|
|
Textes en wallon commun sur la culture. Scrijhaedjes e rfondou walon sol culteure. |
|
|
Textes en wallon commun sur la culture. Scrijhaedjes e rfondou walon sol culteure. |
dierin rapontiaedje last update: 2004-02-10.
Dressêye:
L' afitcha pol tuzance walone [Manifeste pour la Culture Wallonne]
Cwè çki c' est d' ça po ene biesse?
C' est on scrijhaedje k' a stî eplaidî li 15 di setimbe 1983, - la ddja ene hapêye - a on moumint wice ki li Redjon Walone n' aveut co waire a dire, et k' on l' vleut retrocler avou li Francesse Cominålté et-z evoyî totafwait a Brussele.
Li " Manifesse ", ki dji lomrans pus voltî l' " Afitcha ", a stî siné pa ene swessintinne di cotuzeus walons, inte di zels: Julos Beaucarne eyet Guy Cabay, deus tchanteus d' walon, José Fontaine li mwaisse-eplaideu del rivowe " Toudi ", Yopôl Génicot, l' istwerisse, Tiri Haumont, li scrijheu, Pol Lefin, li mwaisse-manaedjeu di l' Union pol Tuzance Walone (UCW), Djan-Clode Servais, li spiroutî [dessinateur de BD].
Vochal, ratournés e walon, sacwants bokets do Manifesse, pa côps rimetous a nosse såce.
" Nozôtes, sineus di ci tecse ci, (…) nos avans li misse di rclamer tot hôt did wice ki nos estans. Dj' estans, po dire li vraiy, del Walonreye.
Pol moumint, ki li Walonreye s' a epîté dins les rascråwes economikes, gn a sacwants måbelairs ki dijhèt, sins balter, k' ele n' egzistêye nén, et k' ele ni såreut måy egzister. Avou tos les Walons, i nos plait et i nos astchait d' elzi responde platkizak ki nonna: nos egzistans beazebén, et s' estans dju fok ON peupe, k' a håsse di si dislaxhî di ses loyéns po ridivni cwite et lidje [libre de tout suzerain].
Tournè - Vervî, Virtan - Wåve, vo les la les deus aessis ki nos alans crôyler li mape del Walonreye dissu. Serè sins manke ene taetche d' ene coleur bén da sinne sol bole daegnrece.
Nos estans pår bén vicants avou nosse tchå eyet nos oxheas; nos volans rtrover çou k' est da nosse; et-z aveur idêye di viker eshonne, come ça nos ahåye.
Nos volans esse on peupe emey les ôtes peupes, nén seulmint esse raloyîs eshonne pa on cimint economike, mins eto ttåtoû d' on pordjet culturel, li pordjet del Tuzance Walone. Onk, å resse, ni va nén sins l' ôte.
C' est l' ovraedje des scoles di mostrer ås scolîs çou k' c' est nosse tuzance walone et d' elzî acsegnî l' istwere di nosse Walonreye eyet nosse lingaedje walon. Les djonnes d' enute ni sont pus asclawés ni efernukîs ezès vîs rimrames ki dismeprijhént eyet codjåzer li Walonreye eyet l' lingaedje walon : ki les walons ni pinsèt k' a s' racrapoter so zels-minmes, eyet dmorer retrôclés; ki l' lingaedje walon n' est k' on patwès, on djårgon, et k' c' est grossî d' el djåzer.
Dinans a cisse novele djermêye la l' ocåzion di leye ritrover ses raecenes et ses rcinêyes.
Tant k' å manaedjmint di ci movmint la, nos avans l' epinse ki l' mwaisse del djowe po diswalper nosse Walonreye ni pout esse ki l' Redjon Walone. Li Francesse Cominålté, c' est èn adjinçmint sins cou ni tiesse. Les francofones, el Beljike, c' est ttostant les Flaminds, les Djermanofones des cantons Redîmés et les lucsimborgofones do payis d' Arlon ki le Walons et les Brusselwès. Tos ces gropes la ont, al boune, 2 åcints d' leus djins ki cåzèt bén francès, ça vout dire seur ostant ki les Vietnamyins, k' ont lanawaire sitî relîs come francofones.
C' est po ça ki l' acsegnmint eyet li tuzance, et les cwårs po les manaedjî, divèt rivni a Nameur, et nén-z esse ahacnés [détournés, piratés] pa des buralisses di Brussele. Kî çk' åreut l' hasse di cour [l'audace, le cran], metans, d' aler dvizer walon, en on buro a Brussele ?
Come di djusse, dins l' Walonreye politike gn a d' l' adire [des différences] etur les Payis, di Mont al Gåme, di l' Årdene å Roman Payis, tot passant på payis d' Nameur, på payis d' Lidje, på payis d' Heve. Mins cist adire la pout esse li foice wice ki nos alans foirdjî nosse tuzance.
Sont Walon(de)s totes les femes, tos les omes et tos ls efants ki vikèt ou k' ont viké sol daegn del Walonreye, et leus zwers advitam eternam. Et s' ont i (ele) terto(te)s ene sacwè a vey avou l' lingaedje walon.
Sont walons, eto, tos les tuzaedjes eyet les pinsêyes ki respectèt pår les djins, sins tni di pus avou onk k' avou l' ôte
Li Walonreye, c' est ene grande banslêye di djins ki s' vlèt rinde mwaisses di zels-minmes, nén po s' racrapoter so zels-minmes, mins po s' adrovi a tos les ôtès peupes del daegn etire. "
Lucyin Mahin, li 25 di fevrî 1999, nén eplaidî.
2inme afitcha pol Tuzance Walone (2003).
Les cint-z ans del binde dessinêye
E ci anêye 1996 ci, tote li Beljike va fiester les cint-z ans des ptits Mikets, dj' ô bén: del Binde dessinêye.
Ele a skepyî praticmint e minme tins ki l' cinema ! C' est l' vraiy ki c' est deus årts k' ont cåzu l' minme lingaedje : conter des istweres avou des imådjes. Sol schåle des grandeus, c' est l' cinema k' est l' mî metou : on l' lome li setinme årt. Li Binde dessinêye, leye, n' a parvinou ki derinnmint a wangnî si tite di nouvinme årt, mins asteure, elle est ricnoxhowe pa tertos.
Li prumire Binde dessinêye a parexhou gn a on sieke, ås Estats-Unis, dins l' New York Journal. C' esteut l' istwere d' on roufion, li Yellow Kid. L' oteu aveut yeu ç' côp la ene clapante idêye : assoçner [associer] des imådjes et des scrijhaedjes; ces-ci estént lodjîs dins des ptitès bules odzeu des djins. Po on prumî côp, ç' a stî on mwaisse côp !
Adon, ces istweres la estént scrîtes po les efants; et c' est po ça ki ç' djinre d' espression la a metou ostant d' tins po esse bén consideré pa les grandès djins, eto. Divant l' moes d' may 68, çou k' les "djins instrwîs" léjhént, c' esteut des tecses et des scrijhadjes dins des "vraiy" lives; Tant k' ås imådjes di BD, elle estént, djhént-i, fwaites po les mwais scolîs, les pus biesses del sicole udon les cis ki n' savént nén lire. Ça fwait ki, po cmincî, on rtrove des ptits bokets d' binde dessinêye odzo des pådjes di gazetes ou dins des rvowes ki rexhet tchaeke samwinne.
Divant l' guere di 40, c' est bråmint des BD amerikinnes ki passént dins les gazetes di nosse payis. Li guere arivêye, n' esteut pus reki [il ne s'agissait plus] di fé parexhe ces amerikinnès istweres la. Adon, des dessineus beljes s' ont enondé, et avou ene bele reyussite.
Il ont cmincî do costé d' Brussele avou li "scole da Hergé"; les prumirès avinteures da Tintin avént cmincî viè 1929, mins fårè co kékès anêyes po k' Hergé rashonne tote ene binde di dessineus tot åtoû d' li et fé di Tintin on heros cnoxhou dins l' monde etir.
Bén scolés, ces dessineus la vont lancer, apres l' guere, des istweres da leur, tchaekin d' leu costé. Les djins d' Châlerwè avént bén seur sujhou leu-z egzimpe e retroclant ene ekipe ttåtoû d' Jijé et d' Franquin, li pére da Spirou.
|
|
|
A l' eure d' enute, li BD est ricnoxhowe pa tertos come mwaisse idêye d' espression et come èn årt tot etir; avou des beas publiyaedjes cartonés, ses soces di dessineus et di scrijheus, ses rvowes et ses fiesses... Les albums di BD ont leu plaece dins tote les årmweres-ås-lives [bibliothèques] et al vite di tos les botikes ki vindèt les produccions di tos les djinres di scrijhaedjes. On li studiye et des scoles di BD ont crexhou on pô tos costés e l' Urope.
E 1989, on a drovou a Brussele on Cinte belje del Binde dessinêye avou ene grande bibliyoteke, ene Banke di "prumire plantche" dessinêye, des mostras [exposition] tot åddilong d' l' anêye, des raploûs d' dessineus et d' askepieus [créateurs] d' bédêye, evnd.
Les mineus di ci Cinte la, avou a leu tiesse, Morris, l' askepieu da Lucky Luke, ont lancé les fiesses do cintnaire. Å cminçmint di 1996, a pô pres 140 manifeståcions s' ont metou so pî dins tot l' payis; les programes di tot ça ont parexhou al TV, dins totes les gazetes et plèt esse dimandés dins tos les S.I. di Beljike.
Adon, vos, parints, vos, efants, ni måkoz nén d' fiester l' B.D., èn årt ki fwait l' firté d' nosse pitit payis.
Et l' walone BD dins tot ça ?
Des ptitès istweres et des ratournaedjes [traductions] ont stî fwaits e walon, on pô tos costés. Mins l' dessineu k' a fwait l' walone BD li mî cnoxhowe, c' est bén seur Tchantchès Walthéry, avou les istweres do Vî Bleu, on colebeu lidjwès, ki vike totes sôres di paskeyes avou ses pidjons et ses vijhéns.
Li vî bleû
Walthéry a dessiné ossi l' walone istwere da Tchantchès tot contant, d' après l' tradicion et les studiaedjes da Maurice Piron, tote li vicåreye do pus cnoxhou d' tos les Lidjwès.
L' albom comince pa totes les del djonnesse da Tchantchès, pus nos amuze avou ses istweres å cabaret, si mariaedje avou Nanesse et si ovraedje dins l' fosse. On ratind co l' vudaedje [sortie] di walonès BD come cisse-lale.
A l' ocåzion do cintnaire, ene espôzicion a vey a Lidje tins des moes d' awousse et d' setimbe : Li muzêye imadjinere da Walthéry, li payis et les tradicions dins l' ouve da Tchantchès Walthéry.
Françwès Walthery (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
Pire Otjacques, divins: Li Ranteule n° 1, waeyén-tins 1996.
Li Walonreye, li walon eyet les spirous [BD] d' avår ci.
Dins li live adjinçné pa Van Cau "Oizu esse Walon", li boket ki dj' a yeu li pus d' agrès po [qui m'a le plus intéressé], c' est seur li ci då Luk Courtois " Identité et BD ".
L' oteu, on ptit bén avnant cotuzeu [penseur, intellectuel] ås longous poyaedjes [à la chevelure et barbe bien fournies] boute pol Walone Måjhone Humblet, å Noû-Lovin [Fondation Humblet, LLN].
Nosse mame dijheut todi, tot drovant on live : " Mi dji n' riwaite ki les imådjes ". Dji tén dandjureus ça d' leye, ca c' est li seul tchaptrê dins l' live da Van Cau wice k' i gn a des imådjes a vey avou l' tecse.
Les prumis bokets d' linwetes [strips] nos mostrèt des veyes u des payizaedjes del Walonreye : Lidje dins " Li Danseuse då Gaiy Molin ", on Maigret da Reynaud et Wurms. Les Fagnes dins li nivaye, divins Le loup des Ardennes, on dessinaedje da Rivière, Carin et Barile. On vî tchenå [canal] do Cinte avou li scluze et li ptite guerite do wårdeu [éclusier], saetchî foû do Livre Maudit da Dufaux eyet Charles.
Sacwants spiroutîs [auteurs de BD], eto, contèt des spoles [épisodes] ki s' passèt dins l' Walon Payis. Tchantchès [François] Walthéry, metans; li, c' est todi Lidje, et s' pout on dire sin påpyî ki sacwantès imådjes sont des sfwaitès [véritables] cåtes postales, avou l' Pont ds Åtches dins Tchantchès u l' Cwåré d' Lidje dins Natacha.
Tant k' å Djan Clode Servais, on s' croereut rivnou podbon dins les viyaedjes del Gåme o cminçmint des anêyes 1900, tot foytant ses cåtrons [BD]. Des ôtes dessineus, zels, fijhèt vni leu-z ero [héro] el Walonreye li tins d' ene paskeye, po-z aveur li plaijhi di croxhi on tåvlea d' avår ci. Par egzimpe, Piroton et Dorao, k' ont-st aviké [créé le personnage de] Jess Long, èn adjint del Ricwerance Federåle Amerikinne F.B.I., l' ahoukèt a Lidje por li fé ene inkete.
Mins gn a-t i nén fok les payizaedjes del Walonreye k' on rtrove dins les spirous walons. Gn a eto sacwants mots d' walon. Savîz bén, metans, ki li manôye del Sildaveye dins Tintin et le sceptre d' Ottokar c' est des " khors " ? Vos fåt, come di djusse, lére des cårs, des cwårs, cwè [de l' argent, en wallon].
Gn a eto bråmint des passaedjes wice ki des djins cåzèt on lingaedje etrindjî et, riprononcé a nosse môde, c' est do walon. Boutans [par exemple], dins li rîlêye La patrouille des Castors, gn a on côp deus policis d' on payis d' å lon ki dijhèt inte di zels, tot voeyant li deuss-tchivås [2CV] forkerdjeye des " Castors " " Llêdjônn dodjôr duh sesstencak kwhe ! ". Çou ki vout dire e bon walon " Les djonnes d' ådjourdu, c' est ene sacwè ! ".
Li fond des viyès croeyances do Walon Payis a seur ossi fé skepyî [suggéré] des idêyes åzès spiroutîs. Dji vos pou acertiner ki nos nutons u nos sôteas [lutins de Haute-Ardenne] sont les cuzéns djermwins des nabochons [nains] marxhås di Serameustache (La saga de Thorgoll). Po Niket, li ptit nuton da Servais dins " La Tchalète ", gn a nén mezajhe di cweri lon : c' est beazebén on nuton " vî sistinme ". Mins les Schtroumfes, n' est çu nén, zels eto, des bleus nutons ås blankès bounates [bonnet] ?
Li Luk Courtois va co rcweri pus lon. Endè fwait on vraiy [il affirme], ki les disguijhmints des mascarådes [personnes masquées] dins Tintin et les Picaros sont-st on maxhot des costumes des troes grands cwarmeas [carnavals] del Walonreye : li tchapea a plomes des djîles di Binche; li fås pondant [pointu] nez des Blancs-Moussîs di Ståvleu et li paltot a frindjes avou des gurlots des Chineles di Fosse.
On pôrè motoit rgreter ki l' Luk Courtois ni cåze waire des spirous rashious [rachious, rassious = traduits] e lingaedje walon. On cite djusse, al tachlete [à la dérobée] li walone bédêye dal Sabine Coune, so on scrijhaedje då Gusse Laloux.
Po dire li veur wice k' il est, gn a yeu ene ôte linwetreye [cartoon] atuzlêye [conçue] e walon. C' est "On cokea å solea" då Djan Goffard, wice k' on djonne Carolo va-st amonter ene radio privêye dins-n on payis d' Arabeye.
Pu gn a co totes les bédêyes ratournêyes e walon d' Lidje : Li Vî bleu, Tchantchès, Les contes al Bîre, Li ptit bout d' tchike, Maigret et l' danseuse do Gaiy Molin, et tot tchôd modou, Walonreye, payis ås floricontes [Wallonie, terre de légendes].
On no doet esse ritnou po les rashiaedjes e walon, c' est li ci da Pol Hinri Thomsin, ki vént di rascode li Pris des Belès Letes Walones del Veye di Lidje. A stî li fel cotinuweu da Jeanne Houbart-Houge, k' aveut radjusté " Li Vî Bleu ".
Dji vos rminberrè, po fini, ki dj' a mi-minme rimetou e walon troes des fåves di l' albom "La Tchalète" da Servais : " La Tchalète " leye minme, " Niket, lu ptit Nuton " et " Pâtchou et les blantchès dames ". Vos les ploz co atchter åzès Relîs Namurwès, tot houcant li 081/ 73.34.28.
Lucyin Mahin, divins: Li Ranteule l° 10, pretins 1999.
Li francès, veyou d' ådfoû.
Monktown, mwaisse raplou del Francofonreye, setimbe 1999.
On-z a tchoezi, pa esprès, on payis k' i gn a waire ki savèt k' i gn a lavola 30 åcint di cåzeus d' francès, les Acadyins, dins èn estat, li Noû-Brunsvik, ki conte 800.000 dimanants, a on poy près.
Les payis ki s' vont rtrover låvå sont spårdous ås cwatè coines del daegn. Do Camrone å Viet Nam, tot passant pås Iyes Morice, pal Tunizeye eyet... pal Walonreye.
Dins tos ces payis la, gn a des scrijheus ki minèt leu pene e francès, mågré k' leu lingaedje di tos les djoûs n' est nén (fok) li francès.
End a eto ki scrijhèt e francès et ki provnèt di payis nén del Francofonreye: des Ongrwès, des Russes, des Coreyins k' ont ebagué [émigré] o Kebek, et vos nd åroz.
En ene djivêye [série] d' emîssions, Radiyo Mîtrinne Mér Eturnåcionåle, ene radiyo edjistrêye [basée] a Tandjî, Marok, a dmandé a sacwants di ces scrijheus la comint çk' i voeyént leu raloyaedje et leu rlåcion avou l' francès.
Vochal, gn aveut ddja deus gropes ki si spårdént do côp: les des payis del Francofonreye, eyet ls ôtes.
Mwintes Aldjeryin(ne)s, èn Ivweryin, on Camronès, ene Moricyinne, il ont tertos dné li minme response: dji n' avans nén relî [nous n' avons pas choisi] li lingaedje francès: on nos l' a stitchî el tiesse di foice. Nos avons stî scolés e francès, et pår [exclusivement] e francès. L' arabe, li malinké, li bamun, li creyole, dj' ô bén [ce qui signifie] li lingaedje di nosse mame, il esteut disfindou oubén tapé a l' abat. Ça fwait ki, si nos vléns divni scrijheu(se), nos esténs-st oblidji, vôye non vôye [que l'on le veuille ou non], d' el fé e francès.
Avou on sfwait deram po ls Aldjeryins: les djins d' leu payis, les cis k' i vôrént bén k' i léjhénxhe leus lives, i n' conxhèt bén sovint pus ki l' arabe, et s' ni polèt i nén lére les ovraedjes sicrîts por zels.
Po ç' fornêye di scrijheus la, li francès n' est nén on lingaedje pus bea u pus laid k' èn ôte. C' est l' lingaedje ki, astcheyiveuzmint [par hasard], i cmwaistrijhèt [maîtrisent parfaitement], di l' aveur aprin d' foice e scole estant djonne, on pont c' est tot.
Amadu Kuruma, èn Ivweryin, va minme pus lon. Dji vôreu bén scrire e malinké (on lingaedje des Peuls del Bijhe [Nord] del Côsse d' Ivwere), dit-st i, mins i n' si scrît nén et gn a nolu a l' poleur lére. Ça fwait ki dji " malinkijheye " li francès dins mes lives. Cwand dji scrî, dji rprind todi sacwants emantchaedjes di fråzes [syntaxe] do malinké, et eto bråmint des mot d' vocabulaire.
Ci håsse [envie, désir] la, di vlu aritchi li francès avou des mots, des imådjes, des tcherpintes provnant d' èn ôte lingaedje, on l' ritrove mon tos les scrijheus, cabén k' i n' provnénxhe nén d' on payis del Francofonreye.
Inte di zels: Adelayide Blasqués, ene Espagnole k' a aprindou l' francès a Brussele do tins ki les republikins espagnols estént cotchessis pa Franco. L' espagnol, sapinse leye, a regregni [engrangé] mo des galicisses [bien des, " moult " gallicismes]. Pocwè, dins mes lives, ni nén stitchî sacwants ispanisses e mi francès?
Parey po on Hongrwès, on Russe, ki tuzèt co mo sovint [bien souvent] e leu prumî lingaedje et l' riscrire e francès.
Mwint(è)s sicrijheu(se)s voeyet bén k' i gn a, e francès, sacwants liveas [niveaux] d' cåzaedje. Michel Tremblay, on Kebecwès, s' endè sieve a tot côp bon [systématiquement]. I m' shonne, dit-st i, ki les bates di dvize [dialogues], en on roman, ni divrént måy esse sicrîtes e francès standår. Mi, dji screye mes berdelaedjes e francès kebecwès, pa des côps e cajal, li franglès kebecwès. Et ses persounaedjes djurèt les mildjus [jurent comme des charretiers] a môde d' avår la "Sacristiye ! Tabernake do Crisse ! Sint Calice !"
Apu k' [sauf] les Afrikins, tos les ôtes sicrijheus ont ene sifwaite admiråcion pol francès. Adelayide Blasqués: "Li francès, c' est l' lingaedje ki dji scrî avou; l' espagnol, c' est l' lingaedje di tos les djoûs, l' almand, el lingaedje di nosse mame, c' est ôte tchoi, ça prind dins les boyeas; on l' vôreut rnaker [vomir]." (Tote gamine, Adelayide Blasqués s' aveut rassåvé e l' Almagne da Hitler po schaper a Franco).
Li francès, erva-t ele co, a remonslé mwintès coutches di djåzaedje [strates langagières] dispu les anêyes et les razanêyes k' on l' sicrît. Èn Espagnol ki lit "Don Quixhote de la Mancha" come a stî scrît pa Cervantes, i comprind totafwait [tout]. C' est cåzu co l' minme lingaedje k' on djåze asteure ezès ptits viyaedjes el Nouve-Casteye [Castilla la Nueva, Nouvelle-Castille]. On Francès, u on Walon, ki lit Rablais dins l' mwaisse-sicrijhaedje [version originale], i n' î comprind kendal. Lî fåreut cåzu on motî [lexique] d' ancyin francès a tchaeke mot.
Li pus drole des reyaccions - por mi, todi - vént da Boris Patchcov, on scrijheu vnou å monde el Russeye.
"Por mi, dit-st i, gn a k' e francès k' on pout fé des råjhonmints di scwêre [raisonnement censés]. C' est l' lingaedje francès k' a båti li sgurté [rigueur] syintifike et filozofike.
On croereut ôre sacwants franco-hanteus [francolâtres] di Brussele et del "Francesse Cominålté d' Beljike". Cwand raconte si veye, Boris Patchcov nos splike k' il a stî metou en ene sicole francesse a 6 ans, dabôr k' i saveut nén on fayé mot d' francès. Après, il a stî asclawé [bloqué, complexé] et n' pus savu cåzer russe, cabén avou si pôve mére. Ça fwait k' i n' a pus dvizé avou leye, di tot l' restant di si veye.
On rtuze do côp å noer boton ki les mwaisses di scole dinént ås efants ki djåzént walon el cour del sicole.
Come cwè li victwere do francès, el Walonreye eyet sol daegn etire, a stî adiercî avou des sistinmes educatifs lon eri des mwaissès-idêyes del Declaråcion Univiersale des Droets del Djin: tos les lingaedjes sont-st egås.
Les langues ki wangnèt, et spotchî ls ôtes, c' est pask' elle ont des årmêyes et des dictateurs ki les spårdèt, et des catrucimeus [catéchistes, prosélytes] ki bôrèt l' cråne des djins, ki c' est l' lingaedje da leur k' est, sins manke [assurément], li pus bea sol daegn.
A cwand ene pecleye di catissimeus pol walon, pår li pus bea lingaedje do monde, ashuré, ça ?
Lucyin Mahin, li 10 di setimbe 1999, nén eplaidî.
Soçnaedjes del Ranteule a Djiblou li 18 di decimbe 99.
Bate di dvizes sol tchanson e walon
Flipe Ansiaux (F.A.): - Mi dji vén di Héron, c' est å mitan del Walonreye : on dit "torê" et on dit "tchapia". Oyi on nos comprind tos costés, mins a Cwargnon, nén : dj' a stî tchanter a Tournai; dj' elzî a dit : tchantans tertos e walon. A neni, vaici c' est picård (...) Mins c' est bén bea d' tchanter mins endè fåt viker. Dj' inme bén di scrire e walon, di tchanter e walon, di djåzer walon avou mes camaerådes. Mins dj' a les pinses k' on n' ridjåzrè pus walon. C' est on lingaedje k' endè va tot doûçmint avou ses djins. Dj' a idêye ki asteure, l' afwaire est foû.
André Gauditiaubois (A.G.) - Gn a moyén d' wangnî des liårds avou l' walon : A prouve mi soçon Wiyam Dunker k' a rçû èn award å Kebek, et ki va awè l' disque d'or po cwénze meye plakes vindowes di " Trop tchôd ". I tchante a Lidje, i tchante pattavå; i va o Kebek, et drola fé tchanter les djins e walon. Ça vout dire k' el walon n' est nén co moirt, mins gn a sacwants fossîs [fossoyeurs] k' el vôrént bén fé mori.
(...)
A cwénze ans et dmi, Wiyam Dunker n' a nén polou passer o posse avou Black Countri Blues pask' i gn aveut èn ome di 65 ans li Mile Limpreu ki scrîjheut e walon mins ki n' vleut nén k' on l' divize. On n' pleut nén tchanter o posse " et trawer l' panse des cras minisses ". Ça n' valeut rén. Et tot d' on côp, 26 ans après, on l' ôt o posse tos costés. C' est come el vén : i fåt k' gn åye del poûssire dissu po k' ça sôye bon.
F.A. - N a-st asteure èn atroclaedje [conjonction] di sacwants facteurs ki fjhèt ki Wiyam pout wangnî des çanses avou l' walon. Po cmincî, asteure, les djins sont tertos firs d' esse Walons; après gn a li cwålité del muzike : li ci ki n' comprind nén l' walon el schoûte Come i schoûte ene plake en inglès.
(...)
Dji n' di nén ki l' walon est moirt mins dji di k' endè va tot douçmint.
(...)
Dji tchante co. Dji so directeur del Måjhone del Culteure di Serè [Seraing] pask' i fåt bén viker mins m' prumî mestî, c' est d' tchanter. Dji n' a do boneur ki cwand dj' tchante.
På Djî (P.Dj.) - Dji m' va toûrner vè Clådine Mayi. On n' lî pout nén dmander si ådje : on n' lî pout nén dmander s' pwès. Did cwè alans dju cåzer, dabôr ?
Clådine Mayi (C.M.) - Dj' a 62 iviers. Dj' a-st aprin l' walon avou m' pa k' esteut houyeu. Et dji peze 140 kilo. Et dj' a ddja ramwinri !
(on xhaxhleye)
Eyet l' pwès ça a des advantaedjes. Cwand dji monte so ene sinne, c' est emerviyant [impressionnant] et gn a do côp on loyén ki s' fwait avou les djins.
(...)
Fåreut k' on voye ene sakî a l' RTB ou a RTL po-z aveur on tchanteu e walon o posse. On va-z esse cayî a l' ouxh, hin, mins on pout todi cachî d' el fé, eno ?
P.Dj. - Comint trovoz les sudjets d' vos tchansons, ô, Clådine ?
C.M. - Tot drovant l' gazete, tén ! On pout fé ene tchanson so tot. Gn a co del djôye pattavå. I n' fåt nén vey tot e noer.
Dj' a tchanté so les drogués, sol sida, so les redjimes po-z amwinri (dj' a fwin), so les sins-toet (SDF), so les efants k' ont stî trop gåtés et ki toûnnut må paski les parints travaynut tofer.
(...)
El tchanson, c' est l' mediom ki va l' pus rade. Ça bat l' meur do son.
P.Dj. - Vos, Gui Cabay, cwè çki vos inspire ?
Gui Cabay (G.C.) - Mi, dji djåze so m' vijhene, k' est ene tchafete. Dj' a minme fwait ene plake sor leye.
(...)
Li rujhe po tchanter çou ki s' passe asteure, c' est k' on n' a nén les bons mots.
P.Dj. - Endè fåt fé des noveas.
G.C. - Fåt aprume ritrover les vîs mots. Metans " surfer sur l' Internet " c' est rôbaler sol toele d' araegne.
Målureuzmint dji n' pou nén eployî les beas vîs mots pask' on n' mi comprind nén.
Ive Påket (I.P.) - Nozôtes al Ranteule, nos djåzans tofer e walon avou des djins di totes les coines del Walonreye et on s' comprind bén.
F.A. - Dji vs di çou k' on nos dit al fén do concert : on n' vos comprind nén; Dji n' fwai ki d' repeter çou ki les djins djhèt.
P.Dj. - On s' comprind mî tot cåzant k' e tchantant, pask' i gn a l' muzike ki rascove li vwè.
A.G. - Gn a rén avou ça. Asteure, avou totes les plakes, gn a on livret d' paroles. C' est parey ôte pårt, metans Celine Dion ou Flipe Lafontinne, dji n' comprind nén nerén, mi, çou k' i racontnut cwand i tchantnut.
G.C. - Awè et neni. Gn a deus liveas di ratournaedje e francès : li mot po mot, et l' esplicant. Po on tesse [texte] e walon, fåreut cåzumint deus rachiyaedjes [versions] e francès; et po ça, n a nén del plaece assez e livret.
I.P. - Fåt i comprinde les cåzadjes d' ene tchanson ? Mi dji va å Messike schoûter des tchansons indyinnes ki dji n' comprind nén et ça m' plait bén.
G.C. - S' i n a nén des paroles, çu n' est nén ene tchanson, c' est del muzike. (...)
ecassetlé pa Ive Påket, chouté, hoûté eyet ascouté pa Lucyin Mahin ki l' a rmetou so papî dins l' oto inte Paris et Bayone, li 13 d' avri 2000.
(Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
(Back index des sujets) Hay ervoye sol djivêye des sudjets.
(Back textes Louline Voye) Hay ervoye so l' pådje des scrijhaedjes da Louline Voye.
(Back textes Louline Voye en wallon commun) Sicrijhaedjes da Louline Voye fwaits u redjårbés e rfondou.
(Back textes en wallon) Ralans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon
(Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon.
(Back homepage Louline Voye) Hay ervoye so l' pådje divantrinne da Louline Voye.
(Back) Hay ervoye al mwaisse-pådje
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu. On les pout rcopyî et redjårber tot rahoucant l' adresse did so les fyis.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur. Reproduction et adaptations autorisées en citant la source Internet.
