|
|
Page d'Yves Paquet. Li pådje da l' Ive Påket, e (rfondou) walon. |
|
|
|
Page d'Yves Paquet. Li pådje da l' Ive Påket, e (rfondou) walon. |
|
dierin rapontiaedje last update: 2015-05-28
Dressêye:
|
|
|
|
Eloge funèbre pour Yves Paquet
Nost Ive nos a cwité.
Noste Ive nos a cwité. Dimegne, li grande fåtcheuse a co on côp fwait s' bouye sins prevni.
Åd triviè do walon, çou k' interressive l' Ive, c' esteut les djins kel cåzèt. Come dins totes les ôtes facetes di s' vicåreye, c' esteut todi les djins ki l' interressént.
Ive va leyî on grand vude a Canal Zoom. Minme si on nel voeyeut nén tos les djoûs, i prindeut ene grande plaece dins noste ekipe. Li plaece d' on camaeråde k' on pout cåzer avou lu di tot et d' rén, et nén seulmint e walon !
Sins lu, ça va esse målåjhey di continouwer noste emission "Què Diss ?" mins nos avans l' volté d' î mete tos les moyéns k' i s' pout.
Come l' a foirt djustumint dit nosse bråve Roger a l' etermint ttaleure, i nos fåt rtcherdjî l' fizik po continouwer s' travay.
On conte bén so tos ses soçons po nos aidî a l' fé !
André BAIJOT, 19-05-2004
In memoriam Yves Paquet
Nosse soçon Ive a toumé moirt li dimegne 16 di may 2004 al nute. Il aveut céncwante ans. I lait Urinda, si feme, et Jean-Philippe, si fi k' a ene cwénzinne d' anêyes. Nos lzî sohaitans di s' bén ragrabouyî.
Li djoû di si etermint, on-z a oyou des messaedjes d' ene miete tot avå: messaedjes di ses soçons, messaedjes des cis k' ovrént avou lu (Ive esteut terapeute po ls efants), messaedjes des waloneus. Il ont dit tertos l' minme: Ive, c' esteut on renant, on bouteut, on idêyalisse, on moenneu d' djins et, å dzeu d' tot ça, on midone come i gn a waire.
Po l' walon, il esteut todi so l' voye, soeye-t i po vni ecoraedjî les djins tos costés el Waloneye, soeye-t i po scrire, soeye-t i po-z adjinçner l' emission K' è diss? so canal zoom a Djiblou ou bén l' emission walon di Radio-Tchvåtchwer avou Roger Viroux. Dierinnmint, il aveut stî å Wisconsin et sayî d' renonder l' walon vaila avou. Il aveut fwait rexhe deus stroetès plakes sol sudjet.
Vola ene dijhinne d' anêyes, Ive s' aveut vnou inscrire ås cours amon les Relîs Namurwès. Il î esteut todi. Pask' i vleut todi mia scrire, todi mia cåzer.
Dins l' live Qué walon po dmwin?, il a raconté cmint k' il aveut rivnou å walon et les rujhes k' il aveut po l' raprinde. Li walon l' ewalpéve, dijheut-t i, et moussî å pus parfond d' lu, come li muzike latino. Rapoirt a çoula, il a fwait rexhe ene sitroete plake Wallatino, avou s' feme (k' est ene mecsikinne). Si fi end a dessiné l' coviete.
Ive aveut divnou on bon scrijheu. Ses bokets parexhént dins Les Noveles des Walons Scrijheus d' après l' Banbwès, Li Ranteule, dins Coutcouloudjoû, gazete del Soce des Rcåzeus d' Walon d' Biertrè, dins Walo+ Gazete et dins Li Chwès.
Il aveut rashonné sacwants scrijhaedjes dins on live: Ya Basta et vos nd åroz.
Di 1999 a 2003, Ive a stî prezidint del soce Li Ranteule. Il a-st adjinçné a Djiblou des soçnaedjes (ou copinreyes) et des debats avou les politikîs dvant ls eleccions: il a metou dsu pî des cours et des coferinces e walon å Noû Lovén. Il a rescontré Madame Nabolz-Haidegger po fé valeur les droets des waloncåzants addé l' Consey di l' Urope.
Ive aveut emantchî des ateliers walons al Sicole Comunåle di Såvnire. Il aveut fwait pårteye do Consey d' administråcion al Federåcion d' Nameur di l' UCW.
Dispoy èn an, il esteut redacteu e tchîf del gazete Li Chwès et raspepyî tot çki parexheut. Vos avoz kécfeye dedja lî eto so vosse gazete ou vosse rivowe e francès ene des letes k' Ive evoyive po disfinde li walon. I nd a voyî des masses.
Les mwaissès idêyes da nosse soçon, c' esteut di fé rcåzer l' walon pattavå, di rashonner les payis del Waloneye et leus lingaedjes, di raloyî inte di zels, les scrijheus, les tchanteus et les acteurs po k' les Walons s' recrestexhe avou leu langue.
Ive aveut tot plin des pordjets. Nos nel voerans nén al Cope do rwè, ni å Congrèsd' l' UCW.
A l' etermint, ene djin a dit çouci: dj' a compris douvént ki s' cour a låtchî; i n' esteut nén lådje assez po tos les cis k' i voeyeut voltî.
Bernard Louis, li 21 di may 2004.
Anniversaire de la mort de pablo Neruda.
Pablo, mi vî cama !
Si come mi, vs avoz co dins l' oraye li tchanson da Jean Ferrat, "Pablo mon ami", leyîz m' vos fé sondjî, binamés lijheus, k' ciste anêye ci nos fiestans les cint ans do skepiaedje da Pablo Neruda, powete Tchilyin, ome di letes, pris Nobel di literateure e 1971. L' ome a todi ovré po disfinde one societé pus djusse. Il a morou sacwants djoûs après s' camaeråde Salvador Allende, li 23 di setimbe 1973. Pacôps, dji tuze ki l' ovradje di ces deus la est co todi a renonder.
Carlos Fuentes, on scrijheu Mecsikin, aveut anoncî k' l' anêye 2004 serè ene anêye ewou çki les frés s' margayrént a rlaye, ene anêye plinne di mintes, di mwaijhès verités et d' aroedixhmints. Fåt bén rconoxhe et c' est damaedje mins l' scrijheu ni s' a nén brouyî. C' est co todi les ptits k' on spotche k' on direut e m' payis. K' est çk' i dmeure co conte les cis ki fwaiynut passer po rén les lwès et les uzances des peupes, ki zoupelnut ådzeu d'&nbps;l'&nbps;ONU et n' sinnut nén les acoirds po k' nos efants polnuxhe co respirer dmwin ? Pablo, dji vôreu k' on gaztî vos raconte comint çki Gwantanamo bezogne ses prijhnîs låvå et vos mostrer comint çki l' sonk court co tos les djoûs dins les rowes del binde di Gaza.
Pus près d'&nbps;nozôtes, asteure c' est å motchoe d' tiesse k' on ndè vout, come si on noret espaitchreut les nierones des djonnès feyes di travayî ki ça fouxhe al campagne ou e scole. Ene langue, ene culteure, on sene, ene marke, c' est waire, mins pacô c' est tot çk' on-z a co po dire "dji so la", wai, dins mes diferinces !
Saiss bén cwè Pablo, si les peupes et les djins ni rwaitnut nén a s' acertiner dins çk' i sont, i vont passer avou leu mondialijhaedje sins pont d' leyîfiyance.
Guérir les enfants autistes par le cheval ?
L' ipoterapeye, li bouneur a tchvå !
L' adouyaedje vude, risseré come d' abitude dins s' coir,
Locté co pus clôs k' dins on prijhon,
Les ouys grand å lådje so rén, mouwea,
I s' a leyî stitchî, a dos do bidet, l' efant
Come on saetchot d' dinrêyes, sins on seu
djesse po nos aidî po l' griper so l' selete.
Lu ki n' etind måy cwand ls ôtes lyi cåznut,
Lu ki n' bodje ki cwand s' prôpe zine lyi schôpeye,
Po bate des penas come on moxhon tcheyou foû do ni,
Po on côp, il a oyou l' colåbriyå k' c' esteut-st a lu
K' on dmandéve di tchôkî l' bleuw anea
So l' rodje baston å mitan do manedje.
Ci djudi la, ses ouys ont dmoré drovous po shure
Do la-hôt les imådjes ki l' dame lyi mostréve.
Tot clintchant s' cofe so l' cô do ptit tchvå,
I s' a leyî aler a sinte si poyaedje tot lyi fjhant des doudoûces.
On-z a veyou l' sorire riglati d' ses lepes so s' vizaedje
Cwand s' coir s' a metou a såtler d' après les hikets do trotaedje.
Ses mashales distinkeyes batént li mzeure des pas do dada,
I nos a ravizé et lancî on sorire, pu on brutiaedje, on shofla,
On mot kécfeye ? Il esteut dins l' lingaedje.
Li bouneur a passé pa nos tiesses, a nozôtes, ses rwaitants,
Et s' avans nos tuzé del fé passer po sacwants munutes a ses parints.
Målåjheys mots: adouyaedje: riwaita (manire di rwaitî) | locté: seré avou on loket
Yves Paquet, 22 d' octôbe 2002.
Hommage à mon frère disparu trop jeune.
Poirtrait di m' fré, li macrea et l' conteu d' pråtes.
Gråces ås circûts electrikes, k' il aveut monté pattavå nosse måjhone a l' Citadele, et a ene xhilete, on pleut houkî nosse fré po vni magnî. Nosse grand dischindeut ttossu rade les montêyes cwate a cwate po nos rdjonde !
Pu, ossu rade gafyî - dji n' sai nén pocwè çk' i n' fijheut nén l' bagaedje, lu -, i rmontéve les deus plantchîs po travayî a ses dvwers.
Di l' ivier, on doirmeut e l' minme tchambe, il åreut yeu trop froed å deujhinme. Å niût, i m' fijheut acroere ki, padzo l' grande dale, ådzeu del citere, so l' terasse do djårdén, padrî l' måjhone, on-z arivéve å " Temple du Soleil ", ewou çki les Timplîs viként, k' i comeléve avou les Incas.
" Cwand ti serès grand, t' î dischindrès avou mi !" aveut i dit.
Ci n' est nén l' seule carabistouye k' i m' a fwait avaler !
L' ome k' aveut åjhey avou ses mwins…
… et dpus d' ene idêye e s' tiesse po nos enonder. E l' måjhone, i meteut si mwin a tot : code les fruts, sognî les poyes et les bedots, tirer les rats a l' carabene a plonk et, pa côps, on pierot ou èn ôte moxhon.
Cwand i ploveut, e l' cåve, i nos meteut so pî on concours di tir å bea mitan des canadas ou des pemes. Les belès pemes bén rodjes, k' on-z aveut passé s' tins a alignî so les cloyetes alént siervi po fé des rôzes. I fjheut l' ovraedje ki nosse vî pére lyi dnéve a fé eto, et co ds ôtes ki nos parints n' avént nén dmandé.
C' est insi k' i n' ont djamåy rén seu do rodje pexhon, pexhî dins l' vevî d' on vijhén, rowe des Canons, ki s' a rtrové dins ene bassene e l' cåve ! Ni co des poyes ki nos avéns scroté et mete a cure a l' brotche d' on feu d' bwès k' nos avéns fwait å Tchmin des Årdispenes !
Dj' aveu tot djusse dijh ans, k' i m' aprindeut a moenner l' Anglia å " Centre attractif " !
L' ome ki n' aveut peu d' rén.
Nosse mére n' åreut nén vlou k' i nos emoennaxhe ravizer long et lådje les soteréns do Foirt d' Orandje et co moens trevåtchî les bwès del Mårlagne, ewou çk' i nos emoennéve a pî, a tchvå pu a moto.
On bea djoû, å mitan d' l' ivier, avou s' viye Peugeot 403, ki fjheut on disdût d' tos les diåles, i nos a fwait dischinde li Route Merveilleuse so l' waerglaece po-z aler a scole. Ci djoû la, gn a nolu d' nos vijhéns k' åreut oizou dischinde li Citadele ! Nozôtes, on-z a arivé a tins a eure e scole !
So l' circût d' motocrosse, les ôtes corént po l' deujhinme plaece; tot l' monde li voeyeut did padrî !
Å Cinte, il aveut li toû po moenner l' peclêye po k' l' ovraedje fouxhe fwait ! I n' aveut nén dijh-ût ans !
A tchvå, i tiréve si plan et zoupler å concours avou l' Nesse et ses deus fis, nos vijhéns !
L' animeu et l' professeur.
A s' prumî mariaedje, il a bagué do costé d' Beamont, a Leuvå, ewou çk' il a passé s' tins a mete so pîs ene masse d' afwaires tins des anêyes septante : ç' a stî å Club del Tour avou les spectakes, les tchanteus egadjîs, li måjhone des djonnes, adon-pwis l' Radio Salamande !
Bén seur, i gn aveut ses cours eto. A croere ki ses leçons estént por lu ene miete les efants k' i n' a djamåy yeu ! Il aveut rexhou d' Malonne po esse mwaisse di francès, d' istwere et d' inglès. Il a vlou esse mwaisse di syinces sociåles et rataker a-z aler ås cours po fini pa esse tchoezi come mwaisse di stådje pa l' UCL.
Di tenawete, i m' priyive d' aler fé on cåzaedje so m' mestî e s' classe. On côp, dj' a stî dner on cours di walon, tins d' on "vint-cwatre eures di cours" emantchî po payî l' voyaedje des Retos. Li cours a cmincî a dijh eures å niût. Lu, i dnéve syinces sociåles a cénk eures å matén !
Tins des condjîs e scole, i n' åreut seu dmorer a rén. Avou s' feme, il ont côpé tos les åbes ki l' comene lezî vindeut so pîs. Et va-z î k' i les côpe ses coides di bwès ! C' esteut divnou s' deujhinme mestî !
Sint Pire mi l' a fwait dire; å dzeu, dins li stoelî, i continowe, nosse fré, a s' cotaper et a zoupler d' ene barbôjhe a l' ôte. I n' sait dmorer a rén, todi onk ou l' ôte a dispaner ! Dispu k' l' est la, l' Poite do Paradis n' a pus måy stî serêye !
Yves Paquet, Li 25 d' awousse 2002.
L' istwere do " Noer Boton ! "
Taijhoz vos !
Schoû !
Dji m' vos va raconter l' istwere d' on tchet k' on loméve " Vî Marou " et d' ene sori ki dj' lomrè " Noer Boton ".
L' istwere atake insi : Dins les anêyes 1920, e l' Walonreye, ene pôve pitite tchîproûle di rén do tot a decidé di dner s' linwe å tchet.
" Arakiri ", a-t i l' måle biesse di tchet, on hårlikin, åzès ptitès soris ki, d' on lan, ont djoké d' danser. Li vî marou lezî a fwait acroere ki leu linwe esteut niche, mannete, måssîte !
" Tu donneras ta langue au chat qui ne miaule qu'en français ! Si tu ne veux pas qu'il te croque sur le champs, deviens une souris bien élevée qui pince le français ! Regarde comme ça ! De l'avant de la bouche, puis du bout des lèvres ", et l' tchet lezî a aprins comint fé !
I faleut bén sorviker ! Les soris ont tuzé k' insi, elle årént dipus d' tchance di divni ene miete pus ritches ! Li marou lezî aveut prometou :
" Vous serez plus riches que vos grands-parents l'ont jamais imaginé ! Vous n'aurez le droit de walon-cåzer qu'en de rares occasions, entre mâles, a demi-mots et, surtout, jamais plus à l'école. Ah non ça ! jamais plus ! "
Fåt bén dire ki les ritches aprindnut tofer ås pôves comint viker ! Di ç' tins la come asteure, so ç' pont la, gn a waire yeu d' candjmint !
Les soris s' rimimbrént, k' i gn a, des cias, dins leu parintêye, k' avént-st ebagué en Amerike po-z î trover l' amagnî k' i gn aveut pus waire vaici dins nos campagnes å mitan d' l' ôte sieke, eviè 1860. D' èn ôte costé, ele n' avént waire di gosse po s' fé prinde et co moens po fé l' racuzete e scole.
Schoûtez bén !
Di ç' tins la, ås cis ki cåzént co walon e scole, li mwaisse dinéve on sinet : ene noere boesse, on noer boton… k' i dvént rmete å soçon prins so l' tchôd fwait a waloncåzer. C' esteut li seule manire di s' fé cwite do mwais cayet !
Pôvès biesses ! I n' faleut nén dmorer sori, purade fé l' tchet k' di s' fé passer po des racuze-potêyes. C' esteut po divni sotes, on dobe djeu insi !
Elle ont stî tertotes dimander å macrea po divni tchet. Li grimancyin n' a nén balziné po les soladjî : " Abracadabra, crik crak, crak ! " d' on côp d' emacralêye baguete, li sôrcî les a candjî e tchet, tot lezî scrotant leu linwe ! Eviè l' mitan do sieke, li vî marou lezî a dit :
" Come on, you silly cats ! Go and eat a hamburger in a Macdo, and then, lick your lips in English ! So decided our God, the Money, of it ! If you don't agree, you will stay cats of gutter. And now, come on, meow in the language of the dollar ! "
Ki vouss, blanc ! Cwårs, liårds, petrole… rimnut avou Cocacola, chikita banana et co plan Columbia !
Comince do vint-y-eninme sieke : "Tu compteras en Euros !", dit-st i, l' vî tchet, dedja a mitan tchamossî, " parce que l'Europe a repris ses régions en main ! "
Li vî marou, ki, ç' côp ci, divént foirt vî, si mete po on côp a ravizer åtoû d' lu et a dire ås ptits tchets: " Savoz bén, vos, les djonnes di tchets walons, douvént èn nén disclitchî l' langue di vos tayons, poy ki l' catalan est so les scrî-bancs di l' univ di Barcelone, ki l' lussimbordjwès est lingue nacionale, et ki l' Burton passe el boesse ås imådjes. "
Et li ptit tchet walon lyi respond : " J'ai mal a ma langue ! "
Li pôve biesse ! Vo l' la rivnowe a cåzer a l' môde did dins l' tins ! I n' pout nén cåzer l' parizyin a môde des " grandiveus d' Paris " et co moens li walon, pask' on n' lyi a måy aprins e scole !
Po fini, li lçon : ni djamåy diner s' linwe å tchet.
Yves Paket, l' 25/8/2002.
Rencontre festive en Wallonie avec des tribus nomades du monde entier.
Les Djins do Voyaedje.
On n' pleut nén cåzer d' ene drache li 21 di djulete. Nén lon erî d' Djiblou, i lujheut les cwate soleas, vinous tot droet do Tîce-Monde.
Les djins do voyaedje s' avént rashonné so l' plaece del gåre a Perwé. Del djournêye amon les bleus omes, i fwait cwarante digrés. K' è diss, Batisse ! Ça fwait tuziner on Bedje, çoula !
Il estént la, les Twaregs, a vinde des colés d' årdjint. Cwate pititès femes, ashîtes a l' tere, tchantént et djouwer d' ene pitite viole. Deus pus viyes, coutcheyes padzo l' tinte dissu ene payasse, lancént sacwants raetchons. Ene di zeles nos a dit on mot ki rshonnéve a "bondjoû" dins l' lingaedje Tamashek.
Li grand bleu ome ki m' shonnéve moenner l' atelêye, esplikéve les pondants et les djondants do vicaedje dins l' dezert. I m' shonne ki dj' a rcnoxhou l' grand Tchêk k' esteut Placetyin (Måjhone å Noû Lovin, po les studiants ki vegnnut di totes les coines del bole, e F. Foyer AGCD) come mi å Noû Lovin i gn a sacwantès anêyes cwand i fjheut ses studes. Dji n' lyi a oizou dmander si c' esteut lu, biesse ki dj' a stî.
Adlé zels, dins l' toetea d' a costé, les Beniguils, vinous do dezert d' amon Louline, boevént l' té et mostrer totès sôres di yebes po s' sognî. Sacwants efants dins leus djelabas m' ont aprins comint djouwer avou des ptits bastons a ene sôre di micado.
Tot åtoû del plaece, des caravanes des Tziganes ki vont so les dicåces s' avént pårké. I gn aveut la, ene tapeuse di cwåtes, des fjheus d' toûs, on djeu d' popnetes et des balançweres a naçales po ls efants. On-z a passé l' après-nonne d' ene tinte a l' ôte, a boere do té do samovar et magnî sacwants crostiyons tot rwaitant des tåvleas. Å niût, on-z a arindjî les xhames po vey les danses et schoûter del muzike. Les Twaregs ont-st ataké avou des danses et ene espece di violon a ene seule coide. Après, c' esteut å toû des soçons do Magreb. Ene cope di pus vîs s' a vnou ashire padvant, come po dner del valeur a çki s' aléve passer. On bea monsieu dins ene longue cote avou ene air di saedje s' a ashî a costé d' ene dame k' aveut sacwants markes di coleur dissus s' vizaedje. Dj' els a rwaitî tot å long del shijhe, presse a lzî saetchî m' calote. Biesse ki dj' a stî di n' nén aler danser avou zels å son del flute et do tabeur cwand il ont priyî les djins.
Après, les Roms ont vnou avou leus orkesses. Il ont djouwé å violon e saetchant on fyi, del flute, di l' årmonica, del muzike a boke et tchanter e manouche.
Dji n' a oizou griper dsu l' sinne et lzî dire ki, mi eto, avou m' walon, pacôps, dji m' sinteu on Djupsyin avå les voyes.
Vo m' la rmetou dsu l' boune voye a vey les Djins do Voyaedje disfinde si bén avou des réns, leus lingaedjes et leus tuzances.
Yves Paquet, djulete 2000, divins: "Ya basta et vos nn åroz", pitite colleccion del Ranteule, 2000.
plake "Wallatino".
Bataille juridique Cuba-États-Unis sur le sort d'un enfant orphelin d'immigrés clandestins.
Elian et l' muroe ås alouwetes !
2000: On ptit efant Cubin k' aveut skifté evoye avou s' mame si rtrove orfulin cwand li naçale ki ls emoennéve e l' Floride s' efonda. Li pa, dimani e Couba vout raveur l' efant; li famile del feme ebaguêye e l' Amerike ni vout nén. Cwe fé ?
Va-z è t' î rtrover, twè, do hôt d' tes shijh ans etur on mononke ki t' a prometou l' paradis et t' popa ki t' dit di dmerer fidéle a Castro! Del "malécone", do long d' l' aiwe ewou çki les wagues vegnnut bouxhî dins les bårires avou ene foice di tos les diales, i nd ont ndalé dsu on batea, ou pus rade sacwants pneus k' il avént rashonnés et loyîs eshonne po-z aler rtrover l' mitan del famile k' a bagué d' l' ôte costé. Mins vola k' l' efant a pierdou s' moman et les soçons k' estént avou leye, neyîs e l' mér ! Di cwè t' sinte mierseu djusk' å coron d' tes djoûs. Va-z è co awè fiyate ås grandès djins après ça ! Dissu l' iye, tot n' est nén rôze et viyolete! I fåt fé des miråkes avou on rén. On-z î voet co des viyes vweteures di dvins l' tins, cwand Cuba esteut co l' djårdén des Gringos. Adon, les bårbous ont pris les rinnes po manaedjî on pôve pitit payis, tot djhant : "li tere est da nozôtes et nos î frans parey po tortos, les noers, les blancs et les métisses". Dispu adon, ça rote so ene pate, mågré l' boycott do grand foirt vijhén. L' aigue k' a todi veyou evi l' rédjime a decidé, dispu les anêyes swessante, di côper totes les rintrêyes di dinrêyes, l' comiece, les rlåcions … et insi li fé stofer a ptits côps, piyâne-miyâne, avou les benedicsions d' l' ONU. Cuba s' a metou dins l' camp sôcialisse. Cwè faleut-i fé d' ôte, mon parent, cwand t' es pôve come Djob, mierseu, et ki t' vous rdressî t' tiesse ? bén seur, i gn a a boere et a magnî dins tot ç' trayén la. Cwand dj' î a stî e 1988, i gn aveut pont d' efants k' morént di fwin come dins les ôtes payîs vijhéns. Pont d' efants ki come a Mexico, Bélem, ou ôte påt, po ti rvinde ene miete pus lon l' essuie-glace k' i t' ont scroté dvant! Pont d' efants po t' djouwer ene tchanson ou lancî des bales po-z awè ene mastoke, cwand t' ratinds a ene rodje loume. Pont d' efants po trinner, minåbes, dissu les voyes come dins les pôvriteus cwårtîs d' l' Amérike Latene. Å payis da Marti, l' efant va e scole, boet do laecea å matén, aprind a danser ou a djouwer del muzike après li scole. Les djins vicnut leu mizére å rite del Salsa avou bråmint do respet po l' mwaisse moenneu do payis. Dissu l' Plaece del Révolucion, noste ome tént ses djins a gogne et lezî prêtchî des eures å long po lezî mostrer les bons costés do "triunfo de la Revolución". Tos costés, on pout vey des imådjes et des portraits do Ché et da Fidél. Dissu l' iye, i gn a nouk po-z è dire do må. Tot l' monde a veyou Fidél, l' a rescontré on bea djoû et cåzer avou. Les cias k' ont dmoré l' voeynut voltî, come li popa da tertos; les ôtes end ont ndalé. I gn a co ene pougneye so l' iye po discåzer l' rédjime. Ces djins la n' ratindnut k' ene sacwè : rtrover "los gusanos" ki, d' l' ôte costé, n' sondjnut k' a rprinde li pouvwer et-z î mete on såvadje capitalisse, tot çoula avou l' coplaedje des USA. Mins vola : Cuba n' est nén l' Grenade et djusk' asteure Fidél tént l' pot droet oudonbén rén k' a on ptit cwårt di mitan xhalé. Asteure ki l' meur a tcheyou djus, les Cubins sôcialisses sont mierseus sins cwårs. Avou leus bananes et leu toubak, i n' iront nén lon. Ça fwait k' il ont decidé d' vinde leu solea et leus pladjes åzès tourisses, tot fjhant on mårtchî so l' costé. Fåt bén rsaetchî les liårds d' ewou çk' i gn a! Et vola ls Europeyins arivés avou leus cåtes-ås-liards et leus idêyes totes fwaites del démocraceye a l' ocsidentåle et dschinde dins les beas otels a tourisses et s' mete a berdeler… Ni roveye nén k' t' es dins l' tîce-monde, sess valet, dvant d' "tirer des plans so l' comete". Avou les cwårs ki nos tcheynut a tårlarigot foû d' nos potches, nos loumans come des viers-goyets po ces djins la! Dis çki t' vous, Elian, li Bon Diè a må pårtadjî les ritchesses, mins asteure ki t' popa a vnou po t' remoenner, va-z è avou lu, m' gamén ! I våt mia on moxhon e s' mwin, k' deus sol håye.
Yves Paquet, setimbe 2000.
Li sondje do Pére Noyé
I roveye tot, savoz, asteure, li Pére Noyé. Cwè vloz, c' est l' ådje, paret. Lu k' est todi so tchamps so voyes ! Enawaire, il a leyî broûler ene fornêye di cougnoûs a crayeas.
Et i s' brouye: ayir, il a metou do rodje såvion dins l' påsse po ses speculôzes, el plaece do souke di pot.
Et dire k' ådjourdu, c' est s' djoû, oubén purade si nute. Il a raddimint atelé ses deus gades, po-z aler fé s' tournêye a Lonzêye. Sint-Pire el ratindeut dilé l' grande poite.
" Vosse gade di dzo vedje bwestêye di drî "
" Ele fwait shonnance, endon, Sint-Pire ! Po m' fé assoti, va, dandjreus. C' est ene toursiveuse ".
" Alons, Noyé, vos savoz bén k' on n' pout nén fé travayî ene biesse ki xhale. Vos n' mousroz nén foû did vaici avou ene sifwaite atelêye. "
Li Pére Noyé a rtourné so ses pas. Pår bele ou pår laide, i doet ndaler.
Adon, il a stî trover Sint Nicolai, po-z aler cweri a prester s' bådet.
" Ci sereut d' bon cour, savoz, cuzén. Mins m' bådet n' est nén feré a glaece, voeyoz. "
Il est bén dins l' imbaras, Noyé.
" C' est on mestî ki l' diåle n' a nén vlou, dj' end a disk' al pupe"
" I n' vos fåt nén disbåtchî po si waire. Pocwè n' irîz nén dmander ene biciclete a prester amon sint Elwè. I nd a tote ene peclêye. Hascroufe, mi vårlet, irè avou vos, po vos dner on côp d' mwin "
Sint Elwè n' esteut nén la, il esteut voye fiesti sinte Båbe.
" Il est dijh munutes divant meynute: abeye, nos estans tårdous. On-z a ddja bouxhî les tchambes, raddimint "; et il apice on velo.
Noyé a potchî sol sele, et Hascroufe sol cåde.
" Waitîz do n' nén tchaire, endon, soçon "
" Dji n' pou må, dji so bén, mi, vaici. "
Pitchote a midjote, il atacnut on tiene.
" Po rivni, et dins l' Maladrêye, ti pedalrès, sauss, Hascroufe "
" Dj' a må mes agaeces, k' i tchoûle li vårlet. I va ploure oubén tchaire del nive "
" Taijhoz vos ! Vos n' estoz nén l' mitan d' on målåjhey. Ça m' schôpeye ene miete di pus a gåtche k' a droete, c' est k' i gn årè do bon vint po pedaler ", respond Noyé tot berdelant dins s' båbe : " C' est ene penitince avou lu ".
I s' ont pårtaedjî l' bezogne : li vårlet, ki n' a djamåy pont cassé d' mantche d' usteye, frè les måjhones do hôt costé d' l' Arton, et l' Trî Colåd. Noyé, li restant e cminçant a l' Abeye.
" Nos nos rvoerans å pont des sôrcires ".
Ene miete pus lon, li vî ome tchait dins l' hourêye dilé l' molén. Bardaf ! Cor ene miete, on rapoirtéve ses oxheas dins ene banse.
" I m' a yeu, saiss, sint Elwè avou s' vî clå. Li rowe di dvant si disgonfele. Li tchinne a dedja potchî djus troes côps, et dins les dischindêyes, i m' fåt leyî hertchî mes pîs al tere, paski les frins n' vont nén. "
Tot caegnåd, i shût s' voye, piyâne miyâne, tot tuzant... " A tchvå dné, on n' riwaite nén les dints... "
Al Goyete, li pére Noyé a tcheyou båbe a båbe avou les gablous. Deus laids mamas, valet. Il a fwait l' ci ki n' les voeyeut nén. Oyi, mins rastrin.
" Vos papîs " hoûle-t i, li pus foirt des deus.
" Mes papîs? waite bén k' dj' a rovyî m' poite-foye al nute å cabaret sol plaece. Mins, dj' a m' cwåte di banke po-z aler al bawete ås liårds. "
" Alez dire ça a on tchvå d' bwès, i vos pite savoz " dit-st i l' plus grand.
Li pus ptit boerlêye: " Si t' as magnî do sindje, ni roveye nén k' dj' a rletchî l' casrole, saiss, valet. Shoflez dins l' balon ".
" K' è djhoz, don, vozôtes ? I m' prindnut po ene sôlêye, asteure, ces monamis la. Mi ki n' boet k' do tourbiné laecea et do té d' tiyoû avou del låme. "
" Dji n' di nén deus messes por on skelin, shoflez bén foirt " grûceye li djindåre.
La l' nuk, dit-st i l' soyeu.
Noyé n' aveut pont d' royes dissu ses coines et fwait ça come po rire.
" Fouxhoz bén binåjhe k' on n' vos ressere nén dins l' gayole. "
Noyé a ndalé d' tot ses pus rade, rescontrer li rwè Melchior padvant l' gåre et espliker: " C' est des manires di rossea tchén; dj' end a m' sô, et dj' so scran. Dismetant k' les djins mindjnut l' dîne, a s' fé gleter l' minton, mi, fåt ki dj' boute et dischinde dins totes les tchminêyes. Et il î fwait stroet, savoz, m' fi, dins les buzes di stouve. C' est m' dierin voyaedje. Dimwin dj' irè al comene po rimpli les papîs et dmander m' pre-pinsion. "
" Ni fwai nén l' biesse, li four est trop tchir, ci n' est nén insi k' on maxhe li djote ", dit-st i l' noer ome k' a todi l' pîce po mete e trô.
*********************************
Tot d' on côp, li Pére Noyé s' a dispierté, tot sbaré d' awè fwait on parey sondje, et potchî foû do lét eco pus rade ki l' vint d' bijhe :
" Mande escuze, savoz, mes djins ".
Tot xhuflant, il a atelé ses gades et tcherdjî ses djodjowes et ses boubounes so li sclide.
" Ça vos va, Noyé ? "
" Come on djonne ome, sint Pire. "
" C' est ådjourdu l' grand djama, endon ? "
" Oyi "
Li Pére Noyé s' a ashî sol passete do scleyon et claper si scorijhe. Adon l' atelêye s' a metou e rote, tot fjhant xhilter les garlots po-z anoncî a tos les efants do viyaedje k' i tuze todi a zels, et k' i n' lairè djamåy ouve.
I boutrè tofer, savoz, mes djins.
Yves Paquet, "Li calindrî 1998" del Ranteule eyet "Ya basta et vos nn åroz", pitite colleccion del Ranteule, 2000.
Modêye avou l' accint d' Nameur, et ratournaedje e francès.
Mars 1999: une fillette du Kosovo chante "Li bea Bouquet"
Li bea Bouket au Cossovo
Låvå å Cossovo, on-z a tapé les djins so l' voye pire ki des tchéns. Ådjourdu dj' a veyou å djournå-tévé ene djonne feme did vaila et d' avår ci, tchanter l' bea bouket et dj' a tchoûlé so l' biestreye des djins ki n' ont rén rastinou d' l' istwere. Dji vos vôreu bén responde dins vosse lingaedje k' est ossu bea ki l' minne, di continouwer vosse bezogne sins vos treboutchî.
Pôve pitite mareye, tinoz vosse cour å lådje; nos n' vos rovians nén. Vla nos paras k' evont po vos dner on bon côp d' mwin. Wårdez l' espwer et continouwer d' apoirter ås efants di vosse payis vosse bele rizete, vos ptitès fåves et nosse bele tchanson d' adlé l' pont d' Djambe.
Ele ni frè pont d' miråke, djusse les restchåfer ene miete et disfinde vosse firté.
Ive Paquet, divins: "Ya basta et vos nn åroz", pitite colleccion del Ranteule, 2000.
Modêye avou l' accint d' Nameur.
plake "Wallatino"
Réflexion sur le combat zapatiste (1)
Eclipe.
Tot rwaitant l' lune djouwer avou l' solea, dj' a veyou dins mes noerès berikes, so l' côp d' doze eures, li long d' l' otovoye, dins on gros tchinne, on grimançyin ki cåzeut d' candjî les régues do djeu. I m' a emacralé et m' fé rever.
Li sôrcî cåzeut a on djonne ome ki poirteut ene noere cagoule, des dierins moirts victimes del diferince. Li vî ome esteut ashid dsu ene hôte coxhe; li djonne, k' on lomeut Marcos, astampé al tere, schoûteut et prinde des notes, tot fumant s' pupe.
Marcos, c' est ene djin come ene ôte, ki vike å vint-y-onyinme sieke dins ene minorité mesbridjeye å bea mitan do tourmint d' l' Amerike Cintråle. Lu-minme dit k' il est negue e l' Afrike do Sud, pôve å Benin, Palestinyin en Israyel, sins bzogne a Paris, sins papîs a Zaventem, feme tote seule pår nute dins l' metro, efant bouteu dins ene fabrike di balons d' fotbal å Pakistan...
On bea djoû, il a dit " Ya basta " å Chiapas, et dispu adon, les Indyins ont rlevé leus tiesses. Li macrea lyi dit : " I fåt maxhî les cåtes et rsaetchî les mwaisse-trionfes, les ass, des rwès, des dames et des valets, foû des mwins des cias k' ont ddja totes les atotes, et lezî dner sacwants chitas, insi vos pôroz bate li contreverse et fé bouf.
" Dji m' a metou a sondjî a dner a Samira on cossin keudou d' ôr po s' ashir adlé Fadé et Yaguine, dins l' prumire classe di l' aviyon po l' univier-cité. Dj' a tuzé, k' dins les Amerikes, k' on lome Latenes, sapinse les civilizeus, on rindrè s' coshet a Paco et on lyi dinrè å dzeu do martchî ene poye et co ene gade, k' a Tonio on rindrè les teres ki ses tayons besognént, tot metant a rasta les puss di petrole et les côpes di bwès dins l' aforesse Amazonyinne.
I fjheut nute e plin djoû, ç' mierkidi la et, so l' otovoye, dj' a schoûté dins les foyes do gros åbe, tchanter do Cossovo, nosse Bea Bouket. Marcoss aveut divnou ene båshele ki n' aveut k' ene tchanson e walon po-z aler conte les bombes. Dj' a sintou l' tchanson moussî dins mes boyeas, ça esteut bea ådla, et dji m' a metou a tchoûler so l' biestreye des omes ki n' ont rén rastinou d' l' istwere.
Li lune a leyî ouve di s' bate avou l' solea. I lyi a bén falou rconexhe, k' elle esteut pus ptite ki lu. Les coks s' ont rmetou a tchanter, les arondes a voler, les veas a bizer... et dji m' a dispierté.
Yves Paquet, divins: Calindrî walon 2000, eyet "Ya basta et vos nn åroz", pitite colleccion del Ranteule, 2000.
Modêye avou l' accint d' Nameur, et ratournaedje e francès.
plake "Wallatino"
Réflexion sur le combat zapatiste, et celui des Wallons:
Vint-cénk comandantes et tote ene porcession so les voyes
å Mecsike po disfinde les peupes indidjinnes et leu culteure !
E l' Walonreye cobén d' waloneus po s' cotaper po disfinde li walon ?
Tuzez ene miete, 25 comandantes, avou a leu tiesse, li sub, måtchnut so l' veye di Mexico po-z aler poirter åzès pårlumintaires federås les dmandes di rconoxhance des droets des peupes indidjinnes. I prindnut l' voye k' Emiliano Zapata et ses djins avént pris å cminçmint do sieke, å moumint del revolucion, e 1914.
Ådjourdu, astok di zels, des Indyins, et del djin del societé civile. Tote ene porcession po dmander k' l' Estat rconoxhe k' i faiynut pårteye do payis, tel kel, avou leu-z organizåcion politike, sociale et economike da zels.
" Nos n' vlans nén awè ene otonomeye foû mezeure, nos n' vlans nén fé ene nåcion Maya a pårt, oudonbén sketer l' payis a bokets, nos n' vlans nén fé cåzer les fuziks. Nos vlans fok divizer avou les pårlumintaires po k' i nos rconoxhnuxhe avou nos abitudes et nos alaedjes, et-z aconter nos diferinces. " dijhnut i.
Totes les dmandes des Zapatisses - k' est on movmint transpolitike, nén hagnûle, po disfinde les droets des indidjinnes do Mecsike - sont-st aspoyeyes pa les ptitès djins pattavå, et vo les la en erote po trevåtchî tot l' payis, et ndaler 3.000 km lon a pî, di La Réalidad (Chiapas), po-z ariver li 11 di måss å Pårlumint, å Distrik Federå.
Nozôtes, waloneus ki vegnnut di rçure a Djiblou on minisse po lyi dmander d' fé ene meyeuse plaece po nosse lingadje so les fyis et dins l' boesse-ås-imådjes et ki l' minisse nos a dit di scrire ås pårlumintaires del Cominålté Waloneye-Brussele, est çki ns n' åréns pont d' luçon a prinde di nos soçons Zapatisses, å cas k' on n' åreut pont d' response do costé del Cominålté Waloneye-Brussele ?
Yves Paquet, li 1 di måss 2001, nén eplaidî.
Estant efant, dj' aveu ene dijhinne d' anêyes tins des golden sixties; dji tuzéve a l' an deus meye. Dj' aveu stî mouwé come tos mes soçons pa les imådjes do Biafra et do Vietnam. Di ç' trevint la, dji m' dijheu k' e l' an deus meye, on sereut bråmint pus lon et k' i gn åreut a tot côp a magnî po tertos, pupont d' bataye et co moens di gueres.
Nos n' estans nén co a l' taye ås fraijhes å dfwait d' çoula, ki ça fuxhe e l' Afrike, e l' Amérike k' on lome Latene s' apinse les civilizeus, et co dins bråmint des ôtès coines di noste Europe.
Dji tuzéve qui dji n' sereu nén co trop vî po berweter dins l' ôte sieke; k' i gn åreut ene masse di djindjoles robotijheyes po fé totes les ptitès bzognes qui m' soû mi fjheut fé amon nozôtes. Ki dji vicreu dins ene måjhone ewou çki les ouxhs si drovnut tot seus, k' i gn åreut on ptit robot po aprester l' tåve, po fé l' bagaedje, tonde li rmouye sins dvu moenner l' tondeuse mi-minme, et råyî les cruwås, mete les tchessis e coleur, etchik etchak...
Di ç' costé la, å contraire, on-z est foirt avancî avou totes nos djindjoles: les copiutreces, l' internet, l' electronike, li for a microwaches, li bawete ås liårds et totes les osteyes ki boutnut a l' plaece del djin.
Dji pinséve ki s' i gn åreut yeu del veye dissu l' Lune ou dsu Måss, on l' åreut yeu seu et kécfeye rescontrer ene ôte sôre di mårticot ki l' Bon Diè åreut leyî la dissu ces ôtes planetes la. Dji sondjive a ndaler fé on tour dins les stoeles tins des condjîs oubén cwand dji m' bôréve les bedêyes a studyî dvant les egzamins. Ça, dj' end a co todi l' idêye asteure tenawete on côp.
Yves Paquet, li djoû di dvant l' an 2000.
Modêye avou l' accint d' Nameur.
Plake di djhaedje des tecses e walon (på scrijheu, avou des muzikes latinos).
Wallatino.
Yve Påket sondja a maxhî so ene minme plake des muzikes latino, tchantêyes pal vwès d' Castafiore da Urinda Hernandez, si feme, et ses tecses umanisses e walon (Ya Basta a Chiapas, Eclipe . Del Li bea bouket å Cossovo, Les djins do voyaedje, . Ça dene "wal(on) + latino", po fé court: "wallatino".
Li plake pout esse kimandêye a Urinda Henandez, u pal posse: Ive Påket. Del Urinda Hernandez.
