|
|
Des pages d'histoire à découvrir à travers des textes en wallon normalisé. Des bokets d' istwere dins des bokets d' walon (e rfondou). |
|||
|
|
Des pages d'histoire à découvrir à travers des textes en wallon normalisé. Des bokets d' istwere dins des bokets d' walon (e rfondou). |
|||
dierin rapontiaedje - last update: 2004-05-08.
I. Moyinådje.
El Walonreye:
Ådfoû:
Monde arabo-musulman.
Une culture industrielle disparue: le pastel.
Li waisse.
On l' a bén rovyî, cisse plante d' avår ci la, k' on lome e walon li waisse [pastel, guède].
C' est ene croejhrecire [crucifère] k' a stî ahiveye [cultivée] e l' Urope do Coûtchant dispu l' tins des Romins disk' å cmince do 17e sieke. So tot ç' trevén la, c' est l' seu sourdant del bleuwe coleur, k' on s' sierveut po tinter les draps et les stofes. Après, ele serè replaeceye pa l' indigo, ene plante di l' Inde.
On côp codowes, les foyes di waisse sont cbroyeyes tote vetes å molén. Gn a des ovrîs ki fjhèt des torteas avou l' molaedje, k' i rôlèt e rôleas, pu les mete so des clåyes por zels souwer.
C' est come ça, e rôleas, k' on l' vindeut padecô.
Mins, å pus sovint, li waisse est spotcheye tote fene. Li poure di waisse est frexheye avou d' l' aiwe, et adon, ele tchamosse, tot dnant ene flairante nodeur. Ça baye ene sôre di brunåsse diele k' on rispotche co on côp, pu l' raidjî. Adon, on l' vindeut azès drapîs.
Li molén d' waisse n' est nén d' ene grande sincieusté. Il est metou la k' on plante li dinrêye. C' est ene meule di pire k' est accionêye pa ene rowe a aiwe, ene rowe a vint, u biesmint pa on manedje (deux biesses ki fjhèt tourner on mecanisse). Les cinsîs moennént les foyes di waisse å molén avou des berwetes, pa les pazeas et les pî-sintes.
Di 1200 a 1500, li martchî del waisse aléve å pére des pôces, ca c' esteut l' seule bleuwe coleur pol tinteurreye a on moumint ki des veyes come Hu, Nameur, Lidje, et eto Sint-Trond, Tongue, Hasse [Hasselt] et Lovin si diswalpèt pår.
Mins, li pus grosse pratike [clientèle] des moléns al waisse, i shonne ki ça soeye l' Inglutere. C' est eviè 1204 k' on trove les prumîs papîscrîts ki cåzèt del waisse. Ça rapoite télmint k' a Vilé, e 1252, gn a deus bordjoes, Rawoul et Pire, k' endè semèt catchetmint so des tchamps lowés a l' abeye di Sint Trond, ki c' est da sinne les teres. Mins, on les va racuzer a l' abé, et ci-cial riclame 40 lives di Louwis po les damadjes.
On-z a les pinses ki les moléns d' waisse si plént dismantchî, po s' aler remantchî dilé les tchamps d' culteure, a èn ôte viyaedje, tot åddilong del campagne, ki duréve a pô près 100 djoûs.
Li rindaedje so l' anêye fourit di 30 cuvlêyes pa molén e 1289 et di 36 e 1294. Douvént tant d' adire ? Motoit ene meyeuse anêye, motoit ene pus foite dimande.
Vocial sacwants viyaedjes ki produjhént del waisse dins l' payis d' Hanu.
Åcosse : deus moléns cités dins les papîscrîts e 1289 et 1294
Ambsin et Ambsinea : on molén e 1294
Beurdene : onk e 1289 & 1294
Céplet : onk e1294
Brançon : 2 e 1265 & 1294
Mierdo : 3 moléns e 1265, 2 e 1289, co 2 e 1294
Moxhe : deus e 1289
Pelinne : onk e 1403 & 1460
Pitit Haloe : onk e 1460
Tîne avou Wansin et ds ôtes hameas : 8 e 1259, 5 e 1294
Veye : sacwants moléns.
Wazedje : 2 e 1295, 7 e 1289, sacwants e 1294
Mins, foû do payis d' Hanu, on ahivéve eto des waisses sol payis d' Nameur, di Lidje, sol dutcheye di Braibant ey el Conteye di Lô. On-z a des papîscrîts k' endè djåzèt a Walefe et a Tisse.
On rlevrè ossu k' ossu toit [tôt] k' e 1514, a Lin, li molén a dné s' no a ene plaece. Vocial on vî papî, çou k' est scrît dsu:
Å leu k' on dist "å molinea d' waisses".
F.P. Ista, papî scrît e francès dins "Les Annonces de Hannut", rimetou e walon pa L. Mahin, divins Coutcouloudjoû, 2002.
La noûf cints ans, nos tayons end alént a Djeruzalem
Godfroed d' Bouyon et Pire l' Ermite
E l' anêye 1096, li påpe Orban II [Urbain] va houkî tos les Crustins a ndaler liberer Djeruzalem. Amon nozôtes, el Walonreye, c' est Godfroed, duk di Bouyon - k' a vnou å monde, dit-st on, a Båjî addé Nuvele - ki decideye di ndaler eto, et ki vind si dutcheye [duché] a l' eveke di Lidje po-z aveur des liårds assez po ene sifwaite avinteure. Li convoye, fwaite di Walons, di Francès do Nôr et di Lorins [Lorrains], endè va li 15 d' awousse 1096.
Ene miete divant, li pretcheu Pire l' ermite aveut houkî les pôves et les ptitès djins po pårti eto deliberer li tombe do Crisse. Zels, bråmint pus må organizés, ni parvénront måy a Djeruzalem.
On-z eva so l' Almagne
Al difén do moes d' awousse, les pelrins ritrovèt l' Aiwe di Rin k' i shuvèt disk' a Worms. La, aprindèt ki li croejhåde des pôves s' a fwait cohatchî e-z arivant el Hongreye, et s' si rvindjèt i so les Djwifs del veye di Worms, k' il acuzît di tos les mås del tere.
Pu cotinouwer disk' a Ratisbone.
L' Otriche et li Hongreye
Li convoye estate on ptit tins a Tulln, li mwaisse-veye di l' Otriche di ç' tins la.
Adon, c' est li cminçmint d' ene voye ki, po les djins d' adon, n' est pus e l' Urope : li Hongreye.
El Hongreye, li croejhåde da Pire l' Ermite et des ptitès djins î aveut ddja passé eto et elle aveut fwait des ravaedjes. Sintoz bén ki Godfroed et ls ôtes n' estént nén les bénvnous. Po-z espaitchî k' i n' åye co des batayes et des moirts, Godfroed s' a arindjî avou li rwè di Hongreye et nos djins ont plou trevåtchî l' payis disk' a l' Dråve sins pont d' rujes.
On-z arive e l' Impire d' Oriyant
Après li Dråve, on shût l' Aiwe-di-Danube et on-z est cåzu do côp a Zemoun (asteure, c' est on vinåve [quartier] di Belgrade). C' est l' prumire veye di l' Impire di Bizance. L' Impreu si dmefeye di tos ces djins la ki, por lu, ni sont ki des " barbåres " vinous did bén lon. Ça fwait k' Alexis Comene - c' est come ça k' on l' lome - ofere bråmint des cwårs et des pirreyes azès croejhîs por zels dimani påjhires et n' pont fé d' må ås Greks. Godfroed eva disk' a lyi promete tos les teritweres k' il årè rprin azès Muzulmans.
Et nos tayons si rtrovèt divant li pus grande veye d' adon : Constantinope, avou ses 700 000 dimanants [habitants], et co hay.
Amon les "måfiants" ["infidèles"].
Après aveur passé Bosfore (li ptit passaedje d' aiwe inte l' Urope et l' Azeye), nos djins arivèt do côp a Nicêye. C' est la k' i rescontrèt po l' prumî côp les Turks, et lzî fote ene deguezene [battre à plate couture]
Mins, après, Godfroed et ls ôtes si rindèt conte di çou k' c' est, li Turkeye. Ût moes k' i lzî fårè po-z avni a Antioche, di l' ôte des costés do payis, sol Mitrinne Mér (li Mediteranêye).
A Antioche, les Crustins sont-st eraedjîs, paski les Turks ont profané l' eglijhe k' a stî li prumire båteye pa Sint-Pire, k' a stî li prumî eveke d' Antioche. Et, po si rvindjî, i touwèt bråmint des djins, come todi. I n' fijheut nén bon èn nén esse crustin el Turkeye di ç' tins la. Moirts di fwin et foû scrans nåjhis, nos tayons årént minme magnî les coirs di leus innmis...
On dmeure ene miete el Turkeye
On-z est ddja o pretins 1098. Bådwin, li ci ki serè rwè d' Djeruzalem, si djoke a Edesse et-z î monter li prumî Estat croejhî di tot l' Oriyant. Avou ls Årmenyins et ls ôtes Crustins d' avår la, on årtchuvetchî catolike sikepeye a Edesse e 1099.
Li "vraiy" Oriyant !
O cminçmint di 1099, - gn a ddja pont d' må -, les croejhîs decidèt do rprinde li voye po Djeruzalem.
Asteure, on-z arive o Liban, ewou çki nos djins discovrèt li cane a souke et sayèt pol prumî côp çou k' i lomèt " del låme di cane ".
I passèt sins waire di rujhes pa Tripoli, Byblos et Beyrouth.
Djeruzalem
Li 14 di djulete 1099, cåzu troes ans après nd avou ndalé, les pelrins et les croejhîs (i n' è dmeure ki 15.000) prindèt li veye di Djeruzalem. Li londdimwin, i sont sol tombe do Crisse.
Tiri Dumont, divins: Li Ranteule, l° 2, 1997.
Sicrijhaedje eplaidî so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu.
Une guerre fratricide inter-Wallons.
Li guere del vatche.
Li guere del vatche, c' est, inte 1275 et 1278, èn evenmint d' istwere k' a kischoyou tot l' Condroz e metant a feu et a sonk dabôr ene swessantinne di viyaedjes.
Ene vatche hapêye a Cînè
Li drame a cmincî a Cînè, mwaisse-veye do Condroz, Principåté d' Lidje, et a Andene, sol Conté d' Nameur.
Come tos ls ans, e 1275, a Andene, les djins s' avént rashonnés pol fôre. Po l' ocåzion, Gui d' Dampire, conte di Flande et d' Nameur, aveut fwait anoncî on tournoe. Et s' fåt i saveur ki, dispoy li rweyåle parintêye di Sinte Beje, tos les signeurs do payis, et ds ôtes ki vnént did lon, s' afrontént po l' amour des belès cméres, mins ossu po leu firté d' esse tchivalîs.
On voeyeut tchaeke cop ariver avou zels des driglêyes di martchands et des calins [bandits] ki n' ratindént k' l' ocåzion di voler u di s' bate.
Ci djoû la, dins l' binde, on troveut Engoran, on payizan d' Djalet. Il amoennéve so l' martchî ene vatche k' il aveut stî haper a on lomé Rigåd, di Cînè.
Come di djusse, arivé a Andene, Rigåd a ricnoxhou l' biesse, et ndè djåzer a Djan d' Haloe, li bayî do Condroz, ripruzintant do Prince-eveke di Lidje a Cînè.
Ci-ci meta so pî ene sitratedjeye ki n' esteut nén foirt ognesse: si Ingoran n' aléve nén rmoenner l' vatche ou çki l' aveut hapé, i sereut puni cwand i rpasréve dins l' Condroz, po-z eraler a Djalet.
Mågré k' il esteut foû del djuridiccion do bayî - et shuvanmint, ki ci-ci n' aveut la rén a lyi dire - Ingoran a schoûté, et-z aler rmete li biesse dins li ståve da Rigåd a Cînè. Mins ttossu rade, les djins do bayî ki l' acpagntént, - et k' estént a ç' moumint la so leus waibes - ont-st apicî Ingoran et l' pinde a èn åbe.
Gn aveut bén seur la ene gråve atake des droets d' djustice do signeur di Gône, wice k' Ingoran esteut rashiou [inscrit] - Djalet est sol signeurreye di Gône. Djan d' Gône, lu, diveut ses teres å Prince-eveke di Lidje, et i lyi aveut rindou l' omådje feyodål. On racontéve eto ki l' Djan d' Gône aveut l' apinse di divni bayî do Condroz, estô d' Djan d' Haloe.
Avou l' aspoya d' ses omes, mins eto les signeur di Celes et di Spontin, Djan d' Gône si va rvindjî tot sacadjant li tchestea d' Alwè, a Braibant.
Li tins d' rashonner ses djins e lzî promete di pleur rapiner, Djan d' Haloe a stî bouter l' feu dins l' payis d' Djalet, so les teres del signeurreye di Gône, sol Conteye di Nameur.
Li cou stroet divant tant d' violince, li Djan d' Gône a rtourné cazake, et l' trosser amon l' conte di Nameur, et ci côp cial, si rmostrer foirt obeyixhant divant lu.
Guy d' Dampire, li Conte di Nameur, n' esteut nén trop tchôd å cminçmint. Mins il a fini pa-z egadjî ses aloyîs en ene bataye djeneråle - po ene vatche pierdowe on djoû a Andene.
Mins s' fåt i dire ki, dispoy bén lontins, on vikéve on conflit d' otorité inte li Conte di Nameur et l' Prince-Eveke di Lidje et ki l' bråve vatche n' esteut k' on pretecse....
Li teribe fén.
Les Lussimbordjwès, soçons do Conte di Nameur - Gui d' Dampire aveut maryî Zabele do Lussimbork - ont fwait l' sidje divant Cînè, k' esteut rwaiteye come li "Clé del principåté d' Lidje padviè l' Årdene". Les disfindeus d' Cînè ont stî tortos asficsyîs et broûlés evike dins l' tour di l' eglijhe.
So ces etrevéns la, Djan d' Inguî, li Prince-Eveke di Lidje, a fwait ataker les djins do Conte di Nameur pås Dinantîs - Dinant esteut Principåté d' Lidje -.
Li bataye s' a passé dins l' contrêye di Spontin. Li signeur di Dåve a-st arivé al riscoûsse avou ene foite trope di Namurwès. Les Dinantîs ont stî retchessîs dins leus meurs.
Li Guere del Vatche aveut-st arivé dins l' cité des Copéres.
L' afwaire a fini e 1275, après deus ans d' ene bén såvaedje margaye. C' est Flipe li Hardi, rwè d' France, k' a decidé ki tot dveut rintrer dins l' ôre.
Li guere esteut houte, mins l' Condroz n' esteut pus k' des rwenes.
Ch.Massaux, divins: Li Chwès, setimbe & octôbe 2000.
La guerre de la vache mise en scène dans la fresque historique de J. Brumioul.
Di cåze del Noerete.
(li sinne est vude; intrèt d' tchaeke costé cuzene Ortanse et cuzén Bebert.)
Ortanse : Mins c' est l' cuzén Bebert di Vorou !
Bebert : Mins c' est l' cuzene Ortanse di Lidje !
Ortanse : Et ké novele e l' Hesbaye ?.
Bebert : On brigandêye totavå sins k' on sepe ni cwè ni come.
Ortanse : C' est seur cåze del Noerete.
Bebert : Cåze del Noerete ?
Ortanse : C' est l' vatche k' on-z a hapé so l' martchî d' Cînè.
Bebert : Haper ene vatche ! C' est portant pus åjhey di haper ene boûsse.
Ortanse : On-z a ricnoxhou l' vatche et l' voleu al fiesse d' Andene.
Bebert : I dansént les maclotes eshonne motoit...
Ortanse : L' ome a-st avouwé et l' bayî do Condroz l' a fwait pinde.
Bebert : On n' tchicteye nén, la.
Ortanse : Mins l' voleu vineut d' Djalet.
Bebert : Djalhê, do costé d' Vervî ?
Ortanse : Djalet, do costé d' Cînè. Tot raprindant l' afwaire, li signeur di Gône a potchî foû d' ses clicotes. " Dji so mwaisse di mes djins, breya-t i, et n a k' mi k' a l' droet d' elzès fé pinde. "
Bebert : On n' poléve nén pinde deus feyes li minme voleu.
Ortanse : Esteut si måva k' a stî ravadjî tos les hamteas åtoû d' Cînè. Adon, li bayî s' a volou rvindjî, il a stî bouter l' feu a Djalet.
Bebert : Cåze del Noerete ?
Ortanse : Ci n' est nén tot. Des camearådes do mwaisse di Djalet, les tchesturlins d' Beafôr et d' Falå, vont tot fén parey broûler des ôtes viyaedjes do Condroz. Tot veyant çoula, les Hutwès montèt so leus grands tchvås et vont-st assidjî l' tchestê d' Beafôr.
Bebert : Avént magnî d' l' araedjêye vatche !
Ortanse : Les Lidjwès, zels, prindet l' voye di Falå. Li signeur vane evoye, mins i s' fwait rdjonde ene sawice e l' campagne et s' fwait touwer avou doze di ses chevaliers.
Bebert: Todi cåze del Noerete.
Ortanse : Ci n' est nén tot. Li fi di tchesturlin d' Falå, cwand i voet s' papa roed moirt, ki fwait i, a vosse shonnant ?
Bebert : I brait come ene vatche k' a pierdou s' vea.
Ortanse : I s' va mete al boune wåde do duk del Braibant et ci-cial profite di l' ocåzion po dgavadjî l' Hesbaye.
Bebert : Dji comprind asteure.
Ortanse : C' est lu k' a fwait broûler l' viyaedje di Mêfe.
Bebert : Et ces gros menhers la nos vénront traitî d' såvaedjes !
Ortanse : Ene guere di deus ans et on hopea d' moirts po ene vatche k' on-z a hapé !
Bebert : Portant, ci n' est nén pask' on-z a hapé ene vatche k' i fåt fé del tiesse di vea avou les djins.
(endè vont a cabasse.)
Jean Brumioul, divins: A l' awaite do Payis d' Lidje, S.L.L.W., 2001.
Ricåzans del guere del vatche.
I gn a st ene dijhinne d' anêyes, dji cdujheu, so l' dos d' mes tchvås, des schieles di djins d' tos les payis, pa totavå l' Condroz, po lzî fé dischovri nosse tere, ses omes, ses monumints. Dji n' mankéve måy di les moenner a Gône [Goesnes], la ki l' guere del vatche aveut-st ataké
Kibén d' côps n' end a dju nén raconté l' istwere ! Afeye e francès, mins co pus sovint e flamind ou èn anglès.
Djan d' Djudla Mouze [D'Outremeuse] nos a rapoirté ki, dvins les anêyes doze cint cwatru-vint, èn ome d' on hamtea då conte di Beafort, signeur di Gône, ci ome la hapa l' vatche d' on payizan et saya del rivinde pô d' tins pus tård so l' martchî d' Andene. Mins li hapeu fourit racuzé å bayî do Condroz k' el fijha pinde sins tchicter, çou ki fjha potchî l' conte foû d' ses clicotes. Po s' rivindjî, i fjha-st ahorer cwate-z omes då bayî. Adon ene teribe guere ataca, k' on-z î broûla des dijhinnes di viyaedjes et d' tchesteas, mascråwer des meye di pôvès djins et ki dura troes longuès anêyes. Mins, si Djan d' Haloe bouxha djus l' ritche dimeure da do Beafort, i n' oiza nén s' endè prinde a l' eglijhe, k' est todi la po l' djoû d' ouy, sitampêye e fén fond del coû, e l' cinse Colindje a Gône.
A tot côp, nos l' aléns vey, li tchapele Sint-Pire, avou ses beas vîs fonds batismås et s' curieuse nåve, la ki gn a des finiesses ki do droet costé, ca l' ôte esteut eclôs dvins l' muraye do tchestea. Adonpwis, nos nd aléns so Hodoûmont, et, tot do long del betonêye voye, la ki nos faleut dmani å pas, dji racontéve a mes cpagnons li shûte di l' afwaire, come li mådjina Pire Dijon, on djudje di Hu, divins ses " Contes et légendes du Condroz "
" Totès crakes et couyonådes " m' acertina tofer si fi, Rafayel. Motoit bén, mins : " Se non e vero, e bene trovato. "
. " E l' ivier meye noûf cint cwarante-cwate ", sicreye-t i l' djudje, " come bråmint des bordjoes d' Hu, dji lodjive e m' måjhone èn oficî amerikin. Come il inmeu l' istwere, dji copinéve voltî avou lu. Dji lyi endè raconta d' totes les sôres, et, po-z ataker, li guere del vatche. Pwis, i shuva l' årmêye e l' Almagne et dj' end oya pus djåzer.
Troes ans pus tård, å cwart a doze, ene grosse vweteure amerikinne s' aresta divant l' ouxh di m' måjhone.
C' esteut lu ! Il esteut-st a Paris avou s' feme et il aveut lowé ene oto et on moenneu po m' vini dire bondjoû.
Dj' el riçuva foirt amiståvmint. Il åreut volou, dijhéve-t i, viziter l' payis del guere del vatche, et, si ç' åreut stî possibe, end atchter kékes " sovnirs ".
Come i m' faleut esse å tribunå tote l' après-nonne, dji n' aveu nén l' tins d' aler avou lu, mins dji dna totes les esplicåcions a s' tchåfeu et dj' el priya a soper.
Cwand i rintra, a l' vesprêye, il esteut tot foû d' lu. Binåjhe, mi ome, binåjhe ! Il esteut si témint efoufyî k' il aveut målåjhey di dmorer ashiou so s' tcheyire, et i raconta :
Po cmincî, il aveut stî a Djalet, la k' ç' est vaila ki l' vatche aveut stî hapêye. Il î aveut rescontré l' curé, on ptit croufieus crikion ki lyi fjha vey sacwantès vîyès erlikes. I saya bén d' les atchter, mins l' vî tiestou ni les voleut nén vinde. I hôssixha et rihossixha ; A l' vude ! Nost ome aveut ses makets et n' si leya nén adire, mins il evoya l' coboy a Gône, a l' cinse, amon Simon.
La, dérit-st i, dji n' a nén pierdou m' tins. (Dji leye les léjheus s' fé a l' idêye : troes ans après l' guere, ene grosse oto amerikinne ki s' vént arester e l' coû d' ene pitite cinse do Condroz).
Monsieu Simon lyi djha ki s' famile tineut dedja les minmès teres set cint-z ans pus timpe, do tins del guere del vatche, et ki bén sovint, tot tcherwant, l' eraire ramoennéve å djoû totes sôres di cantias : vîs sporons, fiers a tchvås, couteas... K' i les aveut rnetyî et k' end aveut fwait, e l' bele plaece, come ene pitite muzêye.
L' ome î tneuy dpus k' a l' purnale di ses ouy et i lyi aveut falou bouter foirt hôt po l' decider a ndè vinde..
Alfén, ene eure pus tård, on buveut l' cafè et l' ome do Texas aveut fwait martchî po pus deus meye dolårs (cint meye francs d' adon) di vîs agayons tot erunis. Portant, li cinsî aveut èn air inte deus airs, come s' il åreut avou ene sacwè so l' betchete di s' linwe et k' i balzinréve po l' dire.
" Schoûtez, Monsieu ", derit i, " dji voe ki vs estoz-st èn ome cominåbe. Dimwin, vos ndè rirez po l' Amerike, et surmint k' vos n' rivénroz måy après ci. Ossu, dji v' va leyî voey ene sacwè ki gn a nouk e viyaedje a sepi k' nos l' avans. C' est on scret d' famile. Mins dji vs el di platkizak, vos m' endè propozrîz minme dijh mey dolårs ki dji n' el vindreu nén !
Et l' ome cwita l' plaece. I rivna ene miyete pus tård avou ... ene coine di vatche.
Et sicreye li djudje, a ç' moumint la, e m' såle a magnî, l' Amerikin s' a dressî foû di s' tcheyire et a saetchî foû di s' potche li coine k' il a metou å bea mitan del tåve ! Il esteut si témint binåjhe ki l' djudje ni oiza nén lyi dire k' on l' aveut emantchî. "
So ç' tins la, nos avéns arivé a Hodoûmont, et, tot moûssant e l' grande dreve, dizo les tiyoûs, dji mankéve måy do dire a mes cavayîs : " Nos polans mådjiner asteure, k' èn Amerike, divins on grand " ranch " come on ndè pout vey a l' televuzion avou " Dallas ", i gn a pindowe a-n on meur, inte on tåvlea da Renoir et èn ôte da Picasso, li coine del vatche di Gône.
Tos ces tourisses la estént sots do Condroz. Sacwants ont divnou des fels soçons et ont sovint rivnou rôbaler avou mi avår ci. Tot come Suzan, ene roslante båcele do Texas, ki m' dimanda on djoû k' nos roténs do long do pré ouçki l' cinsî Colindje tineut ses biesses :
" Djan-Pire, pocwè k' vaici, les vatches n' ont nole coine ? "
Et mi lyi responde :
" Ni l' advinez vs nén, Suzan ? Mins, c' est paski l' cinsî lzî côpe po les vinde ås tourisses amerikins. "
Jean-Pierre Dumont, Sint-Fontinne, å moes d' måss 2002.
La guerre de la vache dans le dictionnaire explicatif wallon.
Li guere del vatche dins l' esplicant motî.
Guere del Vatche (1275-1278) Guere k' a ravaedjî l' Condroz. Les Lidjwès, Namurwès, Braibantîs et Lussimbordjwès î estént egadjîs, sotnant seuye-t i l' Conte di Nameur, seuye-t i l' Prince Eveke di Lidje, leus deus e margaye a cåze d' ene vatche hapêye a Cînè et rtrovêye sol fôre d' Andene.
Falå [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Fallais, rebané avou 4260 Braive; limero diyalectolodjike: [W 75]; vî limero del posse: 4260.
Gône [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Goesnes, rebané avou Ohè; limero diyalectolodjike: [Na 105]; limero del posse (vî & novea): 5353.
Djalet [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Jallet, rebané avou Ohè; limero diyalectolodjike: [Na 104]; limero del posse (vî & novea): 5354. Ortografeye walone oficire pol posse: Djalèt.
Spontin [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Spontin, rebané avou 5530 Yvoir; limero diyalectolodjike: [D 12]; vî limero del posse: 5311. Ricweraedjes sol walon: Germain, Jean, "Les carrières à Spontin", 1974.
Li tchestea di Spontin (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Dåve [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Dave, rebané avou 5100 Nameur; limero diyalectolodjike: [Na 94]; vî limero del posse: 5158; Ortografeye walone oficire pol posse: Dauve.
Li park do tchestea d' Dåve (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Andene [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Andenne, divnou intité avou novea limero del posse 5300; limero diyalectolodjike: [Na 84]; vî limero del posse: 5220. >> ban d' Andene: Andene avou: Coutisse, Landene, Nametche, Scleyin, Seye, Ton, Bjin, Måjret, Bounvîye. Disfondowes : Andène, Ondène.
Måjret [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Maizeret, rebané avou 5300 Andene. limero diyalectolodjike: [Na 81]; vî limero del posse: 5133. Ortografeye walone oficire pol posse: Maujrèt.
Måjret (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Cînè [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Ciney, divnou intité avou novea limero del posse 5590; limero diyalectolodjike: [D 25] (arondixhmint d' Dinant); vî limero del posse: 5300. >> ban d' Cînè: Cînè avou: Achinne, Braibant, Tchevetogne, Conneu, Hafsou, Legnon, Pessou, Stintchamp, Sovet. Djeyografeye: mwaisse-veye do Condroz. | Cinacyin, inne
Braibant 2 [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Braibant, rebané avou 5590 Cînè; limero diyalectolodjike: [D 24]; vî limero del posse: 5303. Ortografeye walone oficire pol posse: Brébant. Istwere: tere del Principåté. Dispu l' 11inme sieke, li tchestea d' Alwè a bråmint des teres da sinne, et va-y esse ataké dipus d' on côp tins del Guere del Vatche (1275-1278). Li tchestea d' Alwè esteut ene des doze dmorances do Prince-Eveke, pacôp eto li lodjisse do Bayi do Condroz, li rpruzintant do Prince-Eveke. Li Prince-Eveke esteut lu-minme li signeur d' Alwè disk' e 1740, la ki les bans d' Alwè et d' Braibant divnît ene hôte signorreye. C' est å tchestea d' Alwè ki Djan-Batisse d' Omaliusse d' Alwè, govierneu d' Nameur do tins des Olandès, va, dins ses vîs djoûs, situdyî les rotches et divni onk des prumî grands sincieus del mineralodjeye. Etimolodjeye: vî cmon no braibant (fagne).
haloe [o.n.] (v.v.m.) côrete (bwès d' côrîs). rl a: Li Haleu. Disfondowes: alwè, haleu, (halû, alwa, aloû). | Haloe [n.pl.] nos d' sacwants plaeces el Walonreye. >> Alwè: hamtea d' Braibant°, e F. Halloy. >> L' Aloû: no d' plaece di Poitchrece-e-l'-Årdene. >> Å Haleu: rl a: Li Haleu. Disfondowe: Alwè. | Haloe, do Haloe [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Halloy, Halleux, Dehalleux, Dehaleux, d' Halloy. >> Djan d' Haloe: bayî do Condroz tins del Guere del Vatche (1275-1278). >> Djan-Batisse d' Omaliusse d' Alwè: govierneu d' Nameur do tins des Olandès (1815-1830, fén cnoxheus des rotches. Disfondowes: Alwè, Haleu, d' Alwè, dè Haleu, d' l' Aloû. Etimolodjeye: no d' provnance (Alwè, hamtea d' Braibant; Li Haleu, viyaedje do ban del Rotche). Etimolodjeye: bodje tîxhon "hasal" (côrî), cawete -oe (bwès d' côrîs).
Dinant [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Dinant, divnou intité, avou novea limero del posse: 5500; limero diyalectolodjike: [D 1]; vî limero del posse: 5500. Sipotaedje: les Copéres. >> ban d' Dinant: Dinant avou: Bovegne, Furfô, Lizogne, Sorene, Tinne. | Dinantî, Dinantresse [n.dj.] dimanant(e) di Dinant, e F. Dinantais. >> Grand Dinantî: Adofe Sax, l' edvinteu do sacsofone.
Condroz [n.pl.] contrêye del Walonreye, metowe come on coûtchî crexhant d' bele, inte li Fåmene a Nonne, eyet li Hesbaye, al Bijhe, et ki va d' Nålene å Coûtchant a Bwès et Borsu, å Lvant. Mwaise-veye: Cînè. Agriculteure: grossès cwårêyès cinses; boune tere, nén tant k' el Hesbaye, mins meyeuse ki l' Fåmene. Istwere: Cinte del Guere del Vatche (1275-1278), k' a metou a feu et a sonk dabôr ene swessantinne di viyaedjes. Dji so coboy a l' Ouwesse do Condroz; Nålene våt bén el Colorado (A. Gauditiaubois).
Mêfe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Meeffe, rebané avou 4219 Wazedje; limero diyalectolodjike: [W 70]; vî limero del posse: 5073.
Beafôrt [n.pl.] aloû des aidants do Prince-eveke di Lidje, e F. Beaufort. a pô près l' ancyin ptit ban di Ben-Ahin°. | Beafôrt [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Beaufort. Etimolodjeye: no d' provnance (Beafôrt, a Ben-Ahin).
Ben-Ahin [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Ben-Ahin, rebané avou 4500 Hu; limero diyalectolodjike: [H 38]; vî limero del posse: 5202. >> nos d' plaeces: Bêfôr (Beafôrt°).
L. Mahin & P. Sarachaga, coirnêye do splitchant motî.
Mape di çou ki va divni l' Walonreye, e 1200.
Li Conteye di Lô va dner sacwants viyaedjes di s' måtche nonnrece. Les frontires del Walonreye d' asteure ni sont nén a rkinoxhe, mins l' tcherpinte dimore li Principåté d' Lidje, k' essere cåzu d' tos les costés li Dutcheye di Nameur. C' est dins ç' banstea la ki l' lingaedje walon a skepyî.
Hors de nos frontières: La guerre de cent ans (1337 à 1453).
Li bataye di Creci.
Li 23 d' awousse 1346, li Rwè d' Inglutere, Edward li troejhinme k' a sayî di passer Somme pa des ponts k' estént wårdés, î rnonce po n' nén piede des sôdårds inutilmint. Come il aveut des prijhnîs do payis, il a dit : " Li ci ki m' trovrè on passaedje a wé po passer l' aiwe serè libe et årè 100 pîces d' ôr. "
Gn aveut on prijhnî ki s' loméve Gobin Agache ki cnoxheut bén l' payis. I s' a lvé po dire k' i cnoxheut on passaedje a wé d' oû çk' on pleut passer a 12 omes di front, ki l' fond wézrin esteut deur et k' on î pleut passer avou des tcheretes. C' est po ça k' on loméve li passaedje : Li blanke take.
A meynute, li rwè Edward fwait djouwer del trompete et å matén do 24 d' awousse, arive o passaedje, mins i doet rawårder troes eures paski l' aiwe est foite. Cwand l' aiwe a yeu rdischindou, tot l' monde passe Somme. Li cavalreye va ravadjî les viyaedjes a gåtche et a droete po rapoirter a magnî.
Les Inglès continuwant leu voye, et passer li bwès d' Creci li 25 å matén, et s' prindèt i pôzucion po rawårder les Francès. Li 25 al nute, les Inglès fjhèt des feus po fé l' fiesse et mostrer ås Francès k' i sont contints. Di pus lon, les Francès fjhant ossu des feus, po mostrer k' i sont la.
Li 26 å matén (c' est on dimegne), li Rwè d' France ôt messe divant d' potchî a tchvå po s' raprotchî des Inglès, avou tote si årmêye.
Do costé inglès, les omes si raspoizèt; li Rwè a dit : " I fåt bén magnî et bén boere po esse d' atake cwand les Francès vénront ". Il a pårti si årmêye e troes, il a tchoezi l' terin po les mete : po cmincî, les saetcheus d' fletches (les airtchîs) catchîs padrî les håyes et les bouxhons divèt fé toumer les tchvås des Francès.
Kékes eclaireus francès ont vnou vey et nd ont ralé dire ki les Inglès si raspoizént. On cosyeu do Rwè d' France dijha a s' mwaisse : " Dji divréns fé parey po esse d' atake li londmwin å matén " et li Rwè a stî d' acoird. Adon, i fåt fé arester totes la åbarones, mins gn a nolu ki s' vout arester. Les chefs responde : " Les Inglès nos rawårdèt, dj' elzî alans mostrer di ké bwès k' dji nos tchåfans. "
Li Rwè est bén oblidjî di s' rimete el voye et fwait mete divant les tireus d' crinnkin (årbalete) po dner l' gros côp avou leus usteyes. Les Djinwès avou les årbaletes si metèt dvant e gueuyant come des fôs po fé peu ås Inglès. Les airtchîs inglès n' ont nén peu. I metèt on djno al tere et saetchèt des volêyes di fletches ki fjhèt do damaedje.
Mins la k' il avént èn oraedje. Ene foite walêye di plouve toume a saeyeas, les coides des crinnkins sont frexhes et on n' pout pus tirer. Les airtchîs inglès, zels, continouwèt a tirer pask' il ont des coides ecråxheyes ki n' frexhixhèt nén. Li cavalreye francesse est asteure djinnêye pa les årbaltrîs ki sont padvant.
Gn a on chef francès ki dit : " Pusk' i n' siervèt a rén, k' on les spotche ! ". Ça fwait l' les pôves mivés si vont fé macsåder pa les djins di leu camp.
Djan l' Aveule, k' a oyou çki s' a dit, houke si fi po lyi dire d' eraler paski ça lzî va poirter målaweure.
C' est l' momint ki les Inglès tchoezixhèt po saetchî avou les troes cwate bombådes k' i hirtchèt avou zels. C' est l' prumî côp k' on tire del bombåde dins ene bataye. Les bolets di 5 ou 6 lives ni fjhèt waire di damaedje, mins li disdut, les blames et l' foumire dinèt l' hisse a tertos.
Po-z achever les måvas senes, gn a ene grosse volêye di coirbås ki vole djusse divant l' årmêye francesse.
Li solea est rivnou; i fwait tchôd; Les airtchîs inglès rimetèt les coides po cwand i frè setch et cotinouwèt a-z evoyî des plouves di fletches so les Francès.
Finalmint, ene pårteye del cavalreye francesse vénrè djonde les Inglès, mins i sont fornåjhis, i sont a tchvå dispu å matén et i n' è plèt pus.
Djan l' Aveule si frè touwer å mitan d' ses djins. On cosyeu do Rwè d' France dirè a s' mwaisse: " Vos n' avoz pus rén a fé voci; dji vons sayî di wangnî Amiens. "
Les dierins Francès si fjhèt touwer po l' oneur. Li Rwè d' France s' a såvé avou ses wårdeus. Li prumire grande batreye del guere di Cint-z Ans vént d' achever pa ene disdjalêye po les Francès.
Gn årè co bén ds ôtes !
Li Rwè d' France, c' esteut Flupe VI.
Artur Schmitz, tot léjhant "Jean Flavier, la guerre de Cent Ans", divins: Coutcouloudjoû, 80-81, do moes d' may 2002.
Sicrijhaedje eplaidî so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
(Back homepage) Alans rzè al mwaisse pådje.
(Back menu des textes historiques) Pådje moennrece des scrijhaedjes so l' istwere
(Back index wallon commun) Eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
(Back textes en wallon commun) Ralans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back page chanson wallonne) Vo nos la revoye sol pådje del walone tchanson
Sacwants scrijhaedjes di cisse waibe chal polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt.
Some texts may be affected by copyrights and eventually need to be removed from this server in the future.
