|
|
Foyous et plantches di biyolodjince. (e walon) |
|||
|
|
Foyous et plantches di biyolodjince. (e walon) |
|||
dierin rapontiaedje - last update: 2004-02-14.
Dressêye:
Foyous so les biesses et les plantes. Planches de zoologie et de botanique.
Adjinçnas di fiziolodjeye. Schémas de physiologie.
Adjinçnas di zolodjeye. Schémas de zoologie.
Biyolodjeye.
Li boûkete, e sincieus latén Fagopyrum esculentum n' est nén ene coûtivêye fenaesse [graminée cultivée], come les ôtès dinrêyes (sipeate, rigon, frumint, avoenne, oidje). C' est ene poligonacêye (dinltins, ele si loméve Polygonum fagopyrum), des plantes avou des foyes come des rampioûles, et des ptitès blankès rôzlantès fleurs.
Po dire li veur, gn a eto deus ôtès sôres di boûkete:
|
|
|
|
Coûteure.
On seme li boûkete e moes d' may et djun, 40 a 50 kilo di sminces a l' ectåre. C' est ene foirt voltrûle dinrêye, k' arive raddimint a grinnes, diviè l' moes d' awousse, setimbe (Piccini & Hardouin, 1965).
Li boûkete florixh å moes d' awousse. Gn a ene dijhêye ki dit, a Waime k' i n' fåt nén k' aloume å moes d' awousse ca i n' è dinreut rén. Gn a k' a l' boûkete bén dner èn an so set po rpayî l' cinsî d' ses poennes, dijheut on divins l' tins e l' Årdene (J. Bastin, 1939).
Li boûkete a stî coûtivêye el Walonreye disk' å cmince do 20inme sieke. End aveut co 4000 ectåres adon, mins li stindêye s' aveut ratchitchî a 150 ectåres e 1960 (Meurisse, 1994).
On tchamp d' boûkete (Daegntoele)
Gn a co ene dimande di farene di boûkete; on payis come li France end a apoirté 10000 tones e 1988 (Meurice, 1994). On l' ahive dins li dmeye-bole Bijhrece, come li mostere li mape ciddé padzo.
Li boûkete si plait bén ezès pôvès surès teres, minme dins les froedès plaeces del Hôte Årdene, sol payis d' Måmdey et ezès Rdîmés payis (Bastin, 1939). Ele ni dmande waire d' ecråxhes.
Uzaedjes:
Avou l' farene di boûkete, on fwait ene sôre di vôte, k' on lome des groumetes, u k' on lome eto: boûkete. So Lidje, c' est ene mitchotreye do Noyé, k' on rmete dins l' påsse des corintenes et des tchitches (des catches, souwêyès pemes). Ça s' cût al paile å boure u a l' ôle. On lzès magne tchôdes, avou do souke dissu, u froedes, avou del sirôpe. Dins l' payis d' Dinant et so Smwès, on lzès magne ossu al Tossint, et on les lome "berdeles". Li mot "berdelle" si rtrove eto e tchampnwès a Suni (R. Nicolas, 2000), dandjreus paski les femes tot lzès fjhant, berdelént bråmint. Avår la, dins li rcete, on mete eto del farene d' avoenne (Vauchelet, 1939).
Des boûketes, c' est come des fenès vôtes.
Po sognî les biesses, on les pout rafôrer avou del waide di boûkete, mins i n' è fåt nén dner dtrop, ca adon, les vatches atrapèt del fotosinsiûlijhaedje. Tote li blanke pea va tourner a crapes, pu s' discoler a grossès takes di cur.
|
|
|
Li grin pout esse diné direk ås poyes et, molou, ås pourceas et ås veas.
Les latons d' boûkete sont foirt ritches e blandoû (proteyenes), cåzu 30 åcint. On ndè pout mete disk' å tîce des farenes po les pourceas u les åmeas al laxhe.
Li boûkete e lingaedje walon.
Foirt kinoxhou so Lidje (prononcî boûkètt), li mot boûkete est spårdou eto dins les ôtès coines del Walonreye, avou on prononçaedje ene miete diferint: bûkète a Waime bôkètt a Cerfontinne, a Fleuru, a Djåmioû; boukètt a Courçale, a Nivele, al Lovire; a Måtche-dilé-Scåssene, a Bive. Droldimint, on l' aveut rovyî e payis d' Nameur.
Li no del boûkete s' a eto spårdou a cåze d' èn arimea da Georges Ista, k' a divnou on classike des recitaedjes d' efants: (Li boûkete emacralêye):
On cnoxhe eto li spot, ki dit:
Cwand k' on magne les boûketes a l' ouxh, on magne les cocognes el coulêye.
ki vout dire ki, cwand i fwait bon å Noyé, i fwait froed a Påke.
Nos del boûkete ezès ôtes lingaedjes.
En inglès (buckwheat), flamind (beukweit) et almand (buckweizen), li no vout dire hesse-frumint (faw-frumint), pask' el grin rishonne ene fayene. C' est ç' no la k' a moussî e walon. On vout k' ça fouxhe on conte di Lô, e payis Flamind k' åyaxhe sipårdou l' boûkete el Principålté d' Lidje et ezès djondants payis (Meurisse, 1994). Li no e francès (sarrasin) ey en itålyin (grano saraceno), c' est paski c' est on noer grin. Les Sarazins, c' est des Mores avou on noer vizaedje.
Li såvadje boûkete
C' est ene plante del minme famile, e sincieus latén, Polygonum convolvulus, mins ki crexhe dins les tchamps: c' est come ene rampioûle, 15 cm a on mete longue, avou des vetès fleurs et grinnes come les cenes del boûkete.
Pådje fwaite pa Lucyin Mahin, li 13 di fevrî 2004, rimetowe so Wikipedia.
Fiches de Biologie / Foyous di biyolodjince
Li brouhî.
(La buse variable)
Li brouhî rishonne, e pus ptit, å wôteu [faucon], mins il a on court betch.
Il a des plomes brun-foncé, mins i gn a pacôps des blankes didins. Elles sont spesses et serêyes.
Il a ene coûte cawe.
I s' tént al forire des bwès et tchessî do djoû. I dimeure cobén des eures al copete d' on plope, so on postea u on piket d' pateure. Cwand i voet ene sacwè al tere, i plonke d' ene grande roedeur.
I mindje des essekes, des soris, des tchiproûles, des gurnoyes, des djonnes moxhons, minme des poyons. Mins nén des poyes k' i leye å ben-lomé moxhet-ås-poyes [autour].
Di l' ivier, i s' nourixh di crevêyès biesses et di ptits moxhons. On-z è voet dipus tins d' l' ivier, paski des cines di dpus å Nôr dischindèt disk' el Walonreye.
E nosse payis, on nel pout nén touwer.
I pond onk u deus oûs par an.
St(éphanie) V(iroux). divins: Novèles, n° 35, 1997.
brouhî [o.n.] 1. foirt corant moxhet, a grandès ailes, passant, e sincieus latén Buteo buteo. rl a: miyot, proyî. F. buse. 2. biesse djin, k' on n' lyi sait rén aprinde (come li brouhî, k' on n' sait aclever pol wôturreye). F. lourdaud, balourd. Disfondowes: brouhî, brouhi, bruhî, brohî, broyî, brèyî, brayî, burî, bèri, beûrî, bërî. Etimolodjeye: disfondowe di "proyî", motoit avou assaetchance di "brouhire" (li brouhî cwire ses proyes e vûbwès, come dins les hés a brouhires, la k' gn aveut toplin des coks et des d' brouhires et des råleas d' djiniesses).
|
|
|
|
|
proyî [o.n.] 1. brouhî. F. buse. 2. biesse magneuse di tchå. F. prédateur. Disfondowes: proyî, plohî, proyi, prôy, proy, broy.
L. Mahin & P. Sarachaga, coirnêye do splitchant motî.
No e walon (saetchî foû di Franwal)
BUSE ; (rapace, partic. buse variable Buteo buteo) ; brouhî ; Pårlers: brouhî, brouhi, bruhî, brohî, broyî, brèyî, brayî, burî, bèri, beûrî, bërî; proyî (litt. proie-ier). Pårlers: plohî, proyi, prôy, proy, broy; bujhe [bûje] Pårlers: bûze; wiyôle, huyele [houyèl] (litt. miaul-ante); Pårlers: wiyole, ouyèle; åpite ; Pårlers: aupite, laupite; v. épervier, autour, milan, faucon.
Nel nén cmaxhî avou les ôtes moxhets: (Ne pas confondre acec les espèces voisines)
ÉPERVIER; (rapace diurne en général, part. Accipiter nisus) (ptit) moxhet [mochè / mohè] Pårlers: mouchèt, mohèt, mochèt, moukèt; proylet [prôylè] (litt. petite proie) Pårlers: pron.y' let, proylèt, prowlet, prôliet.v. buse, autour, milan. Ene imådje d' on cozin d' Amèrike
MILAN; miyot; v. autour, buse, épervier.
AUTOUR (sm) (part. a. des palombes, Accipiter gentilis) lere-ås-poyes (litt. larron aux poules) ; Pårlers: lîre-, rére-, ri- ére- nîre-, niêre-, mêre-, -ås-, -âs-poyes, -pouyes. oujhea-ås-poyes [oûhê, oûja]; Pårlers: oûhê-ås-, -âs-, -des-poyes, ojê-, ujê-aus-pouyes, ouja-as-pouyes. moxhet-ås-poyes, moxhet-ås-colons (litt. aux pigeons) v. épervier ; biesse-ås-poyes; wiyôle-ås-poyes; Pårlers: wiyole-as-pouyes; vixhå-ås-poyes [vichå, vihå] (litt. putois des poules); v. milan, buse, faucon.
Schéma de l'appareil génital masculin.
Adjinçna des pårteyes.
(adjinçné pa L. Mahin).
Li voye del xhlé (pixhete): ele vént des rnos pa l' atchenå al xhlé [uretère]. Ele est wårdêye on ptit tins dins l' vexheye. Å pixhaedje, ele vént foû pa l' atchenå pixhrece [urètre].
Li voye do spieme.
Si des mots difficiles se présentent a vous sur ces pages, allez voir s' il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec bréve traduction française).
(Index par auteur) Djivêye des scrijheus. (dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moenrece do rfondou walon.
Sacwantès imådjes di cisse waibe chal polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt.
Some pictures published on this page may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future.
