|
|
Lafontaine en wallon (unifié) Les fåves da Lafontinne e (rfondou) walon |
|
||||||
|
|
Lafontaine en wallon (unifié) Les fåves da Lafontinne e (rfondou) walon |
|
||||||
dierin rapontiaedje - last update: 2012-01-18
Dressêye:
1. (Adaptations fidèles) Ratournaedjes
Le lion devenu vieux Li vî liyon (Nicole Goffart)2. (Parodies et pastiches, adaptations hors contexte) Redjårbaedjes po s' fote et po fé des lçons foû del mwaisse fåve.
3. Des fables de La Fontaine en vidéo sur Youtube Des fåves di Lafontinne sol tévé walon-cåzante
So l' eciclopedeye Wikipedia
Li liyon eyet l' rat
I fåt ostant k' on pout fé plaijhi a tertos;
On-z a mezåjhe des gros, mins pår des ptits eto.
Li fåve ciddé
Vos l' va mostrer.
Inte les pates di dvant d' on liyon,
On rat vuda foû d' tere, come ene miete asblawi.
Del copete di s' grandeur, li rwè des biesses, adon,
Mostra k' esteut midone, et l' leya ecori.
I n' ourit nén a s' è rpinti
– Cwantes di vos diront k' dj' a minti ! –
Ca l' rat schapa l' veye å liyon.
Tot rexhant foû des bwès, on djoû a l' anuti,
L' liyon s' emacrala dins on réjhe di tindeu;
Si ctaper et rûtyî, et-z î dmorer podbon.
C' est adon k' abiza nosse rat, on fel rawieu,
Ki fjha tant aler ses mashales
Ki l' rijhea s' drova roedebale.
Pacyince et rapacyince
Fwaiynut dpus k' araedje a non-syince.
redjårbé e walon pa Lucyin Mahin, li 13 di fevrî 2011; nén eplaidî so papî.
La tête et la queue de la couleuvre
Li tiesse et l' cawe del coloûte
El coloûte a deus bokets
Nén amiståves po on nuket.
Tiesse et cawe, totes les deus,
Estént cnoxhowes come blanc leu
Adlé les Parkes (*), boursiatès båsheles
Ki, dins l' tins, tot cåzant d' zeles,
End ont yeu des bates
Et des disbates.
El tiesse rotant tofer divant l' cawe,
Cisse-ciale a fini pa s' plinde
Å Cir. Lyi dire – ç' n' est nén ene minte –
« Cwantes côps m' a-t i falou shure, come ene nawe, Les voyes k' ele purdeut a s’-n idêye, Et mi todi padrî a rascode les rizêyes. Dji n' so ki s' meskene po l' ovraedje. Diè n' såreut awè yeu ça dins ses tuzaedjes : Estant totes les deus d' on minme parintaedje, Nos divréns esse traiteyes tot parey. Dj' a eto – vos l' fåt i fé vey ? – Do pwezon tot fel ostant k' leye ! Adon, voci m' kesse, Èn sårîz tot d' on côp cmander Di m' leyî a m' toû daler A m' sô, padvant, a l' tiesse ? Dji so-st a minme di m' î bén prinde; N' a nolu k' s' è va poleur plinde. »
El Cir a dit « oyi » mins a rieu l' toursiveuse.
Ès bonté n' est nén tos bénfwaits.
Si rtoûne-t i cobén les sohaits.
Insi l' novele moenneuse
Ki n' voeyeut-st å grand djoû
Nén minme bablou
A bouxhî conte les pires,
Buker so les stoks et co pire :
Rider dins l' rixhot; neyî cawe, tiesse et tote si longueur.
Målureus les Estats tcheyous come leye dins l' ereur.
redjårbé e walon pa José Schoovarts po li scrijhaedje d' ene binde d' imådjes, divins: Li Rantoele l° 57, bontins 2011.
Modêye dins l' mwaisse-sicrijhaedje
Li tchinne et l' cladjot
Li tchinne arinne on djoû l' cladjot :
"Vos avoz bén sudjet d' amete li creyåcion, Dzo l' pwès d' on grey roytea, disk' a l' tere, vos verdjoz Et l' mwinre airaedje ki, d' ocåzion, Di l' aiwe rivlêye li miroe bladjot, Coscheut vosse tiesse et vos l' rabaxhe Cwand m' fir houpisse, stritchî e cir té l' Imalaya, Nin contin d' ratieni l' feu do hagnant solea, Fote co l' figue å waeraxhe vint. Rén k' l' air vos est stoubion, por mi, tot n' est k' frumjhon, Si dedja vos soudrîz a l' ombreye di m' fouyaedje Ki racovtêye tot l' vijhnaedje, Dji vos pôreu siervi d' måjhon Cwand, pattavå, l' oraedje roudeye; Mins, å pus sovint, vos crexhoz El plinne air des frexhåds ou so l' boird des rixhots; Por mi, l' Bon Diu a fwait vosse pårt a l' rassaetchete."
"Vosse tcharité, dandjreus, respond-t ele li rawete, Pratike d' ene foirt boune åme, mins rovyîz vos tourmints : Dj' a bén moens peu ki vos do vint et d' ses groûlmints; Dji ploye, dji n' schortêye nin. Si, å djoû d' ådjourdu, Dvant ses randons, ses côps toirdous, Sins bloncî, sins crankyî, vos avoz tnou, I fåt ratinde pus lon.»
Les mots n' sont nén tot vnous
Ki do fén fond des trîs, driglêye, pire k' on dlaxhî,
Li pus tigneus des spwès k' on djoû
Li noere bijhe åye cové dins les racwéns di s' schô.
L' åbe si rastoke eyet l' djonc flitche.
Houreus, tchessant, li vint shofele
Tant k' a l' difén, i schove a tere
Li ci ki s' front dressî aléve kekyî les stoeles
Et k' ses pîs, cåzu, forént disk' e l' infier.
redjårbé e walon pa André Vellande divins: Motî do Condroz namurwès T. 2 p. 185.
Modêye dins l' mwaisse-sicrijhaedje
La montagne qui accoucha d'une souris
L' acoûtchmint del montinne
Ene montinne, ki djéryive après èn efant
S' a metou, on djoû a boerler si foirt
Ki les djins ttossu rade ont tertos abizé
Avou les pinses k' elle acoûtchreut, sins manke
D' ene veye, kécfeye pus grosse ki Lidje.
Ça a tot djusse estî... ene sacwè come ene soris.
Si dji vs conte ciste istwere la
Ki n' est, bén seur k' peure edvincion,
C' est k' dji vos vou fé croere
K' on ndè pout saetchî ene luçon:
Å posse, al tévé, eyet dins les gazetes.
On-z anonce tant d' afwaires ki s' vont passer so nosse Daegne.
Yet cwè çk' arive, el pus sovint ?
Do vint.
redjårbé e walon d' après ene modêye e picård da Fernand Vannuffel divins: "Binchou bin Chouète", 1998.
Le petit poisson et le pècheur
Li ptit pexhon eyet l' pexheu
Li ptit pexhon
Crexhrè podbon.
Pôreut vali;
A Diu plait-st i.
Mins l' ritaper rade el raiwire,
C' est nén por mi, k' on loume brouxhire.
Paski c' est bén dazår
Si dj' el rapice pus tård.
On pexheu ki pexhive li long d' ene aiwe pexhrece
Apiça-st on cårpea k' esteut aprume froyén
" - Totafwait dvént trûte, dit-st i etot rloucant s' pexhaedje.
Po nosse pêlêye d' al nute, wai, voci li strimaedje.
Tapans lu abeye el baxhåve."
Li ptit pexhon lyi djha e lingaedje pexhonrece
" - Kéne avance avou mi ?
Dji n' vos ahesrè måy, al boune, ki po ene dimeye golêye
Leyoz mu pår divni pexhåve
Et vos m' ripexhroz dins l' vijhnåve
Eyet m' rivinde tchir et vilin
A Monsieu l' mayeur, vosse vijhén.
- Vos, pexhon di m' pexhrece, vos frîz on fel pretcheu !
Vos pretchroz don dvins l' paile
Ca divant solea djus, vs seroz el fricassêye."
Våt mî, dit-st i li spot on noer måvi e laesse
Ki deus tchampwinnes sol håye.
Et l' oû - sapinse k' on n' dit - k' est co e cou del poye
Vos nel sårîz magnî cût deur.
redjårbé pa L. Mahin, 1997, divins: Coutcouloudjoû, l° 25, 1997.
Modêyes pus près des pårlers walons do 20inme sieke.
Li coirbå et li rnåd
Monsieu l' coirbå so èn åbe adjoké
Tineut dins s' betch on crås stofé
Monsieu li Rnåd k' aveut nodé d' å lon
Lyi djha tot prindant si anondon :
" Tén, ké noveles, Monsieu Coirbå ?
Bén, vs estoz co bén po voste ådje
Dji vos l' djeure ! Si vosse berdelaedje
Rishonnreut a voste ecaytaedje
Vs serîz come Madona
Po les djins d' avår la ! "
Tot binåjhe, don, l' coirbå, d' end ôre des si bén fwaites !
Et po mostrer k' ç' astot bén l' vraiy
I drove si betch å fén mierlådje,
Leye li froumadje toumer djus d' l' åbe.
Gn a li rnåd ki l' apice
Poy k' i n' ratindeut k' ça.
Et dire a l' ôte sins imbaras:
"Voess bén, noer diale !
Saiss bén k' t' es pus biesse ki tes pîs !
Cwand t' end a onk ki t' frote li mantche
Dimwin u après, i t' emantche ! "
Nosse coirbå aveut stî djondou
" C' est bon po c' côp ci, di-st i
Mins n' saye todi nén d' î rivni
Paski ti n' m' î rårès seur pus. "
L. Mahin, po on dvwer di walon, 4° anêye, sicole di Bure, li 10 d' octôbe 2001.
Modêye avou l' accint del Bassårdene.
On Coirbå aveut rtcheu bén lon dins l' bos d' Gozêye,
Tot tnant dins s' betch on crås stofé;
On Rnåd ki l' aveut shû, tot sintant vni l' venêye
Esteut dlé l' åbe eyet lyi djheut:
" Bondjoû Djåke ! Bondjoû vî stoumak ! Bén come vos estoz bea avou vo noû cazake, C' est ene bele pîce, et dj' vôreu bén wadjî,
Ki vos l' avoz fwait keude pa ene sakî.
Et si vosse vwès est ossu boune
Ki l' estofe di vosse marone,
Vos poloz cocori avou Colas Bweron ! "
Ladso l' coirbå, si fir ki s' tiesse è divneut sote,
Por lu lyi tchanter ene tchanson,
Vout drovi s' betch... et leye tchaire ès bourlote !
Li Rnåd l' apice, et lyi dit:
" Schoûtez bén ç' luçon ci, wai, m' fi:
I gn a todi moyén d' rascode ene boune botcheye,
E-n ingeuzant on sot ki vout schoûter ene vantreye:
Fåt esse di bon conte, mins mi, dj' croe,
Ki ça våt bén on crås stofé !
L' pôve coirbå, scobaré, e lu-minme ès dijheut:
" Cwand on m' tirrè co ene pareye guete,
Les poyes iront so des crossetes."
Moråle
Si vos schoûtoz todi les djins,
Troes cwårts do tins, on vs fote didins.
Léon Bernus, divins: Les fauves dè J. Lafontine in patwès d' Châlerwè, 1873, édition analstatique 1995; Ed. Nauwelaerts, Rue de l' Eglise Sint-Sulpice, 19 B 1320 Beauvechain.
Modêye dins l' mwaisse-sicrijhaedje
Des ôtès fåves di Lafontinne rimetowes e patwès d' Tchålerwè pa Leyon Bernus
El gunoûxhe, el séndje eyet l' djaeye.
On côp, ene djonne gunoûxhe aveut codou ene djaeye
Mins k' esteut co raclôse didins si schåfe tote vete.
Ele hagne didins, fwait l' xhinêye, creye : " Ayayay !
Nosse mere m' a co bén yeu avou ses colibetes
Cwand ele m' a raconté ki les djaeyes estént bounes.
Totes ces viyes la, c' est les minmes, vos ndè rtirrîz ddja ene
Ele nos contèt des crakes ! K' el niche djaeye våye å diale ! "
On séndje, ki passéve, dit: " Dji vs rimerceye, båshele. "
Vite, etur deus cayeas, el cale,
El casse, el pele, el mindje et dire a nosse petale:
" Neni, m' feye, vosse mere ni vs î a nén yeu.
Les djaeyes gostèt foirt bounes, mins elzès fåt drovi.
Metoz vs bén divins l' tiesse ki todi, divins l' veye,
Sins s' diner on pô d' må, on n' a måy do plaijhi
Florian, riprins pa Lafontinne, redjårbé pa Louis Piron, divins: Facteurs, djindårs et li cpagneye. Djuzret, 1979.
CD di "Scrijheus d' Årdene".
(fåve djowêye pa l' oteur å cåbaret walon a Veskuveye, viyaedje da Wili Lerwè, emantcheu del shijhe).
Mamjhele Pîwitche di Sint-Elwè do Bork,
Coirnaye di boune gosse,
Al fene des copetes d' on biyokî adjokêye,
Ratneut e s' blanc betch on ragostant crås stofé.
Mwaisse Goupi,
Ecolodjisse s' i gn a onk,
Li narene å lådje, pal flaireur assaetchî,
El va adviner.
(Li rnåd, avou ene pitite vwès)
- Iy twè ! kî vla ?
Hê ! Bondjoû prumî sacso d' Veskuveye !
Maria Deyi, k' est çki vs estoz bele !
Et des mousseures pareyes...!
(Li rnåd, dins lu-minme)
Bon Diu d' bwès !
Ki dj' soeye bablou si dji n' lyi hape nén s' boket !
(ricåzant tot hôt)
Si vosse linwe tot e finesse
Est ossu bele ki vost å-rez-des-fesses,
Vos estoz seur li miss di l' intité !
(dins lu-minme)
Alez, li stofé !
Leye toumer li stofé!
(ricåzant tot hôt)
Li miss di l' intité ! Do payis d' Freyir
Årè dj' divou dire !
(dins lu-minme)
Alez, li stofé !
El vass leyî toumer ?
(ricåzant tot hôt)
Do payis d' Freyir ?
Mî k' ça ! Do monde tot etir !!!"
(dins lu-minme)
A ! tolminme. Lyi a falou l' tins,
Avou leye, gn a jamwais pont d' fén !
Shoflêye pa des sfwaits apropôs,
Li rinflêye si leye emantchî
Et po mostrer l' fluwo di si aparey,
Pinsant k' i gn a pont d' parey,
Drouve on betch a s' schirer les mashales, et leye toumer li stofé...
Mins...mins...d' ene pate foirt adroete
El rascode et l' rimete e plaece.
Po li rnåd, c' est berwete !
- Hê valet, schoûte ene miete,
To m' as tot l' air d' on tchén scawé,
Endè vôreuss bén on boket ?
Mins brokete !
Et dji t' va dire ene sacwè:
To t' prinds todi po li rwè,
Mins çou k' t' as rovyî
C' est k' mi, dj' a stî e scole mon Wily Lerwè !
Djôzef Bili, divins: Coutcouloudjoû, 40, 1999.
(version dans un parler local, au 20e siècle) Modêye dins l' pårler d' on viyaedje e 20inme sieke.
On djonne agnea, tot blanc moussî
Si pormoennéve li long d' on bî
Laptant télfeye, po stantchî s' soe
Ene goirdjeye di claire aiwe. Vo ns ci k' on leu,
Måtourné et haiteus, surmint,
Ahourteye li ptit enocin.
" Di ké droet troubeles tu m' boevaedje ? "
Lyi zinguele-t i e plin vizaedje.
L' agnea prind sogne et lyi respond :
" A boere, dji n' troubele rén, endon ? "
" T' el troubeles, di dj', et n' respond nén !
Ca si ç' n' est ti, c' est tes parints. "
" Kimint ? Dji n' a ni pere, ni mere... "
Respond l' agnea. " Adon, c ' est t' fré "
" Mins diale, dji n' a ni fré, ni soû;
Dji so seu so tere, a ci djoû "
Mins l' moudrire ni s' leye pus rén dire
Et dvore l' enocin tot etir.
C' est l' pus foirt k' a l' dierin mot
Et s' sereut i minme li pus sot.
Insi va l' monde, mes bråvès djins,
Et vos sohaits n' î candjront rén.
René Dehez (Fré Tiedôr), divins Les fåves do Fré Tiedôr, Rweyål Club Walon, Måmdey, 1985.
On n' wangne rén a cori, fåt k 'on ndè våye a tins
Li tortowe l' a prové tot dvindjant l' vigreus live.
- Wadjans, aveut ele dit, ki vos n' arivroz nén
Divant mi sol schate-pire
- Serîz acsûte des fives ?
Dimanda l' live, l' air ewaerêye
Dj' a les pinses k' i vs fårè droucter
Si vos dvoz, mågré vosse vôsseure
Wangnî voste afrontêye wadjeure.
Après kékès lawes, nos breyåds
Metît leus pårt en on bolåd
Kibén çoula fjheut i pol cope ?
Nén grand tchoi, on s' è dotreut bén.
Ca l' live n' aveut bounmint k' a fé cwate grandès hopes
Come endè fwait djourmåy cwand ene xhîlete di tchéns.
Lyi fwait dlaxhî ses pates pattavå les campagnes,
Nel schipant motoit k' d' ene aspagne.
Tot pinsant fé l' malén, i s' mete a groumtiner
Si coûtche, fwait les cwanses di soumter
Guigntêye li tortowe, ki va loyminoye,
Fén parey k' on vî senateur.
Ele ni fwait nén beacôp del voye
Mins ele si dxhombe sins fé di s' poere.
Lu, nosse fir coreu, dispréjhe ene victwere
La k' n' åreut nén ene flibote di glwere
I pinse, po gåyoter si oneur
K' i dvreut ndaler tård, et bate li doûmiesse
Ki dvrè, d' esse honteuse, catchî s' tiesse
Dizo s' vôsseure.
Si bén, cwand i voeya
Kel londjinne parvineut ås aboirds del schate-pire,
I prinda l' ebalaedje, mins les cwate hopes k' i fjha
N' espaitchît nén l' tortowe d' î ariver l' prumire.
- Dijhoz, lyi breya-t ele, vosse vitesse ni sieve nén !
Vos avoz l' åme trop grandiveuse !
Dji vs a batou! Et ki sereut ç'
Si vs poitrîz ene måjhone so vos rins ?
Lafontinne, ratourné pa Jean Rode, foû di: "Poes d' trokes"
L' åmaye, li gade, li berbis et l' liyon.
Ene åmaye, ene djonne gade et leu sour li berbis
Avént fwait li cnoxhance d' on liyon foirt adroet
Ki derit "Mes efants, dseulés, nos estans ptits;
Nos alans fé ene soce po nos wangnes et nos pietes
A poenne esteut ç' covnou, k' on tchivroû fourit prin
Si bén k' ele soce si rashonna pol fiesse
Fir come tot, nosse liyon rishinma ses ongues
Et dzo s' pus måle loukeure, kipôtia l' coir del biesse.
I fjha cwate belès pårts discôpêye a sohait.
Adon, come on signeur, il apiça l' prumire
Cisse-ciale, elle est da minne, vos ndè cnoxhoz l' råjhon:
C' est mi li rwè; c' est mi l' liyon.
Dji pinse ki vs n' avoz rén a rdire.
Dji prindrè co l' deujhinme. Vos estoz bén d' acoird
Paski dj' a tos les droets, pår li ci do pus foirt.
Et come rén ni m' fwait sogne, c' est co por mi l' troejhinme.
Asteure, si onk di vozôtes mete ene pate sol cwatrinme,
C' est come s' i sereut dedja moirt.
Lafontinne, ratourné pa Jean Rode, foû di: "Poes d' trokes".
