|
|
Textes sur le développement durable. Sicrijhaedjes e walon sol diswalpaedje podbon. |
|
|
Textes sur le développement durable. Sicrijhaedjes e walon sol diswalpaedje podbon. |
dierin rapontiaedje - last update: 2005-05-10.
Dressêye:
Actualité. Dierinnès codowes.
Bientôt du bioéthanol wallon ?. Bénrade do peket walon dins voste essince?
Journalisme. Gaztaedje.
OMC
Notre série: dix grosses bêtises de notre société. Nosse djivêye di scrijhaedjes: Dijh nouzomès biestreyes di nosse societé:
Textes littéraires Belès letes.
Bénrade do peket walon dins voste essince?
Motoit bén k' on va basti a Wanze ene oujhene ki va fé del gote (di l' etanol, djans) avou des betråles u do frumint.
Nén po racfoirter les sôlêyes del Hesbaye, nonfwait !
Li biyoetanol serè tcherdjî so des mozreces [péniche], et wangnî li poirt d' Anviesse på Tchenå Albert. Drola, i serè maxhî a l' essince ki rexhe des rafinreyes di petrole, et rivni el Walonreye dins les pompes a essince.
On-z ahesreut insi les rafinreyes d' Anviesse avou 200.000 metes cubes l' anêye, a on pris di 50 a 70 uros l' ectolite (50 pol gote di betråle, 70 pol cene di frumint).
Po-z adiercî ç' côp la, fårè kel societé almande Südzucker, k' est l' mwaisse del djowe, våye poujhî e s' taxhe 150 miyons d' uros po rapontyî l' soucreye di Wanze.
Veyowes di m' bawete.
Cwate nouzomès biestreyes di nosse societé
C' est todi les pu gros pexhons ki magnèt les ptits.
Çu spot la våt eto po les idêyes. Voci sacwantès biestreyes di nosse societé, sol soû [au seuil] do 21inme sieke, et k' i gn a nolu ki trove a rdire.
1. Clinton, Saddam et Netaniahou.
Clinton vout di totes foices ki l' Saddam passe les bardouxhes [épreuves] disk' al dierinne, minme si les Irakyins crevèt come des moxhes. Ci-cial, po shure les decidaedjes di l' ONU. Mins sol minme tins, Israyel fwait çou k' i vout eyet dispu 1968, rire al narene di l' ONU tot rfuzant di respecter, al boune, troes rezolucions (evacuwaedje del Palestene, do Nonne-Liban, et do plazrin do Golan). Saddam ni pout pont fabriker d' åres di mierdistrujhaedje, mins Israyel årè motoit li bombe atomike divant waire. Pocwè ? Li Netaniahou våt i mî k' el Saddam ? C' est ene politike di deus pwès, deus mzeures et les payis tchakèt tertos dins leus mwins, paski, l' avuzion amerloche, c' est ki li Saddam, c' est l' diale, et l' Netaniahou, ene andje.
2. Li coschiraedje del petrole.
Ça fwait ki so 200 ptitès anêyes, di 1900 a 2100, nosse bele societé va alouwer a non-syince li petrole del daegn etire, k' il a falou å Bon Diè 200 miyons d' anêyes po fabriker. Et si ç' sereut co po wårder precieuzmint po les djins des siekes a vni fé des droukes et des rmédes avou ! Nonna, c' est biesmint pol broûler en ene grande gådrêye [feu de joie] ki spåde dins l' atmosfere des tones et des ratones di CO2, ki vont co restchåfer nosse bole. Ci-cial va fé rlignî [fondre] les glaeces des calotes di nives des poles, ey elever li livea del mer d' on bon dmey-mete divant cint-z ans. Po des payis come li Bangladesh u l' Olande, on dmey-mete c' est åk [c'est non négligeable].
Eco dpus k' ça: li CO2 eyet les ôtes resserants gaz distrujhèt li lét d' ozone ki nos waerantixh [protège] li coyene des rais houte-do-violet. Si nos ptits-efants sont rayis [grillés] på solea, on s' è caye ! Après nozôtes, les moxhes !
3. Rastrinde li skepiance totafwait cou dzeu cou dzo.
E 1900, gn aveut, al boune, 2 miyårds di djins sol tere. E 1950, 3 miyårds; asteure, cåzu 6, eyet, e l' anêye 2050, motoit bén 10 miyårds, et co hay. Po des racsegnmints tot tchôds modous.
Oyi, mins, vos : li vicaedje a môde des Payis do Coûtchant [le style de vie occidental] n' est possibe ki po 600 a 800 miyons d' djins. Houte did ça, li tere èn sårè pus sopoirter leus riketes [déchets]: viyès piles, viyès otos, viyès tévés, evnd. Ça fwait ki: i fåreut fé moens d' efants.
C' est çou k' on fwait, podbon, mins å rvier. Dins les ritches payis, wice ki l' djin [la population] aviyixh todi dpus, et la k' i rfåreut fé des efants, li skepiance est todi pus basse. Dins les pôves payis, ou çk' i s' fåreut rastrinde ene miete, po leyî l' Estat s' rischaper po basti des scoles et assaetchî les industreyes, li skepiance discrexhe ene pitite miete, mins nén raddimint assez. Totafwait å rvier, avans dju dit.
4. Les martchandijhes voyaedjèt come ele vlèt, mins nén les ovrîs.
L' Adjinçna po Martchander sol Daegn Etire [OMC, Organisation Mondiale du Commerce], èn acoird cossiné [signé solennellement] a Marakech e 1996, va leyî passer totes les martchandeyes francmint d' on payis a l' ôte. Oyi, mins, po fé on fabrica [produit manufacturé], vos avoz mezåjhe di matires prumires, mins vos avoz eto dandjî di mwindouve. Pocwè ça, ki les materiås si pôrént discandjî [s'échanger] come on vout et nén les ovrîs ? Dji vs el va dire, la, mi: paski c' est tot benefices po les gros (les bordjoes des ritches payis come les cis des pôves payis).
Portant, ci sistinme la est pår siclimboigne [complètement bancal] paski, avou les gazetes, les tévés et l' Etrernete, les djins pattavå l' bole savèt bén comint çk' on vike dins les ritches payis. Ça fwait k' il î vôrént moussî, pa bele u pa laide [il voudront y émigrer de gré ou de force].
Vocial dedja cwate grandès biestreyes, ki prometèt des laids djoûs a nos efants. Nos e vierans co shijh ôtes divant waire, si on vike co.
Lucyin Måhin, divins: Li Ranteule lº 7, 1998.
Les disfindous handlaedjes.
Li dierin côp, dj' avéns djåzé di l' ONU, ki tént todi avou ls Amerikins, do coschiraedje del petrole a non-syince, del sikepiance trop hôte dins les pôves payis et trop basse e nosse viye Urope; des arindjmints di l' AMDE (Adjinçna po Martchander sol Daegn Etire), ki leye voyaedjî les martchandeyes, mins nén les ovrîs. Ci n' est nén les seulès boirgnasreyes [conneries] eyet boirgnireyes [iniquités] di nosse societé. Vo vs e cial ene ôte, wai, a çou k' i m' shonne, todi.
On pout vinde francmint des canons et del pornografeye mins nén del cocayene.
Dins les martchandijhes k' on direut bén ki c' est l' diale lu-minme kels a-st edvinté, gn a les canons (et les tanks, et les bombes), li pornografeye (les cassetes, les lives, les femes, les efants, k' on handele avou leu coir), et les droukes-droukes (e walon, li mot drouke vout dire, aprume, medicamint), dj' ô bén: li cocayene, li hachich, l' opiom, et les pus au goût du jour: l' eroyene, li crak, l' estazeye.
On pout dire ki, åd fwait do toirt ki ces troes cayets [choses] la fjhèt al djin del daegn [population mondiale], onk våt bén l' ôte.
Asteure riloucans ene miete les lwès eyet li "djustice" des omes, cwè çk' endè djhèt.
Li vindaedje di canons, di tanks, di fiziks et d' åres di mierdistrujhaedje [armes de destruction massive]: kè bén ! ["que bien!" = félicitations]. Ti sins bén: les pus grands fabrikeus, c' est les Uyessês, li Rûsseye, li Chine, li France et l' Inglutere, djustumint les payis k' ont leus xhames todi tot tchôds o Consey di Såvrité [Conseil de Sécurité] di l' ONU. Li vindaedje d' afwaires pornos, c' est parey: ti troves çou ki t' vous so l' Etrernete, sins k' nolu n' el åyixhe måy polou espaitchî.
Adon k' li drouke, vos ! Si on toume so onk k' end a 100 grames sor lu po rvinde, e bråmint des plaeces k' i gn a, on l' va zingler et bastorner, pu l' taper a l' amigo po 2-3 ans. E l' Iran ey e l' Arabeye, on n' tchictêye nén tant: on les pind !
On n' tuze nén ki l' ahivaedje di coca, di hachich et d' pavwer fwait viker, al boune, di pus di 50 miyons d' djins, sovint des ptits cultiveus dins les pus pôvès coines des pus pôves payis. Dins des plaeces come li Miyanmar (Birmaneye), li Paragway, li Colombeye, l' Afganistan, c' est minme li prumî rindaedje emey tos les prodûts di leu-z agriculteure.
Et s' fåt i esse fén bardouxhî po on agronome dire k' on va replaecî ça pa ene culteure ki rapoirtaxhe ostant ! O Marok, dins les payis a tienes do Rif, cultiver do oidje u do rgon pout rapoirter, al boune, 20.000 francs bedjes, ça fwait 500 uroliårds, po èn ectåre. Li kif - c' est inla k' on lome li hachich låvå - rapoite, sins raiwaedje [irrigation] 200.000 francs (5.000 uroliårds) a l' ectåre, eyet li dobe, s' il est raiwé [irrigué].
Po clôre li cayet: on n' espaitchrè måy les ptits cinsîs d' el planter. C' est come si on åreut yeu dit ås djins di Smwès, la cint-z ans: ni fjhoz pupont d' toubak: fijhoz do frumint. Et, si on-z oblidje les cinsîs colombyins a råyî leus cocayires [plantations de coca], adon, k' on-z oblidje tot parey les cinsîs francès d' araetchî leus vegnes. Li vén touwe ostant di djins dins nos payis k' el cocayene !!!
Et si on laireut vinde ces dinrêyes la al libe, come les ôtes prodûts d' cultivaedje. Ça espaitchreut les arantoeles mafyiveuses di s' ocuper di ces vindaedjes la, et di pouri eyet splawner [corrompre] les policîs et les politikîs des payis d' avår la et des payis did ciddé. Et s' leyî skepyî des super-Dutroux pattavå.
Co åk. Gn a des moutouweles ki dvèt rpayî 6900 F totes les samwinnes po l' AZT d' on sidateu ki s' a rascråwé [contaminé] tot si picant a l' eroyene. Si tos ces comieces la serént lweyås [légaux], les moutouweles si pôrént rtourner so les societés ki vindèt l' eroyene (come ezès procès siconte des martchands d' toubak åzès Stêsses). Ça freut viker des advocåts, et ça ristopreut ene miete les trôs k' i gn a dins les caisses da l' INAMI.
Udonbén k' on disfind totafwait: les canons, les pornotreyes, et les droukes-droukes, udonbén k' on leye vinde totafwait.
Savoz bén wice k' elle est, l' ahike ? C' est ki, todi come todi, les åres eyet li pornografeye, c' est les ritches payis ki les fabrikèt, et les hachichreyes, c' est les payis del Tîce-Daegn.
C' est co todi li ptit k' on spotche et k' on språtche !!!
L. Mahin, Li Ranteule lº 11, esté 1999.
La mondialisation sous l'œil de la CNUCED: vers un monde de rentiers et de mendiants, qui va éclater tôt ou tard
Eviè on monde di rintîs eyet d' bribeus, ki va peter on djoû.
Li mondialijhaedje dizo l' ouy del CONUCED.
Li dierin rapoirt del CONUCED, li Coferince di l' ONU pol Comiece Eyet li Diswalpaedje [développement] n' est nén tinre po l' FDM, li Fond Daegnrece åzès Manoyes, e francès : l' FMI [Fond Monétaire International]. Li politike di prustaedje et di retcherpetaedje di l' economeye [ajustement structurel] do FDM/FMI est mo riskeuse, [très dangereuse] evont i les esperts CONUCED. L' FMI si lance des fleurs a lu-minme, mins s' ni voet i nén pus lon ki l' betchete di ses solés [mais a une vision à court terme].
Li " Grand Ptit Viyaedje del Bole " [village global] c' est ene sitindêye wice ki les martchandeyes voyaedjèt come ele volèt, mins nén les ovrîs (nos l' avans dit vocial padzeu). C' est ddja åk di drole mins c' est çou k' on lome li mondialijhaedje. Mins ciste armaxhe la [cette nouvelle donne] ni fwait nén k' des binawreus.
Elle a set petchîs capitås, end ervont i les féns cnoxheus del CONUCED. Les costindjes del veye [inflation] ont bén baxhî dispu li cminçmint des anêyes 40, dijhèt i, c' est l' veur et c' est l' vraiy. Mins li crexhinne di l' economeye dimane å raeze des froumoujhis [au ras des taupinières = des pâquerettes] : 2 åcint po les anêyes 90, adon k' on-z aveut-st oyeu 3 åcint tins des anêyes 80 mågré les disduts et les trichôdreyes [la gestion catastrophique].
Houte di ça [en outre], li crexhince n' est nén pareye pattavå. Dins les payis ki s' diswalpèt, elle avind [atteint] 4,8 åcint. Mins on payis n' est nén l' ôte. E l' Azeye Nonne-Levantrece [Asie du Sud-Est], on-z esteut ådzeu des 10 åcints. Mins les coberôlas [crash, chute] et les couperis des martchîs-ås-tites d' octôbe 1997 nos ont mostré ki c' esteut fok on rinflaedje di biyteus [seulement une bulle spéculative].
So ci tins la, e l' Afrike, li mierdjin wangne todi moens dispu les anêyes 80. Et sol daegn etire, dispoy 1980, les pôves sont todi pus pôves eyet les ritches todi pus ritches. Adon ki ça aveut stî li contråve di 1945 a 1980. Dins les pôves payis, li mitan des ritchesses est rascodowe et ramexhnêye pa 2 djins so dijh [20% de la population].
Dispu 1980, pattavå sol bole, les pôves sont todi pus pôves
eyet les ritches todi pus ritches
Çu n' sereut co rén si ces noveas ritches la rispådrént les cwårs avå l' payis tot fjhant des oujhenes et des industreyes. Mins bernike, ti, monparan. Tos leus liårds passèt e Swisse u a Hongkong, a atchter des bons et des pårts di grossès boesses eternåcionåles [des obligations et des actions de multinationales]. Les noveas ritches divnèt des rintîs eyet leus sôs sont dispinsés a non-syince, et ça n' rischeut nén sovint so les pôvès djins di leu payis.
C' est tos les ingredyints po on novea bardôxha, come les revolucions et les revintreyes comunisses di 1919.
L' istwere n' est k' ene grosse bole ki rôle et coberôle [L'histoire est un perpétuel recommencement].
Lucyin Mahin, divins: Li Ranteule n° 5, erire-såjhon 1997.
Les futurs effets pervers d'une politique d'immigration restrictive.
Li sconte-abagance: ene politike foû-scwere.
Li dierin rapoirt di l' ONU sol demografeye nos stitche bråmint des tuzaedjes et des ratuzaedjes el cahoûle [" citrouille ", ciboulot].
On-z î lét ki l' Urope, si ele vout co sorviker come grand payis d' industreye e 21ime sieke, doet, sins frapyî, comincî a amoenner des djins des payis etrindjîs. Come d' efet, i fårè del djin po bouter dins les oujhenes u les siervices, et payî les moutouweles et les pinsions des cis ki seront adon des bribeus pol societé, ça vout dire nozôtes : vos eyet mi.
Djan-Mår Noûtchestea, on demografe a l' OMS a bén vlou nos rçure eyet reponde a nos kesses-et-messes.
Li Ranteule (L.R.) - Monsieu Noûtchestea, c' est totes couyonådes, motoit, ki ç' rapoirt la, edon ? On-z a ddja bén des rujhes assez po retchessî les ilegås, c' est nén co po tcheryî ås abagants [amener des immigrés par transports entiers].
Djan-Mår Noûtchestea (Dj.M. N.) - Nonna, ô, vî scorion, (i parèt k' on pout dire insi e walon ; c' est dins l' Assimil). Nozôtes, les demografes, nos l' avans dit co traze côps. On payis come li France metans, a dandjî di 500.000 abagants so l' anêye. Mins si on rescontere des politikîs eyet lezî ndè conter des sfwaites [leur tenir de tels propos], i vs metrént co voltî el gayole et vs fé passer po on terorisse.
Paski, li môde, el viye Urope, c' est les pårtis wårdiveus ådla [hyperconservateur] ki pretchèt tos tchamps tos payis siconte des etrindjîs Li movmint des noû-Recsisses a co des beas djoûs dvant lu. Pol prumî côp après l' guere, il a moussî en on govienmint di l' Urope do Coûtchant. C' esteut e moes d' fevrî 2000, e l' Otriche.
Sacwants govienmints ont tolminme saizi ki c' esteut non-syince di revoyî des etrindjîs, co puvite des familes, dabôrd ki dins vint trinte ans, on-z årè dandjî di mwindouve a make, k' on n' trovrè nén cial e l' Urope, poy ki les Uropyinnes ni vlèt pupont fé d' efants.
Li Beldjike, nén trop biesse so ç' pont la, a dné lanawaire leus papîs a 20.000 etrindjîs k' avént moussî e nosse payis e stoumulignes. Divant leye, li France et co dvant, l' Itåleye avént ddja metou so pî des sfwaitès campagnes di regularijhaedje d' ilegås. L' Espagne est ki s' apresteye a fé parey di måss a djun 2000.
Ça fwait ki si vs estoz on djonne Aldjeryin, Tunizyin, Marokin, Senegalès, Pakistanès, Somalyin, et ki vs ratindoz a Tandjî, a Tunisse, a Layoune di poleur ebårker so ene naçale [barque] po vs moenner a Djibraltar, al Sicile u ås Iyes Canareyes, prindoz pacyince. Si vos n' perixhoz nén neyî, ki l' police espagnole u itålyinne ni vos apice nén, vos avoz bråmint des tchances ki vos efants åront ene cåddidintité uropyinne, après onk u l' ôte di ces regularijhaedjes la.
Dabôrd, pocwè fé l' bådet ki rfuze du rwaitî ses orayes ?
Fijhans, po on côp come les Amerikins. Et dner on cwota d' abagance [quota d'émigration] tchaeke anêye, et saetchî al buxhete [tirer au sort] les dmandeus et les dmandeuses des payis do Tîce-Monde. Di ç' manire la, on rascodreut des djins bråmint pus comifåt ki les avinturîs, sovint ki n' savèt ni lére ni scrire, ki sont presses a n' nén raveur vete pea [à ne pas " ravoir " peau verte = à y laisser leur peau] tot triviersant dins des batchots d' Sint Nicolai [embarcation de fortune] li stroeteure di Djibraltar u l' cine di Messine.
Ene miete di sûtisté [clairvoyance] et d' subtilité n' a måy fwait do toirt a nolu.
Lucyin Mahin, li 12 di fevrî 2000.
Les effets prevers des subsides à l'agriculture.
Les subzides ås cinsîs des ritches payis espaitchèt i les payizans des pôves payis di moussî leu tiesse foû des strins ?
[Les subsides à l'agriculture empêchent-ils les paysans du Tiers-Monde d'émerger économiquement ?]
|
|
|
Dins tos les cas, et mågré les criyaedjes a Barabasse des ritches payis, les chifes sont la, setchs come Setchri et Setchvå: e 2001, les payis d' l' OCDE eshonne ont dispårdou emey leus cinsîs li ptite dringuele di 311 miyårds di dolårs amerikins, ça fwait shijh côps dpus ki l' aida k' il ont-st evoyî eviè les payis del Tîce-Daegn. Et ça fwait ostant ki tot l' Divintrin Produt Brute di totes les Afrikes houte da Sara.
K' è diss, Batisse ?
Tot ça pocwè fé ?
Pu produre des moyes di boure et des tienes di tchå, ki vont esse likidés a po ene pîce di pwin divins les pôves payis. Les poudes di laecea, boutans, sont ratchtêyes pås oujhenes e l' Afrike po rfé do laecea d' botaye, lu-minme rivindou bon martchî dins les veyes. Et les ptits cinsîs do payis ki modèt sacwants lites di laecea, et eto les cis ki s' ont ahessî avou des bounès vatches atchtêyes tchir et vilin, i dmorèt avou leu laecea, ca les laeceareyes lezî payèt meyeu-martchî ki çou k' ça lzî rvént å lite.
E l' Afrike Coûtchantrece, gn a 10 miyons d' djins ki vikèt do coton. Sapinse ås esperts li subzide po tchaeke kilo d' coton prodût ås Estats-Unis et e l' Urope est, dispu lanawaire, pus hôt ki pris d' vinte do kilo sol martchî daegnrece.
Sacwants govienmints d' Afrike sont po-z amete l' Union Uropyinne et les States divant l' OMC, l' Adjinçnance pol Comiece Daegnrece. Li Banke Daegnrece l' a bén dit: les ptits ahiveus d' coton d' Afrike vont piede 200 miyons d' dolårs a cåze des subzides amerikins.
Et rcriver d' fwin !
Mins årvierdimint, l' Union Uropyinne clôt ses ouxhs ås prodûts d' Afrike come les tomates u les orandjes.
Oxfam a dismostré en ôte toû d' rossea tchén ki les Uropyins djowèt ås pôves payis, avou l' souke.
L' Urope epoite ses troplins d' souke a on pris mitan moens tchir ki l' pris aclapé pol PAC, li Cmone Politike Agricole, et meyeu martchî ki l' pris k' ça lzî rvént.
Et ces subzides la, ki s' chifrèt a 1,6 miyårds d' euros, ont rindou l' U.U. (Union Uropyinne) li prumî epoirteu d' souke, dabôrd ki les costindjes î sont pus hôtes k' ôte pårt. Sol minme tins, les dwanes so sacwantès dinrêyes agricoles ki vnèt do Tîce-Monde alèt disk' a 140 åcint !
Est ç' ki ça n' creye nén vindjince, paret, dijhèt i les Oxfam-îs !
Les ecolo boutèt al minme tcherete.
Po produre do laecea, i fåt del yebe, k' est poûssêye a make avou des nitrates. Sifwaitmint po les betråles a souke. Ces nitrates la si rtrovèt dins les poujhåvès aiwes [nappe phréatique] disk' a 100 metes fond.
Po racourti: les gros cinsîs d' Urope produjhèt sins wangnî leu veye a cåze do pris des usteyes, des epronts, evnd. I n' si saetchèt foû spexheur k' avou les subzides. Mins ces subzides la sont dnés å kilo d' souke, al vatche modowe, evnd. Ça fwait k' i sont stombyîs [aiguillonné, excités, poussés] po produre todi dpus et manni [polluer] todi dpus leu-z evironmint, et apôvri todi dpus les pôves des pôves payis.
Après nozôtes les moxhes ! [Après nous le déluge]
Et come di djusse, espaitchî les Afrikins, les Kurdes, les Afgans, evnd, di vni bouter dins les cinses, po ene pitite wangne. Tos les djoûs, end a ene vintinne ki mourt, neyîs, tot vlant passer li stroeteure di Djibraltar. Parey dizo l' Sicile ey el Mer Edjêye.
Dj' aveu lomé li prumî des papîs di ç' pådje ci: dijh nouzomès biestreyes di nosse société.
End a kéke côp dipus d' dijh !
L. Mahin, li 5 di setimbe 2002.
La pollution causée par les sacs en matière plastique.
Les saetchots d' plastike.
On saetchot d' plastike, c' est on saetchot ki sieve a mete ses comissions, po lzès ramoenner al måjhon, pu après k' on hene evoye.
Istwere des saetchots d' plastike.
Les saetchots d' plastike ont divnou foirt corants a pårti des anêyes 1970. C' est pus ahessant ki les cabas et filets ås comissions, ca on pout aler fé ses coûsses sins rdiveur passer al måjhon po-z aler rcweri l' filet.
Dins les anêyes 2000, end a pattavå. Metans, el France, so èn an, on s' sieve di 17 miyårds di saetchots d' plastike.
E l' Afrike, on-z a cmincî a-z eployî toplin des saetchots d' plastike aviè ls anêyes 1990. Come li ramassaedje des yôrdeures des manaedjes [ordures ménagères] n' egzistêye nén co a mwintès plaeces k' i gn a, les djins tapèt cråndimint evoye tos les saetchots d' plastike. Å Marok, on-z avire k' on nd alowe on miyård so èn an.
Måfjhance des saetchots d' plastike.
On n' sait nén cwè fé po lzès distrure. I fåt 400 ans po k' i soeyénxhe distrûts tot seus. Si on lzès broûle, ça fwait des resserants gaz. Sovint, i s' ritrovèt dins l' nateure. I mannixhèt les pladjes, les bwès, les montinnes; on-z a conté k' end aveut 122 miyons so les pladjes di France.
Åtoû des nozés ptits viyaedjes touristikes do Senegål, gn a des håyes etires covrowes di saetchots d' plastike, ki disparnut l' payizaedje.
Adon, cwand i volèt evoye dins les tchamps, i polnut esse magnîs pås vatches et lezî stoper l' panse. Les biesses boschtèt [gonflent] et crevèt.
Et cwand k' i volèt evoye el mer, i plèt esse magnîs pås tortowes di mer et pås dôféns, et lezî stoper les boyeas, et les touwer. Les dôféns les prindèt po des meduzes.
Dins les cortijheas [cultures maraichères], on les rescontere pacô pa trûlêyes paski sacwants cotlîs riprindèt les mizeres des veyes [déchets urbains] come bonmartcheye ansene. Mins, les bokets vont candjî li tcherpinte del tere, et, après deus u troes ansinaedjes avou ces composses la, on n' pôrè pupont ahiver d' verdeures, paski les raecinêyes vont aler astok siconte di des potches di plastike, ki les espaitchèt d' aler pus fond.
Pa cwè replaecî les saetchots d' plastike ?
Les saetchots d' papîs ?
Nonna, ca, po fé do papî, i fåt do bwès; po-z aveur li påsse a papî, i fåt totès sôres di tchimicreyes, ki s' ritrovnut sovint dins les aiwes. Po fé meye saetchots d' plastike, fåt 36 lites di mazoute; po fé meye saetchots d' papî, endè fåt 47 lites.
On-z a discovrou lanawaire des saetchots fwaits avou des prodûts tchimikes ki s' dismantchèt dins l' nateure: inte di zels, li ''materbi''.
Alfén, gn a l' sistinme des filets ås comissions k' on rind ås sårmas, et k' i sont-st oblidjîs d' vos les rprinde; zels i les rneteynut et les ralouwer.
Ene saye el Côsse.
El Côsse [Corse], gn a yeu ene campagne po s' mete cwite des saetchots d' plastike e 2002. On-z a dmandé a totes les djins di tchoezi inte les saetchots e polimere ki s' distrût tot seu, et des ralouwåves filets. Les djins ont tchoezi les cabas. I costèt 1 uro, mins on lzès pout discandjî, on novea po on vî.
A Calvi, gn aveut deus sårmas ki vudént 50.000 saetchots d' plastike tos les djoûs. E 2004, end a pus onk. Dins tote li Côsse, so deus ans, on-z a parvinou a fé baxhî l' eployadje di saetchots d' plastike di 80 åcint.
Come di djusse, ci n' est nén si bonmartchî et si pratike ki les saetchs e plastike. Mins li vrai pris des plasticreye, c' est cwè. Les plastikes sont fwaits a pårti del petrole, ki costêye asteure 40 dolårs å bari. Mins est ç' li bon pris po ene sacwè ki va esse sipoujheye dins 40 ans ? On-z ôt sovint brutyî k' el petrole csoteyrè, al boune 100 $ li bari e 2010.
Disk' a cwand k' on frè co come les otruches: dire ki c' est l' industreye ki mannixh, et nén nozôtes. L' industreye ni fwait ki d' produre çou k' les alouweus alouwnut.
Tuzez î tchaeke côp ki vs prindoz, al caisse di vosse sårma, ene pougneye di saetchots e plastike.
Les ôtès rexhowes.
On pout ramasser les saetchots d' plastike dins les depots ås måssîstés [décharge publique]. E l' Afrike, gn a des pôvès djins ki fjhèt ci ovraedje la. Li plastike ramexhné inla pout esse ralouwé, po fé metans des buzetes pol raiwaedje des tchamps [irrigation agricole], u des adujhoes d' aiwe [adduction d'eau]. L' aroke, c' est ki les saetchots de plastike ni sont nén pezants, et kel vî plastike si ratchete å kilo. Ås pris d' ractaedje, on ramasseu èn va nén ddja wangnî 1 € so ene djournêye. Ça n' våt nén les poennes.
Asteure, on fwait des rcweraedjes po mete des prodûts d' rawete avou l' plastike, po k' i s' distrujhe tot seu so bråmint moens di tins. Po cmincî, on radjoute on prodût rawetrece [additif] ki va aidî li loumire, li tchåleur et l' ocsidjinne a cotaeyî li poliyetilinne a ptits bokets. Ça s' va fé so deus moes, estô di deus a troes ans. Après, on mete on deujhinme prodût, ki va stombyî l' "erunixhaedje" [stimuler l'oxydation] do plastike, pol rinde "magnåve" des microbes. Ça s' frè so deus ans (estô d' 400 ans).
Les noveas saetchots d' plastike divrént ariver sol martchî, å minme pris k' les vîs, pol moes d' setimbe 2004.
Lucyin Mahin, li 6 d' awousse 2004.
L' OMC fwait berwete a Cancun: tertos pierdants ?
L' Adjinçnaedje po Martchander Totavå, e francès l' O.M.C. a stî askepieye la ene dijhinne d' anêye po replaecî li G.A.T.T. (General Agreement on Trade and Tarifs). C' est damadje paski, avou l' Gatt, gn aveut moyén d' aveur des beas djeus d' mots avou l' walon "gade", come les cinsî walons avént fwait dvinltins, cwand i scrijhént des pancåte siconte di ci acoird la.
Li coferince di Cancún, e Mecsike (setimbe 2003) vineut deus ans après li programe di diswalpaedje di Doha, e setimbe 2001, djusse après les atacaedjes di Noû-York et Washington.
Dispu Doha, les payis d' Nonne avént cmincî a grignî des dints. Nos avans mostré enawaire ki les subzides ås cinsîs des ritches payis espaitchént les payizans des pôves payis di moussî leu tiesse foû des strins. Insi, li coton ahivé e Burkina Fasso, Mali, Benin et Tchad ni s' vind nén bén, mågré ene bonmartcheye mwin d' ouve paski les cinsîs del Nonne des Estats-Unis rascoynut des banslêyes di liårds di l' Estat amerikin po vinde leu martchandijhe.
Cwand dj' apoirtéve å Marok des åmayes a laecea olandesses, ele mi rivnént e 1999-2001 vindowes so plaece inte 1300 et 1500 uros. Ci n' esteut possibe ki paski l' "Martchî Comun" payive 700 a 1000 uros par biesse a l' epoirteu. Mins si èn acleveu marokin vout aprester ene asmetante åmaye po vinde, ele lyi rvént 1800 a 2000 uros. Ça fwait ki, ses djnixhes, els ecråxhe po touwer !
Drole di sistinme po-z aprinde ås cinsîs do Tîce-Monde a produre zels-minmes leu laecea !
************
Inte Doha et Cancun, les payis d' Nonne s' avént rashonné en ene "Troke des 21", po fé passer leus idêyes, et mete noer so blanc les rcwesses des pôves so l' agriculteure, et sacwants ôtes ponts. "Mins les ritches payis nos ont fwait l' oneur k' on fwait a on fô", derit i li minisse moricyin Jaya Krishna Cuttaree. Ça vout dire k' on n' a måy djåzé di çou k' les pôves payis atåvlént.
Ça fwait ki tos les payis d' Nonne ont tnou eshonne conte li drovaedje d' ene bate di dvize so "les sudjets d' Singapour". C' est ene dimande di l' Urope, do Djapon, di Taywan et del Corêye Nonnrece, sotnowe pa les Estats-Unis, po dmander moens di paprasreye ezès dwanes et dipus d' clairisté dins les martchîs d' estat. Gn aveut eto les rîles d' investixhmint eyet l' concurince.
Eto, onk dins l' ôte, a Cancun, les pôves et les ritches payis n' ont fwait ki di si rwaitî come des tchéns d' casson. Les payis d' Nonne po dire k' i n' esteut nén d' kession di cmincî a dvizer so les sudjets d' Singapour tant ki les payis d' Bijhe ni ployrént nén sol subzidiaedje di l' agriculteure. "Vos n' nos vloz nén atchter nos dinrêyes: ci n' est ki d' djusse ki nos nos arindjrans po dner les gros martchîs a nos prôpès eterprijhes." C' est a pô près çou k' a dit li minisse indyin do Comiece et Handele, Arun Jaitley.
Ça fwait k' on-z a fwait berwete a Cancun, dabôrd. C' est l' difåte a kî ?
Les payis d' Nonne sont rwaitîs come les wangnants politikes di Cancun. "C' est pår li prumî côp ki, foû des vîs ashonnas ideyolodjikes did dinltins, li Tîce-Daegn si disfind en ekipe po fé ricnoxhe ses prôpes interesses po s' diswalpaedje", sapinse å minisse Nonne-afrikin di l' industreye Alec Erwin.
Mins il ervont sins rén dins leu taxhe, ont i rilevé les cis ki djhèt k' i gn a yeu k' des pierdants a Cancun. Minme les payis cotonîs d' Afrike n' ont rén yeu des Estats-Unis, bén binåjhe di n' nén dveur discwårler ses cinsîs l' anêye di dvant les vôtaedjes pol prezidince (waeyén-tins 2004).
Les ôte-mondisses, come li rlomé cinsî francès José Bovet, estént al dicåce, zels eto. Kî çki wangne li pus dins li handele totavå ? C' est les ritches payis. Ça fwait k' i sayront do rmete so pî li "programe di Doha", ki flaxhe foirt des penas [bat de l'aile] après l' tournêye k' il a ramassé a Cancun.
|
|
|
Et sayî di martchander pol benefice di tertos, et nén, come sovint asteure, avou l' gros pexhon ki magne li ptit.
Lucien Mahin, li 30 di setimbe 2003.
(Page de l'économie) Li pådje di l' economeye.
(Page de l' immigration) Pådje di l' abagance.
(Page de la nature) Pådje del nateure.
(Page de la pollution sur Wikipedia) Pådje del mannixhance sol wiki.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
(Index des sujets traités en wallon unifié) Djivêye des sudjets diswalpés e rfondou walon.
(Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon.
(Back homepage) Hay ervoye al mwaisse-pådje
(page menu du wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
(Back liste des articles journalistiques de L. Mahin) Ralans è sol djivêye des scrijhaedjes di papîs d' gazete da Louline Voye
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu. On les pout rcopyî et redjårber tot rahoucant l' adresse did so les fyis.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur. Reproduction et adaptations autorisées en citant la source Internet.
