|
|
Textes en wallon en rapport avec la politique. Tecses politikes fwaits u rmetous e walon. |
|
|
Textes en wallon en rapport avec la politique. Tecses politikes fwaits u rmetous e walon. |
dierin rapontiaedje - last update: 2004-02-21.
Dressêye:
Li walon, lingaedje d' ambassade.
E 1792, on bon boket di nosse Walonreye d' ådjourdu esteut co (mins pus po lontins) èn Estat indepindant k' on loméve li Principåté d' Lidje. Kî dit Estat dislaxhî dit ossu, etur bråmint des otès afwaires, ambassades et ambassadeurs.
C' est insi ki li Waloneye aveut si prôpe ambassadeur a Paris : on lome Maximilien de Chestret. Mins di ces trevéns [époque] la, i s' endè passéve, des afwaires, vaila a Paris : li dijh d' awousse, li peupe prind li tchestea et-z apicî li rweyåle famile ! Noste ambassadeur vout scrire a s' fré Colas po li raconter ene miete l' araedje ki s' fwait a Paris. Mins il est a pô près certin ki si lete serè drovowe pa des djins ki nel divrént nén lére. Do cop, il a scrît si lete e walon.
C' est motoit li seu cop dins noste istwere ki li walon a siervou di lingaedje diplomatike. Vola li tecse del lete e kession :
" O binamé fré,
Come dj' a avou ir li cour schavé ! [meurtri]
Dji les (= li famile do rwè) a veyou, mågré mi, kidure e leu prijhon. Meye et meye åmes estént dispoy 2 eures disk' a 7 eures del nuteye po les ratinde. Des calins [canailles] corént dvant po-z oblidjî tot l' monde ås finiesses di mete si tchapea.
Meye et meye xhufleus estént åtoû do carotche [carosse] et fjhént djouwer leu tchapea po mostrer leu djoye.
Vo es î la ! Diè seul pout dire çou k' i dvénront.
Mi feme et mi, et les bråvès djins, endè sont tot dishåjhinés.
Nos n' polans ni magnî ni doirmi. Dispoy 4 djoûs, il (= li famile do rwè) ont l' minme tchimijhe sol coir. L' ome et l' feme ont coûtchî el tour (= li tour do Timpe, a Paris). I magnént el tere.
On lzî côpe leu pan e bokets di peu k' on n' leu screye !
O Diè ! Cwè çk' i dvénront, et ki dvénrè cisse veye ? "
******************
C' est motoit cåze ki l' ambassadeur di nosse payis s' aveut siervou do lingaedje di nosse payis k' el lete a bén arivé a Lidje !
L. Hendschel, divins: Li Ranteule l° 7, a pårti do tecse ramexhné pa Henri Heuse, divins: Pages de petite histoire. France et Wallonie. 1789-1830, Georges Thone, ed., 1936.
Dji lai li grand såbe k' est e gurnî et k' a siervou a m' pere po tchessî les Olandès e l' an trinte å candidat walon Julien Delaite.
Et dji leye li botroûle di nosse troye ås candidats flaminds Anseele, Smets et Demblon k' on trayi l' Walonreye et rnoyî nosse walon.
Julien Delaite, a Lidje, el fén do 19inme sieke.
C' esteut li 10 d' awousse 1895, èn etervinaedje do deputé Schinler å minisse di l' Interieur et d' l' Acsegnmint, Monsieu Schollaert, siconte do deputé Coremans, on flamingant d' Anvers.
M. Schinler:
"Mes djins, dji m' va djåzer walon !"
(Esclameures et xhaxhlaedjes)
Vos l' trovrez kécfeye drole, vozôtes, ca vos trovez voltî drole, tot çou k' est djusse, do moumint ki çoula vént d' nozôtes.
Mins nosse prezidint a ricnoxhou nosse droet cwand c' est k' on a djåzé li flamind voci po l' prumî côp. Rapinsez vs-z è bén: ç' a stî a l' seyance do 26 di nôvimbe di l' an passé.
Adonpwis, divins les cis ki dji rprezinte, end a co traze et traze ki n' coprindèt waire pus l' franskiyon ki l' wastate. Et puski dji vos fwai ricnoxhe les droets di nosse bon vî lingaedje, dji djåzrè come mi mere m' a aprin.
Po bén cmincî, dji tén a dire ki dji so lon do rgreter les hopeas d' çanses k' on dene po les lives et les teyåtes flaminds : nos tchacrans todi des mwins tchaeke feye k' on frè ene sacwè po l' bén do peupe. C' est ki, a costé di nos frés Flaminds, nos avans nos frés Walons.
On nel doet nén rovyî.
Dji croe k' afwaire di societés d' literateure, on fwait a pô près po onk come po l' ôte. Mins å dfaite di teyåtes, ci n' est waire li minme djowe.
On n' acoirdêye ki cwate pitits xhalés meyes francs ås Walons, dismetant k' ås Flaminds, on fwait l' pårt bele et lådje: 22.000, c' est leu lot ! On dene 500 francs a onk di nos teyåtes walons et so ç' tins la, 8.000 endè vont å teyåte flamind d' Brussele, 5.000 å ci d' Anvers et 5.000 å ci d' Gand, sins co conter les abondroets des societés ki n' mankèt nén di les rclamer et k' il atrapèt tos côps bons.
Dji n' a nén co djåzé di l' academeye flaminde ki racoye 19.000 francs et des vîs papîscrîts [archives] e flamind ki costèt tos les ans 5.000 francs a l' Beldjike !
Est ç' tot ?
O ! Neni ciete !
I n a l' gômåd [tumeur] des primes a dfaite di pîces di teyåte et po l' bouket, li fameus diccionnaire k' on fwait e l' Olande. On dit ki c' est on clapant ovraedje; c' est bén possibe: dji n' î voe k' do feu. Mins mågré çou ki poye aveur di bon, i n' est nén måva ki vos savoxhe çou k' i costêye.
Nosse binamé minisse m' a bén volou rmete on ptit papî so ç' kession la, et dji voe ki l' Olande sopoite les deus tîces des costindjes et nozôtes l' ôte tîce.
Li moens k' on-z åye diné, ça stî 4.000 francs, vola deus ans. L' an passé, on-z a payî 6.000 francs et ciste anêye 7.000 francs. Dispoy 1852, adon k' on l' a cmincî, i nos a costé 65.500 francs. C' est on haitî patård, endon ? Et dji m' a co leyî dire ki çoula aléve durer.
On pout acertiner ki, po l' djoû d' ouy, li flamind nos rvént so èn an, a 60.000 francs et des. Et so ç' tins la, li walon ramasse målåjheymint fi meskeyowe åmône di 4 a 5.000 francs l' anêye l
C' est trop pô d' tchoi.
On fwait pus d' onk ki d' l' ôte et ci n' est nén djusse.
On n' pout nén continouwer a dner les cråssès tåtes ås Flaminds, et ki l' Walon dmeure la po do pan tot setch.
Si disk' asteure, i n' a co nouk k' åye sondjî a mete si doet so l' playe, torade, elle si va evulmer.
Il est tins k' on sel deye: si l' afwaire si porshût come on l' a moenné disk' asteure, li djeu cmince a flairer et i toûnrè a tchén.
(Riyaedjes)
Ritnoz bén c' råjhon la !
Li Walon inme ostant s' vî lingaedje et ses oteurs et ses teyåtes ki l' flamind inme les sinnes.
Et a m' shonnant, i n' a rén d' pus bea k' çoula, d' on costé come di l' ôte : aidî l' peupe a wårder et a rinde todi meyeu ses ptits oniesses plaijhis, c' est lyi waeranti l' caractere k' il a d' bea, tot l' acertinant del franke djoye ossu sovint k' a s' toû.
C' est po çoula ki nos estans d' acoird so çou k' on fwait po les Flaminds. Nos avans por zels li meyeu cour do monde, et dji pinse k' is nos l' rindèt bén.
Nos n' volans nén k' on lzî rsaetche èn aidant. Mes cpagnons et mi, nos vôtrans roedabale çou k' est prometou po l' Tîxhon.
Mins contans bén ki vos n' froz nou baståd. Pôce å hôt, vos ricnoxhroz ki les scrijheus walons rapoirtèt, zels avou, oneur et glwere å payis. Ki nos fjheus d' pîces et nos societés d' teyåtes meritèt d' esse ecoraedjîs come les ôtes po l' bén k' i fjhèt å peupe.
Nos pretchans l' bon acoird inte Flaminds et Walons. Il ont l' minme mezåjhe di djoye et d' plaijhi, et i n' sont nén pus ritches onk ki l' ôte po s' les payî ossu sovint k' i vôrént bén, et k' i fåreut po bén aler.
Nos avans tchatch di vey li govienmint aidî nos frés do Plat Payis a s' ricfoirter l' esprit gråce ås beas lives, ås bons teyåtes.
Mins l' peupe walon a ostant k' zels mezåjhe di bons acsegnmints et d' oniesses plaijhis. Et dji croe k' on serè d' acoird po-z aidî et po-z ecoraedjî del minme manire les scrijheus et les societés des Walons et des Tîxhons.
Ces-cial ont assez d' cour et leus rprezintants assez d' esprit po djudjî k' dj' a råjhon. Li spot dit: "Fijhoz bén, vos åroz bén !
Ci serè m' dierin mot".
Li deputé Coremans ni serè nén foû binåjhe. I dit (e francès) ki les cis ki djåzèt des patwès ni dvrént nén rascode des subzides. K' i n' vénreut nén a l' idêye des cis ki scrijhèt dins les patwès d' Flande di dmander di l' aidance di l' Estat.
Schlinder (e francès): Ni djåzez nén flamind, nos n' djåzrans nén walon.
Coremans : Ké rapoirt ? Cwè çki li lingaedje literåre flamind a-st a vey avou les patwès walons ?
Adonpwis, Coremans va metinguer et pronner conte les Walons, ki n' sont rén dins l' istwere, et dmander k' on n' elzî dene pus ene djigue.
Al fén des féns, li minisse Schollaerts decida :
" Dins l' kesse des ecoraedjmints å teyåte e walon, ki c' est èn årt do payis po les Lidjwès, dji n' rifuzrè nén di fé ene foice po ls aidî, come di djusse.
L' onoråve mimbe ni m' pôrè nén amete ki dji fwai avou les Walons, poy ki dji so, mi-minme on franc Flamind.
rapexhî divins li teze da Djåke Werner: Notre langue wallonne: quelle chance d'avenir ?, UCL, 1997.
Déclaration des droits linguistiques des Wallons.
Riclamaedje po ls abondroets linwistikes des Walons
Nozôtes terto(te)s, les cis (cenes) ki boutnut po les lingaedjes do Payis Walon, et s' les djåzer a tot côp bon.
Nos voeyans bén k' gn a todi dpus des djins ki ront d' l' agrè po les vîs lingaedjes di nosse payis, ossu bén les sincieus ki les djins d' nos djins.
Eto, nos rclamans hôt-z et foirt :
-- nost abondroet do cåzer nosse langue walone tos tchamps tos payis, addlé les cis et les cenes ki dviznut e francès;
-- nosse divwer d' etertini les lingaedjes d' avår ci eyet les fé passer a nos efants et azès efants d' nos efants, come l' eritance di nos tåyes, tayons et ratayons ;
-- l' abondroet, clair come di l' aiwe di rotche, ki ces lingaedjes la soeyexhe on gros boket del culteure eyet del tuzance walones;
-- li dvwer di s' siervi des langues do Payis Walon come d' usteyes po mete a djin les cis et les cenes k' abaguèt el Walonreye, et ls ewaibyî comifåt ;
-- nost abondroet di fé del riclame po mete do walon totavå divins les scrijhaedjes, li literateure et totes les ôtès sôres d' årts ;
-- li dvwer, po les scrijheus e walon, di loukî et corwaitî tos les pondants et les djondants di tos les walons coinreces, po fé rexhe ey eplaidî des scrijhaedjes al leccion.
-- l' abondroet, biesse a dire mins målåjhey a ricnoxhe, po nos langues d' awè l' plaece k' elzî rvént ezès posses et gazetes;
-- li dvwer d' enonder des beas noveas clapants pordjets, ahåyants po tos les rwaitants, les schoûteus et les cis k' ovrèt dsu;
-- li dvwer et l' abondroet po les Moenneus Politikes do Payis Walon di sotni di totes leu foice tot çou ki s' fwait håre et hote pol walon, tot-z aspalant ces boutaedjes la avou des brokes, des çanses, des cwårs, des sôs, des liårds, des picayons et des petsales, sapinse azès decrets do 24 di djanvî 1983 et do 14 di decimbe 1990.
Nos n' rovians nén divins on sfwait rclamaedje, les dvizeus d' lussimbordjwès do Payis d' Årel/Arlon.
Nos estans presses a poirter so nos spales ces pordjets la, et s' savans dju bén ki c' est nozôtes ki dvrè bouter al tcherete po.
Al fén des féns, nos ridjhans ki cisse lûte la, ci n' est k' èn egrè sol long stroet crawieus pazea et sol longue sitroete crombe pî-sinte ki rmetrè d' assene les lingaedjes d' avår ci, por zels ridivni - plait-st a Diu - les langues normåles e Walon Payis.
Eplaidî pa l'UCW e may 2001 (Anêye uropyinne des lingaedjes). Ratournaedje e walon pa Lucyin Mahin, octôbe 2001, eplaidî so papî divins: Coutcouloudjoû, decimbe 2001.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
(Index par auteur) Djivêye des scrijheus. (dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Tecses foû abondroets. Sacwants bokets scrîts ezès walons coinreces polèt aveur sitî ene miete rassonrés po poleur shuve pus åjheymint les mwaissès-rîles do rfondou walon.
Certains textes peuvent avoir subi des modifications mineures pour faciliter leur insertion dans le projet de langue nationale pan-wallonne.
