Textes en wallon commun sur l' agro-alimentaire. Djåzans di çou k' i gn a dins voste assîte. |
dierin rapontiaedje - last update: 2004-01-24.
Dressêye:
Agro-industrie et recherche médicale.
Des oûs siconte do cancer.
Les Coreyins sont des prumîs dins sacwants dominnes come les otos (Hyunday), les tchinnes Hifi, u co les axhlåves (Sansung). Mins eto pol pus hôte avnance [incidence] di trawaedje do stoumak [ulcère gastrique] et les magnants mås [tumeurs] dins cisse coirnêye la do coir.
C' est cwè les cåzes di l' ulcere et do cancer do stoumak ?
Bråmint del pike [épices] dins l' amagnî. Eto li strénda del vicåreye, dins on payis ki s' a industriyalijhî a grandès ascoxheyes.
Mins si a-t on trové, avou, ki pôreut bén esse ene cåze do magnant må do stoumak, ene sôre di bactreye [bactérie] Helicobacter pylori, ki 80 åcint des Aziyatikes edjistrèt dins leu crås boyea [gros intestin].
Fé on vaccén siconte di ç' microbe la, dabôrd ?
Mins les anti-coirs do sonk n' avnèt nén dins les tripes, ådvins, la ki nosse Helicobacter (bactreye-caracole), dimeure. Fåreut k' les antidjinnes soeyénxhe dins l' amgnî. Mins ça costeyreut foirt tchir di dveur magnî des pilures d' anti-coirs. Et, afwait k' ele si dismantchrént, ces proteyenes la serént distrûtes pal pepsene, l' inzeme do stoumak ki sieve a ça.
Li Dr Lee Nam-Hyung, on prof ricwereu a l' univ di Seyoul a trové on bråmint meyeumartchî sistinme.
Li piceure classike po fé des anti-coirs, c' est d' les fé fabriker pa on lapén, tot l' picant avou l' antidjene k' on vout fé des anti-coirs disconte. Après, el fåt touwer, rapurer l' sonk po n' wårder ki les bounès proteyenes et fé des pilures avou. On sfwait traeyén !
Fijhans fé les anticoirs pås poyes. Ele les evoyront dins les oûs. Les djins magnront les oûs, on produt naturel, la k' les anti-coirs sont bråmint mî waerantis ki cwand il ont stî tchåspougnîs traze et traze côps dins des pilures.
Kimint fé ?
Les cis k' aclevèt des poyes ki pounèt des oûs po-z acover kinoxhèt bén l' handele. Divant ki l' poye ni ponde si prumî oû, ele va rçure, al boune, 10 eploctas [vaccins] diferins. Pol waeranti leye-minme des malådeyes des poyes, mins eto po waeranti les poyons ki vont disclôre di ses oûs, les deus troes prumirès samwinnes di leu vicåreye.
Estô di fé bouter les poyes po des maladeyes da zeles, et d' leus poyons, on lzî va stitchî des antidjinnes di Helicobacter pylori. Ele vont fé des anticoirs et lzès wårder dins les oûs. Les djins ki magnèt ces oûs la, les anticoirs vont aler touwer les Helicobacter pylori al rexhowe do stoumak, divant d' esse distrûts pal pepsene.
Li Dr Lee a sayî ses rwerixhants oûs so des malådes ki sofrixhént di vîs ulceres do stoumak. Leu poenne a stî mo aswådjeye [soulagée].
Ça fwait ki nosse prof a decidé d' enonder si prôpe fabrike. Faleut des çanses. Li Dr Lee a priyî des traeyénsman [business-men] Coreyins, po rashonner l' tcheté [capital] po cmincî. Et si a-ti trové l' aspalaedje k' i lyi faleut.
L' eterprijhe Egg Biotech a skepyî.
I vindèt ddja des oûs conte les botons d' djonnesse [acné], avou des anticoirs conte deus microbes rascråweus Propionibacterium eyet Staplylococcus epidermidis. Ezès botikes, ça costêye 30.000 wons (22 euros) li dmey cwåtron (shijh oûs). Po les cis ki sont prins do stoumak, gn a des oûs avou des anticoirs siconte Helicobacter pylori. Zels, i n' costèt ki 2.000 wons (1,5 euros) pol boesse di cwatre oûs. Vos lzès ploz eto atchter pa Etrernete ... si vos savoz ene miete li coreyin.
Egg Biotech a vlou cmincî tot ptit: avou 7 eployîs. Li societé ni fwait co pont d' benefices. Dr Lee ni prind nén trop asteme ås wangnaedjes.
- Dji n' so nén on pice-crosse, dit-st i. Si mi edvincion pout dner on côp di spale ås poytîs coreyins, ki produjhèt mes oûs dizo licince, c' est ddja ça. Come di djusse, si on rascodreut ene åjhmince pol Djapon, ça freut rmonter les wangnes carape. Mins... i n' fåt nén vinde l' oû k' est co e cou del poye !
L. Mahin, li 5 di djun 2003.
Agro-alimentaire: Point de vie de l'évolution actuelle du secteur.
On-z avance, on rescoule u on-z erva ?
Ddja bén dvant, mins sortot dispu les afwaires (diocsene et PCB, sotès et ESB, et asteure li cocote), on n' è rvént nén d' vey comint ç' ki les medias parvinèt a csemer pattavå des fås råjhonmints et des biestreyes a s' fé piter pa on blanc tchvå.
Li pus gråve dins tot ça, c' est k' les medias, ki n' kinoxhèt ki l' gloriole et l' " ôdiomete ", amplifièt a plaijhi, po n' nén dire a dessin, des tuzaedjes ki metèt a må des meye et des meye di djins.
Po cmincî, i gn a :
Et tot ça,
Et l' rizultat d' tot ça ?
Po nozôtes, Europeyins, l' edjeu si djowe eter les Amerikins et nozôtes (moens les Englichs).
Si la lontins k' on l' sét bén, la seulmint k' on cmince a-z è cåzer. Tot çki ravale l' Europe divént ene victwere po l' Amerike. Tot çk' on-z espaitche di crexhe dins les tchamps, djouwires [jachéres], cwotas d' produccion, tot çk' on distrût sins råjhon (pourceas, cokeas, vatches et veas), ça n' såreut ki nos apôvri et drovi l' ouxh grand å lådje po tos les grins et tourteas, po totes les tchås et les salopreyes ormonêyes amerikinnes.
Li Comission del CEE, k' a tot a dire avå la, est infestêye di Rikins, k' on lome "conseyîs" et ki tirèt les ficeles pa padrî, sol tins k' nos grandès biesses di diridjants n' î voeyèt k' do feu et nos edoirmèt avou l' aidance des medias.
Et come on måleur n' arive måy tot seu, on voet rexhe d' on pô ttavå des dmey-doûs ki prônèt l' écolodjeye, li culteure biyolodjike et dji n' sé kéne ôte biestreye.
Dji n' dis nén ki l' produccion a make ére li boune solucion po nozôtes, mins ele aveut, al boune, li merite di contrucårer les eteresses amerikins, et c' est nén ddja si må.
Dji sreu puvite po ene agriculteure råjhonêye, ki rapoite pa leye-minme et nén a côps d' decrets et d' primes decidêyes dins les buros pa des incapåbes, ki n' ont ki les primes po-z oblidjî les cinsîs a travayî å rbour li pus clair do tins.
Les fåssès teyoreyes k' on nos serene tos les djoûs sont fwaites po nos asbåbli [éblouir]. On nos ocupe l' esprit avou ene djivêye di biestreyes :
sol cwålité di l' amagnî (i n' a måy stî si seur k' asteure),
so les risses di moirt (on n' a måy viké si vî),
so les risses di maladeye (on n' a måy tant fwait pol santé des cis k' avént l' moyén…)
so l' evolucion des espéces, (c' est nén zels ki l' on metou e rote et c' est nén co zels ki l' arestêyront)
so les dandjîs des OGM, adon k' i sont dins l' nateure dispu todi (tuzez a l' arabete k' a stî studieye a Gand dins les anêyes 80, divant k' les Rikins n' meténxhe li pate dissu).
Dj' è vénreu co vite a dire, ki l' ci ki rfuze li progrès, ni rescoule nén, come on dit sovint, ca s' i rescoulreut, i voereut todi l' progrès dvant lu. Nonna, i n' rescoule nén dvant l' progrès; pé k' ça, i lyi toûne li dos.
Si c' est po fé å rbour li tchmin k' l' ome a fwait disk' enute, i s' va béntoit rtrover al copete d' èn åbe a mwindjî des bananes.
Li Singlé djheut : " L' ome dischind do sindje et l' sindje dischind d' l' åbe. "
C' est li vraiye ocåzion po lzî fé rmonter tos les deus.
Dj' achevrè m' messaedje pa ene ôte consideråcion d' actouwålité. C' est ki l' Euro, ki nos arivrè dins kékes moes va divni on fel concurant pol l' dolar, a cmincî dins des payis come li Russeye. Et ça, ça dvreut-z esse putoit ecoraedjant po nozôtes.
Ca d' ça ossu, les Rikins nd ont peu !
Ni pierdans nén coraedje. Gn a des mwaijhes passes po tortos. Gn a on ledmwin a ttafwait.
Si on vout kel roye soexhe droete, c' est padvant k' i fåt waitî.
Louwis Baidjot, li djudi 12 d' avri 2001, divins: Coutcouloudjoû 68 (avri 2001).
1996: Scandale de la vache folle.
Ci n' est nén les vatches ki sont sotes, c' est les djins, ...
... sapinse Stephen Dorell, li minisse del santé britanike. Cnoxhoz bén li paskeye del maladeye des sotès vatches ? Nonna ? Vos l' vou dju conter ?
- Dj' inme ostant.
- Alez, dabôrd. " Gn aveut-st on côp, la des ans et des razans, des ancyins Beljes [hommes préhistoriques] k' avént aprindou a-z aclever les bedots. Seulmint, tenawete, gn aveut-st ene berbis ki cmincive a tronner, ey a si schôpyî sins rlaye, disk' a tant k' ele crevaxhe. Les Inglès, k' ont discovyî li maladeye vola 200 ans, li lomît [l'appelèrent] schôpia [Ing: scrapie]. Les Francès li lomît tronnica [F: tremblante]. La ene pitite vintinne d' anêyes, on-z a trové li microbe ki c' est lu l' cåze do må. C' est ene pitite pitite biesse, k' on lome on prion, del sôre des londjins virusses [virus lents]. Dji n' vos såreu dire si ces virus la ont skepyî a Nameur, u s' il ont stî spanis avou do laecea d' lumçon. Mins c' est l' veur k' i gn a sacwantès anêyes ki si passèt eter l' epestiferaedje [inoculation, contamination] et li cminçmint des simptomes.
Li virusse do schôpia-tronnica des berbis a on parint al cwatrinme botnire: c' est l' virusse d' ene maladeye del djin, k' on lome li " Kreuzfeldt-Jacob " (co deus båyåds ki volént fé cåzer d' zels ad vitam eternam, al plaece di lomer li maladeye do nom di leus mwaistresses, Juleye et Silveye). Li maladeye da Juleye-Silveye, - ribatijhans lu - elle atake li cervea et l' miyôle del sicrene [moelle épinière], ki divnèt come do boure, u come des spondjes, cwè.
- Eyet les sotès vatches, zeles, dins tot çoula ?
- Bén leyîz mu dire, la, vos pesteleus k' vs estoz !! Dispus 1986, ene novele minêye [épidémie] a-st aparexhou e l' Inglutere. On l' a lomé li SCB: Spondjixheuse Cervea-miyôlite des Bovrins [encéphalopathie bovine spongiforme]. Po nozôtes, ci serè tot bounmint li Maladeye des Sotès Vatches [MSV]. Les simptomes sont les minmes ki les cis do schôpia-tronnica des berbis. Les distrujhaedjes [lésions] el miyôle et o cervea eto.
Come di djusse, on-z a fwait des rcweraedjes sol minêyolodjince. Li minêyolodjince [épidémiologie], c' est li syince des minêyes. Ça vout dire li syince ki s' ocupe di cnoxhe les pondants et les djondants di l' epestiferaedje des maladeyes, comint çk' ele si prindèt, et vos nd åroz...
On-z a trové ki les minêyes di MSV n' arivént ki dins les ståves k' on-z î sognive avou des torteas [aliments concentrés] k' i gn aveut on foirt porcintaedje di protiyenes di biesse [protéines animales] divins. Eyet, tot rshuvant l' acawêye [en remontant la filière], on-z a bén veyou ki ces protiyenes la vinént di berbis k' avént crevé do schôpia-tronnica.
Cwand dji vos dirè ki tot çoula si passéve el Escôsse [Ecosse], vos n' seroz nén sbarés, dandjureus. Vos savoz bén ki les Scotch touwrént on piou po-z aveur si pea. Co pés k' les Olandès...
Et come di djusse, tins k' les sincieus estént ki cwerént, il avént dedja yeu li tins di rcobroyî les cadaves des sotès vatches poz endè rfé del farene di tchå, et sognî des ôtès biesses. Ça fwait ki l' maladeye a fwait crever u distrure co pus di 150.000 vatches ezès ileas britanikes. Dispus fén 1993, on-z a ataké les cåzes do må, et i gn a bråmint moens di cas.
- et pocwè k' on-z è cåze seulmint ciste anêye chal, dabôrd.
- La ene kesse a cint francs, wai ! Po n' nén fé sogne ås djins, on nelzi a måy dit ki li maladeye si pôreut motoit prinde des vatches u des berbis eviè les djins. Dayeurs, çoula, c' est djusse ene abayeye [une hypothèse]. Mins cwand li politike mousse o djeu d' beye, mi fi, ti sés bén comint k' ça toûne.
Mon les Inglès, t' aveus des sincieus ki bassinént dispus lontins ki li " Juleye-Silveye " s' atrapréve motoit bén a pårti des sotès vatches. Ces djins la, on lezi a cloyou li betch.
- et pocwè çoula ?
- Paski, asteure, c' est les wårdiveus [conservateurs] k' ont l' minance do Rweyôme Uni, et k' i s' fijhèt codure pal narene pås industreyîs del tchå [lobby viandeux]. Ça fwait ki les sincieus k' avént stî foutous a l' ouxh, il ont stî tchôker des baloujhes el tiesse des socialisses, li Labour, sapinse k' on n dit vola, po waitî k' on lezi dnaxhe råjhon. Et, co pus rade, po waitî k' on lezi rindaxhe leus belès plaeces. On ptit rapoirt di docteur come cwè on-z aveut trové des noveas simptomes dins li maladeye da " Juleye-Silveye ", et li machine di guere esteut-st enondêye.
Li shûte, vos l' conoxhoz ossu bén k' mi. Li Comission uropiyinne, ki n' vout fé nole bistoke ås Inglès, a espaitchî d' apoirter del tchå di l' Inglutere. I fåt dire ki les Inglès nos avént mwintès feyes acwerou [bravés]. Cwants côps ki c' est zels ki s' ont metou onk siconte di tertos po fé tourner nos pordjets e cou d' poyon.
Li rvindje, c' est come les steaks amerikins: ça s' mougne froed.
Lucyin Mahin, li 19 d' avri 1996.
Scandale de la vache folle: juin 1996
Li maladeye des sotès vatches: dierinnès codowes
Dins li dierinne Ranteule, nos vos avéns djåzé di cisse maladeye la k' a fwait wangnî bråmint des cwårs åzès martchands d' intche et d' papî [qui a fait couler beaucoup d'encre]. Vochal les dierinnès codowes sol sudjet.
Lucyin Mahin, li 15 di djun 1996.
On vént d' comincî d' prinde, a l' abataedje, des bokets d' tchår des vatches et boûs di dpus d' trinte moes et les sayî po-z î cweri des faflotes del maladeye des sotès vatches (E.S.B.: E-Sotîyaedje des Biesses).
Est ç' a dire k' e prindant des biesses di djusse 29 moes, on s' pout rapåjhî et-z è mougnî a si åjhe sins peu d' î piede eto nosse tiesse ?
Bén est çu k' on n' poréve må cwand ele n' ont co k' moens d' noûf cints djoûs d' vicåreye et k' ça n' nos tchaireut dissu ki sacwants eures après...
José Schoovaerts, divins: Rabulets, l° 218, djanvî 2001.
1999: Analyse du scandale de la dioxine.
Magne et s' ti taire !
C' est çou k' nosse mame nos djheut cwand on cåzéve tins del marinde [repas de midi] u do soper.
C' est ossu, sapinse Gui Payotin, directeur di l' Institut di Rcwerance Agricole di France (INRA) en on live ki vént d' vudi amon Fayard, çou ki les fjheus d' amagnîs [fabricants de produits alimentaires] nos djhèt tot nos prezintant leu coujhene epactêye u eboclêye [mise en bocaux, en conserve].
Sacwants grames di diyoccene, d' antibiyotikes, u on ptit virusse des sotès vatches did pus u did moens, ça n' a måy touwé nolu, ô, vos, erdalèt i les boss di l' agrowalimintaire, francs come Batisse.
I nos fréns bén magnî del vatche araedjeye, ces-la ! Ci n' est nén po balter. Dins tos les torteas po les biesses [aliments pour bétail], gn a bén 2-3 åcint di farene di tchår, k' a stî fwaite, po ene påt, avou des crevêyès vatches.
C' est ddja ça k' aveut enondé li herlime-herlame [scandale] del maladeye des sotès vatches: des bedots malådes d' ene maladeye des niers, li schôpia-tronnica [démangeaison-tremblements] avént stî cobroyîs, eyet leu farene metowe dins des pasteures [provende, aliments pour bétail].
Li virusse s' aveut dispierté dins les vatches, et les djins ki magnént do boû [bœuf] si plént epestiferer avou ene rascråwe ki s' aleut mete e leu miyôle [moelle épinière], et lezî dner li maladeye di Croesfel-Djåcob, ene sôre di polio.
Asteure, çou k' on-z a trové dins des cokeas, c' est del diyoccene on produt disfouyant, ki ls Amerikins avént aruzé [arrosé] les bwès do Vietnam avou, po fé rexhe les Vietcongs foû d' leus muchetes [caches].
Mins pa ké sint est çki cisse rascråwe la a-st avnou el Beljike ?
Po cmincî, dijhans lu platkizag, c' est les Flaminds, nén les Walons, ki sont d' cåze di tot ci disdut la. Totes les grossès poytreyes sont-st edjîstrêyes [localisées] el Flande. Li cokea produt el Flande rivént a 27 francs do kilo; il est aclevé [élevé] dins des nouzomes bastimints, disk' a 100.000 biesses pa cinse, et co hay, 10 cokeas å mete cwåré, et i peze di pus d' deus kilo a on moes et dmey.
El Walonreye, les poytreyes k' on-z a-st amonté lanawaire, c' est po-z endè rexhe do cokea d' cinse, u poulet label, sapinse k' on n' dit. On n' pout nén aveur di pus d' 10.000 oujheas [oûhê, oujê, ouja = oiseau] pa cinse. I n' sont nén si tant ecassîs onk so l' ote come des rolmops dins on bocå: 3 a 5 å mete cwåré. On n' les touwe k' a troes moes, k' i pezèt bén troes kilo. Ça fwait k' i sont bråmint moens poûssîs, mins s' rivnèt i pus tchir, avou: 56 francs do kilo.
Po sifwaitmint poûssî les cokeas flaminds, on radjoute del cråxhe (2-3 åcints) dins leu-z amagnî. Ça pout esse do shû [sû, chû, chî, sî = suif] mins eto del cråxhe di balinne, do saeyin [saindoux], di l' ôle di pexhon, et vos nd åroz.
Et l' diyoccene, leye, comint çk' elle a-st avnou dins ces cråxhes la ?
Li Beljike, c' est LI payis åzès fritches [pommes de terre frites], c' est bén cnoxhou. Vos savoz bén eto ki cwand on-z a fwait deus troes cûtêyes avou, l' ôle di friteure n' est pus boune, dowô ? Al plaece d' el fote e saiwoe [sêweû, sêwoû = égout], on l' ralouwe [récupérer, recycler] dins les amagnîs po les biesses. Disk' asteure, gn a rén d' må avou ça. Les vîs Walons, eto, estént po li spårgnance.
Mins la, wai, l' nouk, dit-st i l' soyeu, s' i gn a on toursiveus k' a metou di l' ôle di vudindje d' ene machine el plaece del casrolêye d' ôle di fritches ? C' est pus tchir payî, to sins bén !
Dins les ôles di vudindje des transfos d' oujhene, gn a des pwezons k' on lome
I n' l' ont nén fwait. Li govienmint, nerén, n' a nén ricnoxhou vite assez k' i gn aveut åk di riskeus [quelque chose de dangereux] dins totes les trichôdreyes des martchands d' farenes, et anoncî l' cayet ås ôtes payis d' Urope.
Enute [aujourd'hui], todi come todi, c' est les ptits cinsîs ki poirtet l' dôlêye [qui sont les boucs émissaires]. Tiroz vosse plan sins mi, a-t i dit l' gros Dehaene to-z eralant dins ses waibes avou ses orayes e baxhete.
Asteure, nos fåt i, a cåze di ça, espaitchî tos les aclevaedjes industriyels u, al boune [à tout le moins], nelzi nén leyî afôrer [affourager] des crevêyès biesses ås pourceas et ås cokeas ?
Oyi mins li grande admetance [dogme] del sôcieté capitalistiveuse k' on vike didins, c' est k' i fåt wangnî li dpus possibe. Adon, il est reki di n' rén coschirer ni ctaper [gaspiller], po produre li meyeu martchî k' i s' pout; eyet, sujhanmint, vinde dipus k' les eturlûtants [concurrents].
Fåreut purade ki les alouweus [consommateurs] candjénxhe pår leus abitudes, et bén vlou magnî pus tchir mins meyeu et pus haiti [sain].
Come les produts biyos, metans. Vo t' è la, wai, des cis ki s' frotèt les mwins di tot l' deram [remue-ménage] åtoû del diyoccene.
End a todi onk po s' rafyî cwand l' ôte tchoûle... [Le malheur des uns fait le bonheur des autres].
Lucyin Mahin, li 18 di djun 1999. Li Ranteule, l° 11, esté 1999.
(Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
Agriculture : Li pådje des cinses et des cinsîs.
(Back index des sujets) Hay ervoye sol djivêye des sudjets.
(homepage walon commun) Alans rzè eviè pådje moennrece do rfondou walon.
(Back textes en wallon) Ralans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon
(Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon.
(Back homepage Louline Voye) Hay ervoye so l' pådje divantrinne da Louline Voye.
(Back) Hay ervoye al mwaisse-pådje.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince des scrijheus.
Édition en ligne explicitement autorisée par les auteurs.