchanson walone k' on-z a rprin dins nosse djenerike di l' emission d' télévuzion d' Canal Zoom " Kè diss ? ": " C' esteut on vî blanc tchvå ".
Di l' ôte costé, l' Ankou, c' esteut on gris tchivå k' anoncive li moirt.
Vos, Guy, vos estoz onk des prumîs a m' aprinde çoula. Dji n' a waire oyou cåzer d' ça e scole et vola ki dj' vén d' aveur fwait avou m' dierinne poss-formåcion, ça vout dire ki dj' end a passé, des eures, so les bancs. Ni fåreut i nén rmete ene eure di culteure et d' lingaedje walons dins les scoles del Walonreye ?
Guy Denis (G.D.): - Bén oyi mins po çoula i fåreut ki les Walons riprindrént l' acsegnmint pol conte del Redjon Walone. C' est cwand minme drole k' on dispind d' Brussele po l' acsegnmint.
Les Waloncåzants: on peupe, ene nåcion, ou minorité linwistike del Cominålté francesse di Beljike ?
Y.P.: - Vos cåzez dins bråmint d' vos lives, - "Wallonie rapsodie" mins ossu cwand vos dvizez d' årtisses walons come Félicien Rops -, del situwåcion do peupe walon k' est ashid etur deus tcheyires.
" Po n' nén aveur ene koyiné walone k' åreut yeu dvou esse metowe so pîs å 19inme sieke, nosse manke fait k' nos estans sclimboignes, ni Beljes ni Francès, ashids etur les deus tcheyires. "
Pus lon, p. 146 dins "Walonreye rapsodie" :
" Li Walonreye a passé a costé, il åreut falou k' l' Estat Beljike ricnoxhaxhe troes langues : li francès, li neyerlandès et l' walon. "
Mi dj' åreu dit cwate avou l' almand, nonna ?
G.D.: - Oyi, monsieu, dji vos l' acertineye, nos avans raté nosse côp: nos n' estans ni èn estat, ni ene nåcion, ni ene minorité etnike.
Y.P.: - Dj' åreu håsse di vos dire, Guy : " Cwè estans ns, dabôrd ? "
G.D.: - Mi, dji m' sin Belje et dins l' Beljike, li Walonreye a on statut, on pårlumint; nos estans ene redjon d' Europe. Li mwais costé po nosse culteure et nosse langue, c' est k' nos dispindans d' ene eritance di rujhes k' a yeu l' federalisse po s' mete el plaece k' on lome asteure li Cominålté francesse di Beljike. Lacobén k' i s' metnut piyåne miyåne a l' ribatijhî Cominålté Walonreye Brussele.
Y.P.: - C' est l' vraiy k' amon ces apoticåres la, nos dmandes et nos rclamaedjes, nos beas decrets d' 83 et d' 90, i dmeurnut edoirmous: ostant tchanter Malbrouk !
Vos fjhoz referince å manifesse di 1983 ewou çk' on dit ki l' Walonreye n' est nén co ene nåcion, k' elle est on peupe ! Cwè tuzez d' ça : peupe, nåcion, ou minorité culturéle del Cominålté Francesse di Beljike ?
G.D.: - C' est paradocså, mins c' est a pô près ça, ene minorité linwistike dins s' prope payis.
Li langue walone.
Y.P.: - Cwand vos cåzez del langue, vos djhoz ki l' Walon va todi d' on livea a l' ôte del langue, çou ki lyi dene on sintumint di esse moens k' els ôtes, ene miete come çou ki les Corses, les Occitans, les Catalans, les Alsacyins rissintnut. C' est des ôtes pitits lingaedjes di culteures redjonåles, ki sont mancîs pa ene pus spårdowe langue. Comint espliker dabôrd ki des ptits lingaedjes k' ont stî spotchîs des ans et des razans d' astok, come li catalan, li lussimbordjwès, sont-st asteure des langues oficires d' on payis ou d' ene redjon ? Est çk' i gn a nén la ene piceure do caractere walon ki n' riclame nén, ki n' si disfind nén ? Oudonbén est çki c' est ene sacwè come l' imådje foû-tuzance (insconsyinte) del reyussite sociåle ou economike ki sereut aloyeye a l' otosacrifiaedje del langue ?
G.D.: - C' est insi k' ça s' a passé, on rvint did lon.
Y.P.: - Dji wadje ki c' est l' walon lu-minme k' a dné s' linwe å tchet ki n' gnawtéve k' e francès dins l' prumire pårteye do sieke et en inglès dins l' deujhinme, cwand les grandiveus pele-panses - sapinse a vos - ont decidé d' mete li langue walone a l' abat. Adon: kén avni po l' langue walone a vosse shonnance ?
G.D.: - Èm djeneråcion - mi djermêye - a stî sacrifieye. Asteure nos rmontans l' pinte, douçmint mins surmint, et avou l' Redjon Walone ça va dedja mî, i n' si fåt nén disbåtchî, nos estans so l' bone voye.
L' idintisté et l' caractere walons.
Y.P.: - Dissu l' idintisté et l' caractere walons, vos scrijhoz :
Vocial, la, Guy, dji vos vleu dmander : " A-z esse ossu doviet, est çk' i n' piede nén si idintisté, est çk' i n' fåreut nén s' rastini ene miete, prinde si tuzance et s' linwe e s' mwin po cmincî po fé ene båze, on soûmint et on fondmint culturire et linwistike pus foirt et refoircî l' tuzance walone po cmincî, et po s' mî drovi sins s' piede dins les ôtès culteures ?
Asteure, dj' a l' idêye k' i s' leye endaler et dj' åreu co eveye di rmete ene ôte pont å caractere do Walon : k' inme bén passer s' tins a s' margayî. Rwaitîz les batayes dins Astérix et Obélix a cåze do pexhon ki powe ! La ossu, dji m' dimande si ç' caracteristike la est bén aclapêye å Walon, s' i n' piede nén s' tins a s' margayî po des proutes di soris purade ki d' bezognî a disfinde si culteure et ses lingaedjes ?
G.D.: - Kécfeye !
Li bilinwisse francès walon.
Y.P.: - Cwand vos djåzez del langue vos djhoz : " Lon erî d' esse on handicapaedje, li bilinwisse sereut nosse foice s' on s' endè sievreut dins l' acsegnmint po s' mia drovi so les langues romanes.
G.D.: - Oyi bén seur, mins ossu eviè les langues djermanikes ? I gn a bråmint des mots tîxhons dins nosse walon : platezak, dringuele, frisse, werker, apoticåre, evnd.
Y.P.: - Est çk' i n' fåt nén bouxhî so l' clå po k' on rmete li walon e scole puski c' est li scole ki l' a vlou fé mori ?
G.D.: - Bén åy, mins po l' moumint les djins ni sont nén co presses.
On rpoirtaedje da Yves Paket, fait a Canalzoom, li tévé coinrece di Djiblou, li 26 d' octôbe 2001.
Traduction de "Raconte-moi l'Ardenne".
Li ptit Bert di Lovteamont.
C' est ene vraiye paskeye, ki dji vs va conter asteure. Dj' el djeure på grand Sint Matî d' Årdene. C' est ene sipoule ki l' air k' ashofele des grands bwès d' Anliè nos raconte al shijhe cwand dj' estans rapoûlés el coulêye. C' est l' istwere do ptit Bert di Lovteamont [Louftémont, Mont du Louveteau].
Ci dimegne après messe la, ci n' esteut k' ene djin å cabaret "Amon Mariete". Tantea ki l' vî Zidôre, portant èn ome sins brut ki n' petéve nén on mot del sinte djournêye, elzî djha si costatåcion.
- Ebén, mi, la, les djins, la dpus d' trinte ans ki dj' vén toci, et dji n' a måy ostant d' djins veyou, nén ddja al dicåce !
On l' oyeut ddja brutyî totavå l' viyaedje, pocwè çk' i gn aveut tant des djins å cafè. Li ptit Bert di Lovteamont aveut wangnî l' cint-meye [gros lot]. I l' aveut dit ås djins, atåvlés divant leus henas d' peket. Ça fwait ki - come di djusse - i lzî aveut dvou payî a boere a tertos.
On-z esteut efoumés come des rnåds, o cåbaret; les foumires des cigåres si maxhént ås nodeurs di souwaedje et del sitårêye bire. Gn aveut les vîs ki riyént, et on voeyeut briker leus schådrêyès dints. Gn aveut les djonnes héres ki rsaetchént leu camizole, et fé ene danse avou des rozlantès cméres ås caflorêyès cotes.
T' aveus l' cåbartresse ki chåréve pattavå les tåves, ki cboutéve les cinsîs et les cinsresses avou s' gros parderrière. Gn aveut minme sacwantès nozêyès femes ki s' leyént picî l' dirî sins rén dire.
Ké dalaedje ! Kéne afwaire a Lidje ! Li ptit Bert, li pus båbô deus eures lon di ttåtoû, aveut wangnî l' cint-meye. On djheut, dispu todi e walon, "wangnî l' cint meye" paski, å cmincî del "lotreye coloniåle", li gros lot, c' esteut cint meye francs.
Mins fåt dire li vraiy et l' veur wice k' il est : ci n' esteut nén pår on dmey-doûs, nosse Pitit Bert. Neni, hon, neni !
Il esteut-st ene miete londjin, la, savoz, et mo dmefiant, copurade ådfwaite di ses ptits sos, et n' les nén furlander a non-syince.
Fåt bén ricnoxhe k' i n' aveut nén stî gåté, nosse Pitit Bert. Il esteut orfulin et s' tcherwéve-t i tot seu ses sacwants bounîs d' pôvriteusès teres avou on vî halotche tchivå, k' aléve so s' fén. Djusse po n' nén dire crever d' fwin, edon ! I dmoréve en ene pitite cassene, ki n' tineut pus nè a tchveyes nè a brokes, låvå, foû do viyaedje, a l' ôrire do Grand Bos.
Li ptit Bert aveut divnou li miercorin ["épicentre"] des berdelaedjes des pratikes do cåbaret.
- Taiss k' ây; i n' a waire yeu l' tchance, li ptit Bert, disk' asteure
- Oyi, waite on pô ! Et, ç' côp la, måy nouk po lyi dner on côp di spale.
- Nén ddja s' cuzén, li gros Cirile, ki doet bén grousner, va, asteure, po onk k' lyi a hapé tote si eritance.
Nosse Pitit Bert, lu, esteut askeuté al canliete [comptoir]. I tchoûléve. Oyi, la ! il esteut ki breyeut dins l' schô [sur les genoux] del patrone, k' end a mwintes k' årént bén vlou esse e s' plaece ! On n' voeyeut pus ki s' cwåré dos, et li deure noere sitocasse tiesse do buké Årdinwès k' esteut.
- Ebén, valet, Bert, asteure ki t' as wangnî les dijh miyons, cwè vass fé avou ?
(a shuve).
Guy Denis, divins: Raconte-moi l'Ardenne.
Ezès rwenes di Bastogne.
0
Bastogne 1949.
Ç' a stî Fredi mi prumî planket a Bastogne. I dmoréve Rowe des Rampårts, ene måjhone avou foû k' ene plaece, ki nodéve li bigåd.
Gn aveut djusse ene cåve et on gurnî k' on-z î moussive pa on tape-cou. Ces djins la estént, sapinse k' on n' dijheut, del basse classe.
Fredi esteut cwefé al brosse Dj' el loméve li mårticot.
Tevozè, mi et l' Fredi, dji coréns amon l' Nokete, ene pitite viye feme k' odéve les bablutes eyet l' poude di riz et ki tneut botike e coulot. Nos lyi atchténs des soukes, des amoices, des petårds, des scapsules, des revolvers, tot l' sint-friskin po nozôtes aler fé do Tarzan, ezès rowales di Bastogne, pa côps disk' al noere nute.
- Ass dedja veyou m' tchet ? di dju a Fredi.
- Neni !
- Waite ! Poussi poussi !
Et vo l' la k' aspite.
- Comint çk' on l' lome ?
- Mostaetche !
- El fåt mostrer azès cis did Pa-la-hôt.
Les cis did Pa-la-hôt, c' esteut ene nindje di ravacholes, avou des flaneles pus noeres ki blankes, ki s' avént rindou mwaisses des dierinnès rwenes di Bastogne, so li dzeu del veye, on coulot lomé "Pa-la-hôt".
Poy ki c' esteut des chefs, il avént èn aroyaedje [périmètre] da zels, come les Siyous. Minme les grandès djins n' î oizént nén ndaler, di sogne d' esse acsûs avou des pires k' i tapént avou leus hinas [lance-pierre]. Ubén atraper on stron e plinne djaeve !
Si les djindårs [gendarmes] vinént po ls apicî, i fjhént come les Siyous : peter-st evoye.
- Saiss bén çou k' i fjhèt azès båsheles del sicole des Seurs ?
- Neni, ti !
- Elzî metèt des plake-madame après leus cotes et del linne di veule padzo, la.
- C' est des saligots, ça !
- T' es fô, ti. C' est des sôdårds.
*****************
Dji poussa l' ouxh; les pindants tchîpît.
A l' eglijhe Sint Pire, i sounéve deus eures. Dji dischindéns les montêyes et ça nodéve li tchamossî. I fjheut noer come dins on for. Dji baxha m' tiesse, peu di m' buker å plafond. Gn aveut d' l' aiwe ki gotéve dins on frexhea. Plik plok ! plik plok ! Li brut di sgotaedje risdondixheut [faisait écho], come dins ene grote. Dj' aveus tchôké m' tchet ki gnawéve, dizo m' camizole.
- Ess seur ki c' est chal ?
- Taiss k' ây. Gn a pus k' a rawårder.
Li tchet s' kitoirdeut et m' el faléve tini fer po k' i n' zoubele nén djus. Mins i finixha pa m' greter; do côp, dj' el låtcha et s' potcha-t i-st evoye. Tot d' on côp, on fourit asblåwis pa ene grosse toitche [lampe électrique].
- Alê, hay, ambedeus !
Nos avancixhîs, douçmint. Il aloumît on crasset et gn ava-st ene pitite bladjote loumire dins l' cåve.
I shoflît [éteignirent] l' grosse lampe di potche.
I estént la, leus dijh doze, ki fjhént on rond ttåtoû d' on grand måbelair avou on casse amerikin so s' tiesse.
Gn aveut des cis k' avént des hinas après leu cingue [ceinture], et ds ôtes ki tnént des bastons di havurnas [sorbier].
- C' est mi k' est mwaisse, vaici, k' i boerla l' grand Caské. Totes les rwenes, c' est mi aroyaedje. Tos les cis ki sont ciddé mi dvèt pruster siermint.
- Cwè çk' i m' fåt fé?
- Ti t' as vanté d' aveur on tchet mo sûti [super-intelligent]. Dj' alans bén vey ça !
I vleut ki dj' rapice mi tchet eyet lzî dner por zels li bôreater [torturer]. Dji n' saveu cwè fé. Gn aveut l' Fredi ki m' tchôkive dins m' dos. I ratindént ki dj' deye cwè. Li chef soriyeut, mocrê.
- N' ass don nou coraedje ?
Dji tchictéve todi; gn aveut l' Fredi ki pesteléve. I m' dijha tot hôt:
- Alê, djo ! Mostere ki t' est èn ome !
- Albouneure, twè, Fredi, xhufla-t i l' chef. Et ti, mostere ki t' vås bén les sôdårds walons et l' Årmêye Blantche di l' Årdene.
Fåt-st araedjî ! Ça fwait k' c' esteut ça l' coraedje: fé sofri ene biesse ki vs voeyoz voltî, et s' fé sofri lu-minme !!!! Ça fwait k' c' esteut ça esse èn ome !!!!
Mins Red Ryder, lu, aveut i leyî crever si tchvå !? Tintin aveut i touwé Milou ? Spirou aveut i fwait zigouyî Spip ? Portant c' esteut des omes, ça, des omes come i gn a pont d' feme ! Et des coraedjeus ådla !
Saiss tu bén, hê, ti, Mostaetche, ti k' est ki naxhe dins c' crouwe cåve la, saiss tu bén ki t' veye tént après on fyi ?
- Ebén, cwè, valet ! C' est po enute u c' est po dmwin ?
- Et si dji n' vôreu nén ? di dju, afronteymint.
- Loyoz lu ! kimanda-t i l' chef, po m' risponde.
La deus arnagas ki m' vlèt apicî. Dj' end a prin onk på hatrea, mins gn aveut l' ôte ki m' sitronnéve. Dji m' diva leyî fé. Adon, i m' ont loyî mes mwins padrî m' dos.
- Ti dmorrès droci tote li vesprêye dit-st i l' grand flandrin. Ça t' aprindrè d' djouwer avou nos pîs. Et t' tchet, lu, on l' reclôrè divins l' ôte cåve, et stoper les trôs des rayires [soupirail]. On voerè bén s' il est si malén k' ça po ndè rexhe tot seu.
**********************
Mostaetche dimora troes djoûs et troes nutes dins l' noeristé et l' crouweur del cåve.
Couyon k' dj' aveu stî, di promete di n' nén dissitoper les rayires, por zels èn nén si rvindjî sor mi. Et dobe couyon di voleur tini ene sifwaite promesse !
Dji vneu vey al cåve tos les djoûs al vesprêye, mins dji n' oizeu drovi les trôs. Å troejhinme djoû, dji ndè pleu pus : avou ene haminde [grosse barre de fer], dji tipa l' pire evoye et disbouchî les lårmîs [soupirail].
Dji båca [lorgnai] på trô et houkî :
- Mostaetche ! Mostaetche !
Rén ! Nén on brut, nén on gnawmint ! Fredi esteut strindou.
- Mostaetche ! Mostaetche !
- Pont d' avance, dit-st i Fredi; il est moirt.
Dji tapa li haminde djus, m' ashire conte li meur et tchoûler mes ouy foû [a chaudes larmes]. Dj' esteu fén disbåtchî. I mi rboutént tertos : les gaméns, mi pa et asteure Mostaetche.
Todoncô, gn a vnou come on flåwe gnawaedje foû do trô. Dji m' liva d' on lan, prinde li haminde, alårdji l' trô del rayire po poleur moussî el cåve. Dji potcha låvå, et tot brechlant dins les broûs, dji m' meta a sinte, a pouf, dins totes les coines.
- Mostaetche ! Mostaetche !
I rgnawa co on côp. Asteure, la, dj' el voeyeu bén, racrapoté dins ene tchabote do meur. I n' aveut rén, il esteut djusse on pô tetene [maigrichon].
Dj' a pougnî ddins eyet l' rasserer siconte di mi.
- On n' direut k' i brait, dijha-t i l' Fredi.
Guy Denis, divins Li Morpion, Ed. de l'Ardoisière, 1983; 2inme éd. B.Gilson éd., 1998, p 28-34.; ratourné pa L. Mahin, li troes d' nôvimbe 2001.
Notes prises au vol a la conférence de Gembloux (6-10-2001).
L' imådje do walon.
(Hapådes foû del coferince da Gui Denis a Djiblou, li 6 d' octôbe 2001.)
Pocwè k' el walon va må ? Pask' asteure i n' sieve pus a rén po viker el societé ki boute el Walonreye. C' est l' constat d'inutilité sociale, li nén-siervaedje-a-yåk el sôcieté.
Kî çki refoice li sintimint d' otodistrujhaedje des walons ?
Les gazetes di Brussele.
Por zeles, tot çou ki va må, est walon. Tot çou, ki va bén est belje. Metans les frés Bonmariage, c' esteut do ptit cinema walon, ça n' valeut nén ene petale di bike. Mins cwand "Rozetta" a stî prumé a cannes, tot d' on côp, ça dvént on film belje, on film "francophone".
Les Walons ont i ene identité objective ?
Les Walons sintèt i k' i sont walons?
On n' direut bén k' neni.
I n' vont pont fé d' metingue tot håynant des ptits drapeas avou l' cok, et tot tchantant "Nos estans fir di nosse pitite patreye", u tot breyant "Brussele est walon !", come les ptits Flaminds e 1960 boerlént "Brussel Vlaams !"
Mins ci n' est nén pask' i gn a nole manifeståcion k' i n' a pont d' sintumint nåcionå. Les greves di 60 estént pår walones; li vôtaedje po fé rivni Yopôl 3 aveut l' air di mostrer ene manire di s' codure [se comporter] des Walons diferinne del cine des Flaminds.
Gn a yeu ossu li Manifesse, siné pa des intelectouwals et årtisses walons (inte di zels Julos Beaucarne et Paul Lefin). End ont i saetchî, des rodjes bolets d' canon, après ç' manifesse la, les "Frankeufeunes", aspalés pazès gazetes brusselwesses, li "Libe Beldjike" a leu tiesse. Por zels, c' esteut li "repli Wallon", li retrôclaedje des walons so zels-minmes.
Portant, foirt suteymint, li manifesse aveut metou emé les Walons tos les cis ki boutèt et k' avént bouté el Walonreye. Les manifessîs metént insi l' prumire pire po-z askepyî on nacionalisse di retroclaedje, nén di tapaedje a l' ouxh. Ene sacwè k' on n' a måy rivnou dsu, emé les waloncåzants.
Mins kî çk' i sont ces Brusselwès francofones la, si hagnants après les Walons ?
Foirt sovint, les efants des boss di l' industreye walondje. Des anêyes et des razanêyes å lon, c' esteut l' Walonreye ki boutéve, mins les wangnes et les benefices alént-st a Brussele, ey esse alouwés drola. Les mwaisses s' amuzént a Brussele et les mandayes xhaerbinént [trimaient] dins les beurs, les fosses et les cårires.
Asteure, ki pout on fé po fé rtrover si ahé, si exhowe [énergie, bonne forme] al Walonreye, et waitî di rmete si tuzance d' adrame ?
Po cmincî, i fåt ki ç' soeye li Walonreye ki soeyaxhe mwaisse di si acsegnmint. Dj' ô bén ki l' acsegnmint eyet l' culteure divèt rivni a Nameur, dizo l' moennance do govienmint walon. Et mete di totes foice ezès scoles des cours so les cayets tipikes del Walonreye.
Metans e scole primaire, les ledjindes et les floricontes (nûtons, daru, les cwate fis Aimon evnd).
Dins les umanités, ça ireut bén divins les lçons d' EDM (situdiances do cotoû).
Ene aidance sicolodjike, ci sereut di repeter tofer li mot "walon" eyet "Walonreye", copurade po djåzer des cayets ki vont bén. A môde di Caton l' Ancyin (si dj' el téns bén), ki repetéve tofer al fén d' ses spitch "Dj' a les pinses k' i fåt distrure Cartage", i nos fåreut fé parey avou "Dj' a idêye k' i fåt ene eure di langue walone e scole, ådvins di l' acsegnmint d' ashide [cours de base] et avou des ponts sol bultin po tertos".
Gn a pont d' avance di taper conte li francès minme si ç' a stî, mecanicmint, a cåze di lu ki l' walon a stî mesbridjî. On n' pout nén aler conte di çou ki est. On n' sait ratni ene aiwe avou fok ses deus mwins.
I nos fåt on cmon walon, po s' endè polou siervi dins l' administråcion et les lives di scole. C' est bråmint pus åjhey k' on n' el dit.
I fåt ecoraedjî l' alance di mete des plakes e walon pattavå, po l' walon esse veyåve [visible] et léjhåve [lisible]. Come ça, les djins seront-st enondés po l' aprinde. On n' aprind ki çou k' on voet voltî.
Pocwè k' les Walons ni hagnèt nén cwand k' on ls acsût [atteindre] dins leu-z oneur. Metans les Bruslaires k' elzès traitèt d' bribeus ?
Årvier, inte Walons c' est todi higne et hagne, tofer cohigne cohagne, et å pus sovint po des cawes di ceréjhes.
Portant, li walon pout esse hagnûle si on lyi broke dins l' coine. Boutaus: siconte des Almands e 1940-45.
Bråmint trop des Walons cwitèt l' Walonreye, soeye-t i po bouter (USA) soeye-t i po leu pinsion (France, Espagne).
Po clôre li spitch so ene loukêye, et nén so ene walêye, dijhans ki l' walon ni va nén si må k' ça, si on rwaite des ôtes "grandeè ptitès langues" come l' occitan, ubén l' franco-provançå (Valais, Djura, Vå d' Awosse).
Si bate pol walon, c' est rprinde si destinêye, si acviernance e ses mwins; c' est resse mwaisse do vierna ki moenne nosse batea.
C' est fé come les Catalans, les Basses [Basques], les Côsses [Corses].
Les Walons si dvrént refoircî, nén s' margayî et bouter tertos eshonne po tofer rihôssî l' imådje do walon.
ramexhné pa L. Mahin, riscrît li 3 d' nôvimbe 2001, inte Gasteiz (Vitoria) et Burgos.
Contact: Guy Denis, rowe del Goulete, 45 a 6860 Leglijhe (Léglise), tél. 063 42 42 02.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
(Index des auteurs présentés sous forme pré-normalisée) Djivêye des scrijheus eplaidîs dizo cogne årmonijheye, mins tot wårdant ene miete l' accint. (Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage Louline Voye) Hay ervoye so l' pådje divantrinne da Louline Voye.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu. On les pout rcopyî et redjårber tot rahoucant l' adresse did so les fyis.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur. Reproduction et adaptations autorisées en citant la source Internet.