|
|
Textes en wallon commun sur la guerre 1914-1918. Sicrijhaedjes e (rfondou) walon so l' guere di catoize. |
|
|
Textes en wallon commun sur la guerre 1914-1918. Sicrijhaedjes e (rfondou) walon so l' guere di catoize. |
dierin rapontiaedje - last update: 2014-03-26
Dressêye:
Aspects militaires
Les offensives allemandes d'août 1914 en Belgique Les ofinsives almandes do moes d' awousse 1914
Le front de l'Yser : Roman de Louis Tilkin Li fi del guere
Prisonniers et déportés Prijhnîs et dipoirtés
La vie quotidienne pendant la guerre Vicaedje di tos les djoûs tins del guere
L' après-guere 14-18 Del guere di 14 al cene di 40 (Emile Pècheur)
Toute la guere en un poème
Poème écrit au 50e anniversaire de la guerre 1914-1918
Pocwè fåt i ?
Li guere catoize dijh-ût, po tant d’ djeneråcions,
serè l’ noere pådje di noste istwere.
Istwere on pô roveye ; a poenne endè djåze-t on.
Mins li onze di nôvimbe, on l’ ritrove e s’ memwere.
Eyet po les ancyins, les djins del bele epoke,
ci passaedje la d’ leu veye, i nel rovièt nén.
On vikéve awoureus, djoyeus come des djonnes coks
sint måy tuzer k’ on djoû, on åreut des tourmints.
On n’ aveut onk po l’ ôte ki del franke amisté.
Tolmonde si conoxheut ; on s’ dijheut bén l’ bondjoû.
On n’ aveut nole grandeur, et l’ plaijhi do bén fé
esteut on sintimint pa tchaeconk ricnoxhou.
Nos estans pol djoû d’ ouy les temoens do vî tins,
ki fwait ene miete sorire cwand on s’ endè rapele.
On tchante eco todi les anêyes dijh-nouv cint,
li môde des longuès cotes, les topets des båsheles,
li tins des marionetes, li ci des bleus sårots
et des calotes di soye come li cene da Tchantchès.
On fjheut des cråmignons, tchåssîs di gros shabots ;
i faleut ene grosse cloutche po ene gote di peket ;
eyet cwand l’ cour toctéve, come po totes les djonnesses,
po les deus amoureus k’ volént basti leu ni,
c’ esteut l’ sincerité ki fjheut drovi les bresses
po-z ascoyî l’ monkeur ki l’ cour aveut tchoezi.
Po nozôtes, ciete, cisse veye shonnéve bele a viker.
C’ est seur k’ on aveut nén del ritchesse a furler.
L’ ovrî, des longuès eures, a l’ ovroe dveut trimer
po nouri s’ famile pa ses bresses.
Kéne diferince, edon, avou les tins d’ asteure !
Ns esténs todi contins, minme avou bén pô d’ tchoi.
On rén d’ plaijhi fijheut l’ bouneur
ca l’ påye esteut vola ; et ça, c’ est ene sacwè !
Pocwè a-t i falou, l’ cwate d’ awousse, l’ an catoize
pa ene djournêye d’ esté riglatixhant d’ solo
ki l’ monde fouxhe ritourné, rtourné so totes ses faces ?
Li grande guere esteut la, ene guere ki språtchive tot.
C’ est a l’ aireur do djoû pa ene bele matinêye,
k’ on brut si fjha etinde, on brut ki trawéve l’ air.
Et tolmonde cora foû, li mene boliviersêye
avou l’ sintimint k’ on måleur adschind sol tere.
Totes les clokes tribolît, divins nos ptits viyaedjes
po rahoukî les omes, k’ i rdjondexhe les årmêyes.
Ci n’ esteut k’ ene doleur totavå les vizaedjes.
I n’ dimaneut pus la ki des femes eplorêyes.
Et nosse pitit payis ki, lu, n’ tuzéve k’ al påye,
k’ a viker påjhûlmint, po disfinde si oneur
fourit don oblidjî di prinde pårt al bataye
conte li waeraxhe Almand, di foirt lon superieur.
Cwatè longuès anêyes, les årmêyes do Kaizer
ocupît nosse payis ; il end estént les mwaisses.
Portant, on av l’ espwer ki çoula n’ durreut waire
et ki leu toû vénreut k’ i divrént baxhî l’ tiesse.
Mins i tnént tos les peupes ployîs dizo leus botes.
Et i stårént l’ famene, tot semant leu tereur.
Eyet po s’ rivindjî d’ nos meyeus patriyotes,
avou doze bales e coir, i les plaként å meur.
Djoû et nute et djourmåy, li brut di leus canons
risdondixheut låvå, parey as côps d’ tonire.
C’ esteut l’ tonire des omes, ci k’ on-z oyeut å lon,
et ki seméve li moirt come on seme l’ ahenire.
Nos, on sohaitive des frissès noveles då front
po saveur çou ki s’ passéve la.
Mins do moumint k’ tote djoû, on-z oyeut les canons,
c’ est k’ i n’ avancént pus, k’ il estént ratnous la.
Paski les peupes a djnos divant les masses almandes
wårdént leu confiyince, mågré li noere mizere.
I savént bén k’ on djoû, on divreut vey aponde
li fén d’ totes ces batayes, et ossu li victwere.
Cial, on voeyeut les tréns tot rigoirdjîs d’ coixhîs ;
Et les tchmins d’ fier avént eco bråmint d’ l’ ovraedje
po ramoenner vier ci les pôves coirs mesbridjîs,
pôvès victimes des cis k’ avént semé l’ oraedje.
Des tåvleas di ç’ cogne la nos fjhént tuzer bén lon.
Ca nos sondjéns ås nosses, målureus ptits sôdårs
k’ e broûlî di l’ Izer, et tot do long do front,
d’ ene botchreye sins pareye, end avént po leu pårt.
Infén vna l’ an dijh-ût, eyet l’ onze di nôvimbe,
k’ i fjheut ene froede djournêye d’ ivier,
li novele ariva – ci n’ esteut nén trop timpe -
k’ les batreyes estént houte, ki c’ esteut l’ fén del guere.
On pleut rtrover, al fén, li gosse del liberté.
Les clokes, di leu doûce årmonreye,
tchantént et triboler nosse bouneur ritrové,
li finixhmint des poennes, et des djoyes sins pareyes.
Les drapeas k’ estént foû, avou nos troes coleurs,
avou firté, flotént pindous azès finiesses.
I nos provént insi k’ on rtrovéve nost oneur
et ossu l’ droet di rlever l’ tiesse.
Mins dismetant ki l’ djoye, so bråmint des vizaedjes
si rispårdeut håynete tot voeyant nos sôdårs,
rintrant djoyeus e leu viyaedje,
end a ki n’ î prindît nén pårt :
les målureusès mames des cis ki n’ rivnît nén,
k’ on sayive d’ aswadji, å mitan d’ leus soglots.
Por zeles, i n’ aveut ki des poennes et do tchagrin
mågré k’ on lzî préjhive leu fi moirt e hero.
Ouy, fiestixhans l’ aniviersaire
d’ ene guere, ki, dijhént i, sereut pår li dierinne.
Mins l’ an cwarante, i n a ravou Hitler
ki, lu ossu, nos fjha ployî li screne.
A cåze di lu, des pôves omes pa miyons,
ont dné leu veye, et ossu leus oxheas
å benefice des gros martchands d’ canon
k’ sont bén a houte e leu tchestea.
Et tot ça continowe totavå l’ monde etir :
les bombes et les canons eyet leu-z ouve di moirt.
Et les gueres raspitèt, ossu roed k’ l’ aloumire,
eyet les peupes payèt ; c’ est todi l’ minme afwaire !
Pocwè fåt i todi ki nosse pôve laid vî monde
si trove discopecé e-n eco traze bokets,
et ki sacwants payis si leyexhe eco djonde
et s’ bate onk conte di l’ ôte, et sins saveur pocwè ?
Nén cnoxhowe sicrijheuse di Hermåle-dizo-Hu; tecse ritrové pa Nicole do Muzêye do bén-magnî d' Hermåle-dizo-Hu.
Version régiolectale originale Mwaisse modêye coinrece
On responda da Fraziye Defossé (F.D.) et Albert Mahin (A.M.)
Dm. (Li dmandeu) : - Avoz co sovnance, ô, vos Fraziye, del guere di 40 ?
F.D. - Dj' a dpus d' sovnances di l' ôte guere ki di cisse-cile, hin.
Dm. - L' ôte guere, mins vs estîz ene tote pitite båshele ?
F.D. - Ebén. Dj' a dpus d' sovnances di ç' guere la, ki les Almands estént amon Piete. Gn aveut les mwaisses ki dmorént la, et on les voeyeut cwand dj' aléns amon Mårene. Et il estént la, la. Mins dji m' rapele bén k' i gn è passéve onk ki tournéve li viyaedje po waitî a ttafwait.
Dm. - C' esteut ça on lanchtoûne? [contrôleur civil].
F.D. - A dji n' ti såreu dire, saiss. Èn sai pus, ç' côp la !
Dm. - Et les batreyes di Maissin, n' end ôz co sovnance ?
F.D. - Oyi ! Dji voe co l' feu ! On rwaitive did dilé mon Bertolet.
(…)
Dm. - I paret k' onk di Transene aveut tiré so ls Almands al Bårire.
F.D. - Åy, hin. I nd avént touwé onk, la.
Dm. - Et il avént manké d' broûler l' viyaedje ?
A.M. - Awè, a cåze did ça, hin.
F.D. - Tchance ki dj' ans yeu li mayeur, et nosse curé, et…
A.M. - C' esteut ene pitite masseur, li sour dji n' sai pus comint, mi
F.D. - Away, li ptite sour Cunegonde.
A.M. - Ele cåzéve bén l' almand, hin. Elle aveut waitî d' discuter avou les tchîfs, et ma fwè, il avént waitî di lzî dner bråmint åk ossu, hin, adon.
Dm. - Come cwè ?
A.M. - C' esteut Nicolas Vilé k' esteut mayeur adon, k' aveut sayî d' arindjî ça, por mi avou bråmint des francs.
Dm. - Els avént payî ?
A.M. - Dji n' sai nén çou k' i lzî avént dné, mins i lzî avént seur diné åk, hin.
Dm. - Li curé aveut beni les måjhons ?
F.D. - Åy, del nute, hin. On benixheut totes les måjhons.
Dm. - Po n' nén k' on-z î metaxhe li feu ?
F.D. - Åy. Il årént plou rayi tot l' viyaedje. Mins dj' ans stî prezervés, ma fwè. On dit todi ki l' Sacré-Keur nos a waeranti.
A.M. - C' est ladsu k' on-z a metou on Sacré-Keur al tchapele, va.
F.D. - End aveut pont dvant ?
A.M. - Dji n' sai nén, la, mi. C' est çk' on-z a raconté, la. C' est pus vî k' mi, hin, ça.
Dm. - Et on-z oyeut ls Almands boerler d' Maissin ?
A.M. - Oyi, hin ! Arestêye on pô, twè. I s' batént al bayonete. Et les Francès, ossu, taiss. Ti sins bén, c' esteut nén deus, hin, k' on touwéve ! Gn a des cintinnes k' ont dmoré la, les dints e l' air ! Des meyes k' ont dmoré la ! Gn aveut ene soyreye, la. Ebén, on l' a broûlé avou des sôdårds plin, hin.
F.D. - Li soyreye Rôzet, ki rwaite li cårire, la, di l' ôte costé del voye. On l' a repleni avou des Almands et des Francès et on-z a cbroûlé ttafwait.
Dm. - Kî çk' a wangnî ?
A.M. - Les Almands dandjreus. Les Francès rcoulént, don, adon. C' esteut al mitan del guere.
Dm. - Gn aveut yeu des moirts des deus costés ?
F.D. - Gn aveut plin li çmintire di Maissin, todi.
A.M. - Ti sins bén. Gn aveut des Francès so les rotches, la-hôt al copete. Et ls Almands passént. Et i tirént so zels. Et on n' arestéve nén, twè. Gn aveut on tchîf Almand, ki cmandéve, et i les fjheut passer mågré tot. Et on les touwéve a fwait.
Pu i gn a onk ki l' a touwé, dji croe, dowê ?
Dm. - Gn a èn Almand k' a touwé leu prôpe mwaisse ?
A.M. - K' on-z a dit, hin; dji croe bén, todi.
(…)
F.D. - Dji m' rapele co bén, la, mi di ci-la ki passéve dins l' viyaedje a tchvå, et i faleut ramasser les crotins di tchvå.
Dm. - C' esteut on vî ?
F.D. - Nonna, c' esteut co on djonne.
Dm. - Et les djins nd avént peu, des Almands, après les batayes ?
F.D. - Nonna, dji n' croe nén, todi.
Li dmandeu, c' est Lucyin Mahin et li dmandaedje s' a fwait a Transene å moes d' måss 1998. Dispu don, Fraziye est rvoye di l' ôte des costés. Li Bon Diu si åme.
Mémoire Collective.
Sovnances di viyès djins.
Dins l' responda ciddé padzeu, vos rlevroz seur ki les djins avént des sovnances d' etrevéns ki s' avént passé k' il estént tot djonnes, u minme k' i n' estént nén co å monde. C' est paski totes ces spoûles la si racontént al shijhe co lontins après, et k' les efants schoûtént les vîs ki les contént.
On pout rlever di ci responda cial, do pont d' vuwe istorike:
Do pont d' vuwe linwistike:
Ces diferinces d' emantchaedje del fråze ki rivnèt sovint inte li walon eyet l' francès sont-st on foirt årgumint ki mostere l' oridjinnålité do lingaedje walon eyet ses atotes po divni on lingaedje a pårt etire, on lingaedje normå el Walonreye di dmwin.
Dipus d' racsegnes so les batreyes di Maissin.
Mape des ofinsives almandes di 1914.
Li Réze, c' est on hamtea ki s' trove so ene hôteur divins des tchamps et des cortis sol comene di Hesta. C' est al copete d' ene levêye ki cmince å coron del rowe del Clawene, ki va disk' e viyaedje di Mermoite.
D' on costé, c' est e Målvoye et d' l' ôte e Doyå, wice k' on-z ôt xhufler - avå l' djournêye - dischinde et monter l' tram a wapeur di Hermêye. On ndè djåze di lådje et d' lon, dispoy li guere, a cåze del coixhante bataye ki s' a la fwait.
E cisse pitite contrêye, c' est des riyantès waides avou des åbes ås frutaedjes, des rouwaletes k' on-z î voet potchter l' roytea e cou del håye, des nozés cotjheas k' i n a djondant des måjhones k' ahoutèt a på près ene cintinne di totès påjhûlès djins.
El boune såjhon, on-z etind xhufler l' måvî, tchanter les pinsons apîçtés so les coxhetes et les fåvetes respounêyes divins les bouxhons. I n' a-st ene aite ki date di l' an 1889, avou ene dréve di cascognîs åd divant, ene grande poite di fier foirdjî, des meurs tot åtoû et des canons k' ont stî prins ås Prûssyins. Tot-z intrant al droete mwin, c' est l' måjhone do fossî, k' on lome Alphonse Lejaerd, et al hintche c' est l' Môre [morgue].
C' est des lådjes pazeas batous e noerès cindes, des ptits cascognîs, des sapéns, des fleurs, cial et la, dvins les waezons, et so les tombes des leures ki poirtèt l' doû po les moirts ki doirmet leu dierin soumey.
On pout rmårker ene tombe di 93 sôdårds prûssyins; mins i paret k' end' aveut bén troes feyes ostant k' estént toumés avå les tchamps li nute del bataye et k' les Mwaisses di l' årmêye almande ont fwait rascoyî po lzès remoenner sol Prûsse.
Mins, çou k' assaetche les ouys et k' atinrixh li cour et les sintimints, c' est l' tombe des 25 civils k' ont sofri mårtir, inte les sôdårds prûssyins, divant do mori; et l' clapant monumint des sôdårds bedjes toumés pol disfinse di nosse binamêye Beldjike. C' est ene feme e doû ki ståre des fleurs so leu tombe.
Sins rprotche, dji djha, por zels, kékès påters. Dji veya leus nos gravés sol pire. Dji les scrijha so m' calpin et, fwait a fwaite ki dj' mårkéve onk di ces nos la, i m' shonnéve etinde responde a mi oraye : " Moirt pol patreye ! "
Dji fruzixha tot. Dj' ala dmander å fossî Alphonse Lejaerd, çou ki s' aveut passé, torla, avou les sôdårds prûssyins et pocwè k' avént hapé dvins les måjhones, metou l' feu, bouxhî des femes et des efants et fuziyî des omes ki n' avént rén fwait?
I m' responda:
- Dji n' vos såreu dire ki çou k' dj' a veyou : Li semdi prumî d' awousse, so l' après-dinner, dji voeya ene pårteye do onzinme redjimint d' lene, des mitrayeuses ki des tchéns saetchént, des sôdårds avou des bicicletes, on tcheriot d' amonucions, tot çoula cmandé på coronel Dissard.
Tot-z arivant, i s' rischapît , fjhît magnåve et s' metît-st a l' ovraedje a cweri des djåbes di strin amon les djins do vijhnaedje, k' avént toplin d' l' atincion por zels – po fé leu djîsse po del nute so l' aite.
El coû di mon Mare Debatty, el heure, i n aveut des sôdårds metous po coujhner po tertos. Li Coronel magnive al tåve e m' måjhone, et les ôtes sôdårds ashious, al tere, sol waezon. Inte les eurêyes, i fjhèt des trantchêyes, cial et la, dvins les campagnes aidîs par des bordjoes.
Li mårdi cwate d' awousse, i passéve e l' air des zeplins almands, sins fåte po loukî çou k' on fjheut.
Li mierkidi, l' afwaire kimincive a tchåfer. On djha k' les Prûssyins avént violé l' frontire, k' avént dedja fwait des moudes, ki nos ptits sôdårds les rawårdént fivreuzmint; on voeyeut l' buze do canon do foirt di Pontisse, cial e bwès, ki raetchive do feu do costé d' Dålem et d' Vizé. Dji m' deri : " Ahote ! "
Dj' ouri sogne. Dji cwita m ' måjhone avou m' feme et mes efants viè les cwatre eures après l' dinner po m' aler retrôcler, avou des ôtès djins do Réze, el cåve do cinsî Pierre Rossea, ki dmeure cial pus bas. Nos esténs nos catoize el minme plaece, pus moirts ki vicants d' ôre l' araedje k' ourit del nute avå l' levêye et tot avå les tchamps.
Pår cwand ns etindîs, viè dijh eures et dmey et ki ns ricnoxhîs, l' vwès da Louwisse Dehousse, ene vijhene, ki breyeut : "å scour ! å scour !" divins ene trexhelreye et ene xhåxhlåde di vwès ki nos n' comprindéns nén et l' flaxhaedje des côps d' crosse di fizik sol grosse poite del cinse al levêye, dji vs pou dire ki n' tronnéns les balzins…. Mins savoz vs bén des cis ki vs pôront, ciete, racsegnî – ki sont co pårlant e vicant – c' est Mareye Debatty, li feme da Mitchî Djosse; Louwisse Dehousse, å botike cial tot dschindant; Mitchî Litawe, el rouwalete do Doyå et Pire Djôzef Collings, ki dmeure dilé l' pont do Monteu a Hesta; zels ont veyou des hisdeus tåvleas. Pire Djôzef Collings, lu, a stî temon del bataye e li speheur del nute; il esteut dvins les coraedjeus piyotes; il a stî blessî….i s' a stî rinde al Rodje Croes…on l' a rweri et-z a-t i rdjondou s' redjimint a Anvers !
*****************
Dj' ala-st amon Mareye Debatty.
Cwand ele sepa po cwè k' dji l' aveu vnou trover, ele mi responda:
- I n' aveut shijh piyotes metous cial el coû ki fjhént l' coujhene po les ôtes sôdårds ki fjhént des trantchêyes avå les campagnes et k' ovrént so l' aite do Réze. Cisse nute la, i fjheut foirt sipès. Il aveut toumé viè nouv eures ene grosse nûlêye di tonire. Les sôdårds vinént do rintrer el heure po s' coûtchî. On n' oyeut nou brut, et li spexheur aveut ståré s' vwele so les waides et les tchamps. Dj' esteu si nåjheye d' aveur maxhné , avå l' djournêye, åd dizeu di l' ovraedje di m' manaedje, po fé plaijhi a nos sôdårds, ki m' loumént : Moman ! ki dj' monta dzeu avou mi ome et mes efants po nos aler rpoizer. Nos n' doirméns k' d' èn ouy; On s' atindeut bén a ene keure ou l' ôte, mins nén a vey haper, touwer et broûler, come çoula, des oniessès djins.
Viè dijh eures et dmeye, vola ki ns oyans ene araedje di sôdårds k' arouflént el coû på corti d' mon Pire Rossea. Vos årîz dit des såvadjes, si foirt k' i hoûlént et k' i breyént k' on-z aveut tiré sor zels.
Nos nos levîs d' on côp. I moussît el heure wice k' i n aveut des piyotes, moirts di soumey, coûtchîs so do strin. Ci fourit ene novele braireye. Nos dschindîs, al vole, et s' catchî el cåve.
- Mon Diu, les pôves efants, deri dj' inte mi-minme, kéne afwaire po leu mere ! C' est k' les Prûssyins n' lezî dnént nén l' tins di s' rilever; i les stitchént å pus abeye a côps d' bayonetes tot ls ahertchant foû po les pîs. I les touwît sol levêye.
I n' ourit k' onk di zels k' åye polou schaper del moirt : ci fourit l' sordjant fôrî Hinri Marchal, foirt blessî. On l' sogna al Rodje Croe d' Hesta, pu i fourit emoenné prijhnî e l' Almagne.
Dismetant k' les Prûssyins touwént nos pôves pitits piyotes sol levêye, i n aveut des ôtes ki dfoncént nosse poite, kihatchî nos finiesses et spiyî les cwåreas. Nos n' nos oizéns rmouwer. El cåve, nos etindéns nosse vijhene Louwisse, ki breyeut : å scours ! ås voleus ! ås moudreus ! C' esteut-st a fé finde l' åme di l' ôre braire et djemi, tant ki s' wès divna tote rôgue. Nos n' l' oyîs pus, nos pinsîs k' les Prûssyins l' avént touwé.
O ! les baligands ! nos ls etindéns passer et rpasser sol levêye. On tiréve timpesse avå les tchamps. Mins i fåreut-st etinde nosse vijhene Louwisse Dehousse; leye vos pôreut dire des ôtès afwaires ki mi, pask' i les sôdårds prûssyins l' ont tote kimoudri."
*****************
Adon k' dj' ala amon Louwisse Dehousse.
C' est ene viye djonne feye di 67 ans, plinne di santé, ki tént botike et cåbaret. Dji lyi dmanda s' elle aveut todi sovnance di çou k' les Prûssyins avént fwait e s' måjhone li nute del bataye do Réze.
- A ! çoula, Monsieu, m' responda-t ele, dji nel roveyrè måy. Viè dijh eures et dmeye, dj' esteu montêye sol plantchî po-z aler mete a pont les aidants d' mes martchandeyes ki dj' aveu vindou, cwand dj' oya ene si grande araedje e corti d' mon Pire Rossea e tot åtoû del måjhone ki dji m' deri : O ! binamé bon Diu kéne afwaire !
Dji cminça a tronner. Dji waita, tot levant l' gordene, al finiesse : li coû esteut tote plinne di sôdårds prûssyins ki breyént et ki hoûlént come des måtournés. Sol minme moumint on spiya m' poite et mes finiesses; les cwåreas xhiltît-st e bokets. Dji breya tot drovant l' finiesse do costé del levêye :
"Venez à mon secours, mes petits soldats belges"; mins l' levêye esteut tote noere di sôdårds prûssyins ki tirît après mi. Dji rsera d' on côp l' finiesse. Dj' oya les Prûssyins ki dfoncît m' poite, roufler avå l' måjhone, e botike, ritourner les ridants. End a k' amontît sol plantchî; m' apougnît. I m' batît, i m' fijhît dschinde les montêyes, et dzo on m' råya al tere pa les tchveas. Dji breyeu : " ås mizericôres ! "
Vos poloz bén comprinde el five ki dj' esteu. Dji m' rileva, dji vola rmonter dzeu; i m' rouflît djus; i m' hertchît sol pavêye tot m' sititchant des côps d' bayonete divins les djambes. O ! les moudreus ! Dji flåwixha. O ! les voleus : i m' ont hapé totes mes çanses, boere li peket k' dj' aveu el cåve, broûler les tones et spiyî tos mes pôves pitits afwaires.
Cwand les Prûssyins fourît-st evoye, Servais Debatty, li fré di m' vijhene Mareye, mi vna ramasser et m' remoenner e s' måjhone. Li leddimwin, dji rintra, dji plora come ene Madlinne, tot voeyant m' manaedje cou dzeu cou dzo. Sol levêye, i n aveut des poteas d' sonk, des sôdårds et des tchvås touwés.
*****************
Schoûtez Pire Djôzef Colin !
Dj' aveu fwait m' siervice a l' onzinme redjimint d' lene cwand les Prûssyins nos ont declaré l' guere. E nosse Beldjike, pa tos costés, ci fout-st on rmowe-manaedje po rvindjî nosse patreye. Dji fouri, d' on côp, rhoukî al citadele, a Lidje, po rprinde les åres et po rdjonde mi cpagneye k' esteut dedja vnowe a li scole do Belnai, a Hesta. Dj' ariva l' leddimwin, nos fjhîs des patrouyes, avou mes camaerådes piyotes, avå les alintoûs. On oyeut e l' air groûler l' canon. Nos divnéns come des pierdous; mins les bordjoes nos dnént des ecoraedjmints. Portant il estént, come nozôtes, divins les transes, i fjhént des sclameures; on ramoennéve des sôdårds blessîs des invurons.
Li mierkidi cénk d' awousse, viè onze eures del shijhe, on m' evoya, tot seu, e Réze, dilé nosse Coronel Dissard, mi djha-t on, puski dj' esteu del contrêye, po rafoirci les sôdårds k' estént la. Tot-z arivant, on m' fijhît magnî; dji fouri d' on côp come leu fré. On m' raconta k' les Prûssyins avént dedja ataké les dvant-posses, k' avént vnou sorprinde, el heure, les sôdårds ki fjhént l' coujhene et les macsåder; mins k' avént dedja stî vindjîs, k' i n aveut des casses a pontes sitårés avå les tchamps, ou retchessîs ou rabatous. Li coronel Dissard aveut fwait fruzi ses omes - nos piyotes - tot lzî djhant :
" Mes amis, soyons courageux, la patrie est en danger; il nos fåt vaincre ou mourir ! " et ki l' captinne aveut dit e walon : k' i s' faleut atinde a vey rivni les Prûssyins a grandès hiedes fé ene atake cisse nute la minme.
Nos esténs coûtchîs sol waezon, so l' aite, ki les rawårdént tot nos djhant dvintrinnmint : " Ki s' va-t i passer ! "
Nos esténs sol ki vive et si fivreus ki ns djuréns tertos eshonne : "Cwite ou dobe, po l' amour del Patreye" A ç' moumint la i fjheut påjhûle. Mins, viè ene eure å matén, nosse Comandant breya : "Aux armes !". Nos potchîs tchaesconk so nosse fizik et ns acorîs å pus abeye sol campagne. I fjheut foirt sipès; mins l' fåre do foirt di Pontisse hina djustumint ses rdjets d' loumire viè l' costé d' Hermêye et d' Mermoite. Nos veyîs des masses di sôdårds prûssyins ki vnént , a pas d' leu, viè nozôtes. C' esteut, voeyoz vs, po tourner åtoû do foirt et l' ataker pa li dvant et pa li drî.
Al vole, å cmandmint, nos nos metîs-st a djnos ou so nosse vinte, et ns tirîs timpesse e hopea. Les Prûssyins cmincît-st a braire et a hoûler tot corant e coisse. Li clairté do foirt ni dura waire di nosse costé; ele hinéve ses loumrotes avå tos les tchamps d' l' ôte costé; et po nozôtes, e li spexheur, li bataye fourit on deur hiket tote li nute. Les bales zûnént et l' air djemixheut.
Adon les Prûssyins arouflît pa tos les costés tot hinant des grenådes ki stårît do fier et do feu. Nos fourîs-st oblidjîs d' rescouler. I vna on moumint k' on-z esteut si près k' on n' åreut pus polou tcherdjî s' fizik, ni tirer. Ci fourit ene herlêye, onk avå l' ôte; on s' bateut come des liyons et çoula tot costé : avå les tchamps, dizeu come dizo, divins les prés, conte les håyes, divins les rouwales, a côps d' crosse di fizik, a côps d' pî et a côps d' tiesse. End ourit dvins nozôtes k' apicît les Prûssyins pal hatrea et ki les stronnît moirts.
Binamé Bon Diu, ké disdut k' i n aveut la ! Kibén nd a-t i nén dvins nos sôdårds k' ont stî blessîs, et k' les Prûssyins – ci n' est ciete nou mistere – achevît a côps d' bayonetes el plaece di les poirter a l' ambulance. Nosse coronel Dissard, li captinne Rendoir et sacwants ôtes sôdårds ont toumé la, å tchamp d' oneur.
Mi, dj' a stî blessî d' ene bale di fizik e li spale. Mins on m' a raconté k' on sordjant madjor di m' redjimint k' esteut blessî, k' aveut l' vinte drovou et les deus djambes cassêyes, ki hoûléve di må, cwand i sepa k' nosse Coronel esteut touwé, i dmanda å cmandant del Rodje Croe des Almands k' on l' poirtaxhe dilé l' coir do coronel Dissard. La, tot voeyant l' moirt al tere, li sordjant madjor, k' esteut coûtchî, so ene civire, leva s' tiesse tot l' salouwant et tot djhant e flamind : "Adieu, mon Colonel, c'est pour la Patrie !" … et i mora. Mins, mi k' esteu blessî et ki cnoxheut l' contrêye, cwand dj' veya aroufler tos ces Prûssyins la, hinant des grenådes, dji m' saiwta pol voye des toreas po m' rinde al Rodje Croes del Fabrike Nåcionåle d' åres wice ki dj' fourit médyî par des Docteurs di Hesta. La, dj' a dmanou cwate samwinnes. Et cwand les Prûssyins fourît Mwaisses do payîs, i vnît mårker les nos des blessîs po ls emoenner prijhnîs – dijhît i – si vite riweris – so l' Al' magne. Mins, mi, dji m' såva so Olande et dj' a stî rdjonde mi redjimint. C' est insi k' dj' a fwait tote li guere.
Asteure schoûtez Mitchî Litawe !
Dji n' a nén doirmou cisse nute la, télmint k' on s' a batou avå ls invurons : Al Croejhe(1), E fond d' Réze(1) et dvins les basses di Mermoite(1). I gn aveut des sôdårds touwés, do sonk so les teres et dvins tos les pazeas. Sol matinêye on-z oyeut co peter des côps d' fizik cial et la; li foirt di Pontisse n' esteut nén co rindou. Les sôdårds Prûssyins estît todis la, tot åtoû, ki rawårdît, come troes tchéns po èn oxhea. Sol matinêye, di dj', dji voeya come ene kipagneye di piyotes k' amontéve di Hesta, acåblêye par li tcholeur, mins plinne d' agrè. Dji deri å comandant : Ni montez nén pus hôt : i gn a ene hiede di sôdårds Prûssyins ki sont dzo les maronîs, dvins ene trantchêye, e corti d' mon Pire Rousseau. Dji so seur ki , cwand vs alez tourner, k' i vs voeront passer, paski, di-stant les maronîs, on discouve tot l' tournant del levêye, et k' i vont tirer a plin dvins vos rangs. Li comandant aveut l' air d' on hardi sôdård; i m' dimanda d' on côp : Kî estoz vs ? wice dimanoz vs ? wice est ç' çoula, les maronîs ? Dji so Mitchî Litawe, responda dj', tot lyi mostrant m' måjhone; dji dmeure la, el rouwale. Mins wice est ç' les maronîs ? riprinda-t i l' comandant; pôrîz vs mi les mostrer ? Awè ! deri dj'; fåreut monter cial, al dilongue do bastimint. – Li comandant monta; i louca dvins ene lunete d' aprotche, et ridschinda d' on côp, tot m' dimandant et tot metant s' mwin so mi spale : "Dijhoz don, vî papa, ni såreut on tourner cial åtoû po les sorprinde ? "O ! siya, responda dju, vos pôrîz monter po deus costés al feye, pol rouwale do Doyå(1) et pa cisse rouwale cial, ki vos voeyez ki côpe al copete li tournant del levêye. Li comandant si meta-st a djåzer avou èn ôte mwaisse des sôdårds ki cnoxheut, sins fåte, li contrêye; adonpwis tot tchôd tot roed vo les la evoye, avou tchaeskene li mwetêye di ces piyotes la. Ci fourit fwait so moens d' tins k' i n' fåt pol dire. Kékès munutes après, on-z oya peter des côps d' fizik des deus costés des maronîs. C' esteut nos coraedjeus piyotes ki tnént les Prûssyins inte deus feus, ki s' rindît sins s' rivindjî. Mins i paret k' les ôtes sôdårds Prûssyins, k' estént-st åtoû do foirt e bwès d' Pontisse, fjhît des orayes come des lives tot oyant peter les côps d' fizik et des ouys come Sint Djîles l' ewaeré po loukî viè l' costé do fond d' Réze. Dizo les maronîs – ås Prûssyins ki s' rindît – on ls î fjha lever les bresses; on les vizita onk après l' ôte; on les fjha mete e rang po dschîide Réze, passer tot houte di Hesta po ls emoenner so Lidje. Cwand dj' les voeya passer – tot ces adjeyants la –k' on-z aveut stî ddjiver dzo les maronîs e corti d' mon Pire Rousseau et k' on-z emoennéve prijhnîs, inte kékes pitits sôdårds bedjes, dji n' mi pola ratni do braire tot levant m' canote : "Vive nos ptits piyotes !"
(1) no d' plaece
(2) Declaråcion formele d' on temon vizuwel, Octave Bury, dimorant a Lidje, rowe Verbruck l° 8, k' a siervou avou l' 11inme redjimint d' Ligne al batreye di Réze
Après aveur etindou, onk après l' ôte, ces temons la, dji les rmerciya tot rprindant m' voye et tot m' dijhant : "On ndè freut bén ene tchanson !"
Schoûtez ! vol cial :
Kékès notes di muzike po-z aler avou les paroles del tchanson.
Li Bataye des Réze
1î Coplet
C' est dvins les campagnes do costé d' Mermoite,
Djondant l' bwès d' Pontisse, å payîs d' Hesta,
Avå les wediaedjes et les rouwaletes
Ki s' fjha tins del guere on teribe combat.
E cisse coine di tere tote vete et floreye,
C' est si doûs d' etinde les oujheas tchanter
Li bataye des Réze k' a s' pårt, el Patreye,
Del victwere et del liberté.
2e Coplet
Cwand l' clairon souna l' alarme el Beldjike
Et k' nos ptits sôdårds montît d' gåre vers la
Li mot d' orde esteut : "Moirt ås Caizerlikes !
S' i sayèt d' passer, c' est d' les maker la ! "
Sins aveur mezåjhe delzî dire deus feyes,
I rotît sins pawe et l' cour plin d' firté
El bataye des Réze k' a s' pårt, el Patreye,
Del victwere et del liberte.
3e Coplet
Tot rnovlant nos peres k' ont siervou l' an trinte,
I djurît come zels do disfinde nos droets,
Nos près et nos bwès, nos voyes, nos pî-sintes,
L' oneur del Beldjike et ses abondroets.
Mins les Caizerlikes endè fjhît ene mocreye,
Pinsant d' les dzoujhî; mins fourît rboutés
El bataye des Réze k' a s' pårt, el Patreye,
Del victwere et del liberté.
4e Coplet
Les Prûssyins, voeyant k' on les tnéve a gogne,
Dijhît tot hoûlant co pé k' des liyons :
I n' a nouk sol tere ouy a nos fé sogne !
Nos serans les mwaisses di totes les nåcions.
I rouflît del nute et ç' fout ene kibatreye,
Onk tot avå l' ôte, a n' nén si rtrover
El bataye des Réze k' a s' pårt, el patreye,
Del victwere et del liberté.
5e Coplet
Li canon hoûléve e l' air anoyeuse,
Plinte di fier et d' feu ki hinéve des sclats ;
Griblés d' côps d' fizik et d' côps d' mitrayeuse,
Les sôdårds toumît al tere sins nou rla.
Al Croejhe, el campagne et dvins les praireyes,
Li sonk a corou, la, d' tos les costés
El bataye des Réze k' a s' pårt, el Patreye,
Del victwere et del liberté.
6e Coplet
Adon, les Prûssyins s' fiyant so leu foice,
C' esteut côp so côp des hiedes di ranfoirt.
Dizeur come dizo, tot flaxhant timpesse,
Ci fourît ene troûleye tot djondant do foirt.
Li foirt di Pontisse, k' esteut dvins cisse treye,
Les Prûssyins l' ourît,… mins il ont dvou linwter
El bataye des Réze k' a s' pårt, el Patreye,
Del victwere et del liberté.
7e Coplet
C' est k' nos ptits sôdårds, hardis et cagnaesses,
Cwand ç' fourit l' troûlêye, les ont-st apougnî.
End a k' elzî dnît des si rudes côps d' tiesse ;
Des ôtes, pol hatrea, roeds moirts les stronlît
Et d' ces Caizerlikes sol tere essonntêye
O ! cwants end a-t i ki l' ont raconté,
Cisse bataye des Réze k' a s' pårt, el Patreye
Del victwere et del liberté ?
8e Coplet
D' onk k' esteut blessî di les sôdårds boches
On-z oya k' i djhéve : "K' est çki dj' va divni ?"
(Tot saetchant l' poirtrait di s' mere foû di s' potche)
Vinoz a m' secours, mon Diu, dj' va mori !
Dj' ô bén k' i sonnéve d' ene plåye sins pareye,
D' on côp d' såbe el tiesse k' i l' a fwait dhoter
El bataye des Réze k' a s' pårt, el Patreye,
Del victwere et del liberté.
9e Coplet
Vola d' cisse contreye li glorieuse memwere !
Et d' ces bråves efants toumés pol payis
Ki l' ricnoxhance wåde ene pådje e l' istwere;
K' on n' les roveye måy dizo li stoelî
Come les andjes å cir di nosse Walonreye
Diew les a beni po l' eternité
El bataye des Réze k' a s' pårt, el Patreye,
Del victwere et del liberté.
Jules Leruth (1921)
Mwaisse modêye et ratournaedje e francès.
Imådjes des çmintires militaires.
Intrêye di l' aite di Maissin.
Li deportåcion al prumire guere.
Convocåcion a Rotchfoirt
Li deportåcion, c' est l' evenmint ki m' a mårké l' pus foirt. Dj' end a stî mårké tote mi veye. Dj' avans veyou totes sôres d' afwaires, téns ! Dj' aveu di-set ans. Ça a stî l' ivier di 1916-1917, li 6 di decimbe li djoû sint Nicolai. Dj' esteu co on roufion. Tos les omes di Malåtchî, di 14 a 45 ans, estént convokés a Rotchfoirt. Et i gn aveut on paket, ti comprins bén; des djins di totes les comenes do cotoû.
Dj' avans passé, nozôtes, eviè l' dinner. On passe divant on controle mins on n' arestêye nén, onk a droete, onk a gåtche, dins li scole des Frés, e rdischindant après l' gåre. Les cis k' estént a droete, il eralént. Les cis ki plaijhént, cwè ! Gn a des cis k' avént des papîs. Mi dj' end aveu onk ossu, come cwè dj' esteu l' pus vî d' shijh efants. - On fjheut tot çou k' on pleut, ddja adon -. I gn a rén yeu a fé.
On s' a trové nos dijh di Malåtchî, mins l' prumî convwè, on-z a co vnou triyî ddins. On-z a dmandé çou k' nos fjhéns. Mi, dj' a dit k' dj' esteu cultivateur, ki dj' aidive mi pere. Les bokions et tot ça, il ont stî evoyîs sol France; munujhîs, tchårlîs et tot l' bazår ont stî espédiés.
Et mi, dj' esteu avou Djôzef di mon Adele. A ene téle eure, on s' diveut trover a Rotchfoirt. Les Almands ont vnou fé l' toû do viyaedje po vey s' il estént bén evoye tertos. Et l' ci ki n' aveut nén s' catchet so s' cwåte d' idintité, nodidju, il esteut ramassé.
*********
Les cis ki n' î ont nén vnou, ont vnou ratinde sol trin. Gn aveut on grand pré. Tos les parints, tertos, ont vnou la å depårt do trin. On boerléve "A bas l' Almagne !" et taper des botayes après les sôdårds.
On les fjheut totes. Mins i gn aveut rén a fé, don. On-z î a stî. Et cwand l' trin a demaré, ça a stî tot. On n' a pus rén oyou. Nos esténs pårtis.
********
Et dj' esténs a prô près ene dijhinne, 10, 12, dandjreus, et dj' n' avans stî k' nos cwate e l' Almagne. Et dj' avans dmoré nos cwate a pô près 2, 3 moes.
Dj' avans arivé vaila. O, li prumire nute, dji l' avans passé å trin. Å Essen. Dj' esténs å mitan do bazår. Il a blamé tote li nute, la k' les oujhenes travayént nute et djoû po les canons.
On-z a rpårti li londmwin å matén, et dj' avans co todi yeu des ahotes tot l' long del voye. Et dj' avans stî disk' a Zoltau.
L' arivêye a Zoltau et l' cwarantinne.
Mins dj' avans arivé al nute vaila; al tote nute. Et on voeyeut l' camp: dj' esténs e plinne campagne. On dischind do trin, et on voeyeut l' camp co todi lon assez. Gn av' todi bén on kilomete. Et a fwait k' dj' avancéns, nos voeyéns cwandmwinme dedja des omes åd triviè des griyaedjes, la.
- Tenoz, ns alans vey des sôdårds !
Come di djusse ! On-z a veyou l' prumî Bedje, la, e passant. Mins dj' n' avans nén arésté addé ç' camp la, nozôtes. Ns avans co passé houte. C' esteut ene cwarantinne k' on dveut fé la, c' esteut po dzinfecter les noveas arivants, peu d' maladeyes.
Nos avans dmoré ene trintinne di djoûs, ca dj' esténs å Noyé. Pask' å Noyé, on ns a vnou dire ki c' esteut permetou do poleur vini a messe å grand camp, al messe di meynute. C' esteut èn åmonî bedje ki djheut messe. Ene grosse binde. Et c' esteut ene grande barake pårteye e deus, ene mitan po les Rûsses, et l' ôte po les catolikes. I gn aveut del nive, ça hôt, pattavå.
Cwand dj' avans arivé, i gn aveut des cis ki rarivént ddja d' aveur sitî travayî. La on moes k' il î estént. Et i rarivént ossi laids k' des moirts. Dou çk' il avént stî ? Dji n' è sai rén. C' esteut des cis d' après l' Hinnot, vaila.
Alfén, li prumire sope ! Les prumirès sopes, nos n' els årént seu magnî, nozôtes. Et zels, i s' vinént bate po l' awè. Il estént ddja rmetou vaila e cwarantinne. C' esteut foirt des cis k' estént po rivni, djans, des cis k' estént ddja drenés.
L' ovraedje.
Et pu, dj' avans rivnou å grand camp, et do grand camp, dj' avans rivnou po travayî a Lichtenasse (l' alomåcion, c' esteut Zoltau 23006, Lichtenasse).
Nos î avans dmoré cåzu on moes, mins del nive ça hôt. On sôrteut tos les djoûs po pormoenner, cwè, mins e colones. On-z aléve dins les bwès d' sapén, et on-z aléve cweri ene bresseye di coxhes di sapén k' on broûléve dins les barakes. On n' aveut rén d' ôte. On-z î aveut co froed, ti comprinds bén !
Et après, on nd a vnou tchoezi 120. Dj' esténs a pô près 2000, la.
Et dj' avans stî disk' a Hanôve, el province di Hanôve. Ci djoû la, on ns a metou dins des sous-sols. C' est èn eterprindeu ki nos aveut vnou tchoezi. Nos n' è savéns rén, nozôtes, mins c'esteut lu, moussî en Almand, et dins les sous-sols, on ns a dné a magnî, la. Dj' avans yeu do tchôd cafè. Dj' avans co yeu des tårtenes. Bén, nos djhans:
- "Nodidju; c' est tolminne po travayî. Aveur a magnî, nos plans bén travayî ene miete !"
Et dj' esténs cåzu contints, paski, å camp, nodidju, on-z î creve di mizere. Gn av' dedja yeu sacwants moirts. En ome di Ciergnon.
On-z a yeu des colis, låvå mins i n' ont-st arivé ki sol fén. Nos nd avéns assez, les deus prumîs moes. On n' aléve nén magnî totafwait. On magnive ene dimeye wåfe, par egzimpe.
*****
Dj' avans stî travayî. On ns a tcherdjî å trin et dj' avans vnou dischinde a Zelse, ene pitite gåre. C' esteut co todi fé shijh kilometes a pî. Et dj' arivîs dins on viyaedje. La, dj' avans stî pårtis e deus gropes, swessante ….. a l' ôte. C' esteut come des grandès såles di bal, djans, di cåbaret
En nd a 60 k' ont stî bouté d' on costé å distcherdjaedje, des rames di deblais. Mins ç' djoû la ki dj' î avans arivé, on ratindeut co al nute après l' pwin, ki n' a nén vnou. Li londmwin å matén, on ns a fwait pårti ki dj' n' avéns nén ddjuné, evoye 6 kilometes lon. Et i djhént: a nonne, li sope va ariver. Ele divneut di Zelse, e trin et l' sope a seulmint arivé al nute.
Sol trin, nos avéns ddja dmoré ttaleure deus djoûs, on djoû et dmey sins magnî. On esteut ddja gåy ! Et dj' n' avéns rén, puski on prindeut nén les rezieves k' on aveut co.
Li moirt et l' maladeye.
Les voyes estént tracêyes et c' esteut des gros monceas d' deblais k' on creuzéve et ki les machines schavént, k' on tcherdjive.
Dj' a stî deus djoûs å tchedjmint, pu on m' a rmetou di l' ôte costé. Et dj' a l' idêye ki tote li binde di Malåtchî esteut la. La, dj' a veyou l' drame di m' veye. Dj' a veyou touwer Chôze…, di Custene…Djôr Tournai. I travayive, i distcherdjive li vagon esconte di nozôtes. Et ça fwait k' nos distcherdjéns ces vagons la, mins lu, il aveut on boigne clå el hanete. Ça fwait k' il estént les dierins. Et les Almands criyént ddja ki les machines estént atelêyes, po ndaler avou l' rame.
Nos zouplans sol vagon. On ns a fotou al valêye. I n' ont nén vlou, et gn a èn Almand k' a monté, k' il l' a prin pal hanete. I boerléve, ti comprinds bén. Et l' fote al valêye, et cmincî a lyi fote des côps d' pî, des côps d' crosse, al tiesse, totavå. Et vo l' la inanimé.
O, l' a moenné a l' ospitå di Hanôve, et il a viké ene ûtinne di djoûs. Il î a morou.
Et s' fré î esteut. Dj' esteu dins les pus djonnes. C' est l' fré do vî cantnî d' Custene. Djel racontéve co l' ôte djoû a s' fré. Il a stî bôreaté. Gn a co yeu ds ôtès, mins pår nén insi.
Mins dj' esténs a cint et vint, et å dbout d' 6 samwinnes, la, i gn aveut ddja 20 moirts. I n' fåt nén dmander ! Et i gn aveut pus des omes assez sol travo po ramoenner les cis ki tcheyént del djournêye. Ça fwait k' il ont stî oblidjîs di nos displaecî. Et dj' avans rivnou a Zoltau et dj' a todi dmoré avou Mercier. Mins d' Zoltau, dj' avans co rpassé ene vizite et on ns a co revoyî, did la, a Munster. Ci n' est nén vormint Munster: c' est l' camp d' Munster. On camp d' sôdårds et on camp d' civils.
Et la e ndalant, vola ki dji cmince a-z awè må on doet. Et cwand dj' a-st arivé vaila, nodidju, li prumire nute, impossibe di doirmi ! I gn a m' doet k' esteut inflé. Ça fwait k' dj' a stî metou come malåde. Et l' ospitå esteut kécfeye 100 metes lon d' nozôtes. Et dj' î a stî et il ont rwaitî et i djhént
- Motoit bén ki dmwin, el fårè côper.
Et gn aveut ene roye ki cmincive vaici, noere, ki montéve. Et c' esteut çoula ki les emierdéve.et dj' aveu on doet ravôtyî come ça. Et i m' l' ont drovou li londmwin, et il ont dit:
- Dji croe k' ça irè.
Et i m' l' ont drovou la. Et i gn a rén k' a sôrtou foû. Et c' est la ki ttafwait a corou: waite: on voet co l' traece. On voet l' kernaxhe. Ça a stî sognî, voeyoz.
Mins la, on-z esteut bén sognî. Après, c' esteut des sôdårds francès k' estént la, et ça dins totes les infimreyes avou des civils: c' esteut des sôdårds francès, et minme des medcéns.
L'eralaedje
Dj' avans rivnou li 11 di may. Dj' a rarivé a Zoltau avou Mercier. Et dj' esteu coûtchî la addé onk ki dj' a ricnoxhou pa s' vwès. Dji l' etin djåzer, dabôrd. Dji di "Nodidju !" Et dji m' astampe. Et c' esteut onk di Stegne k' aveut todi bén dmoré deus moes dpus k' nozôtes. A n' pus ricnoxhe ! C' esteut vormint èn eskelete vicant.
- Nodidju ! Comint k' t' es divnou ! di dj'.
- Et ti ! dit-st i.
- Et dispoy cwand k' t' es vaici ?
- O dj' a rivnou dvant-ir, on m' a ramoenné. On m' a rapoirté cåzu.
- Et ls ôtes k' î estént, vaila ?
- I gn a djôzef di mon Adele. Il est coûtchî dins ene barake et il est motoit moirt, la tot près. Il aveut l' schite. I n' a seu ariver diskarci. Et il a moussî dins on blok. Et il î doet co esse.
Et gn a on sôdård bedje k' intere. C' esteut Dårdene, di Tchapwès, l' ancyin cantnî k' a stî tchîf di muzike. Et mi djel kinoxhe bén. Nodidju ! do prumî aboi rd ki dj' l' a veyou. C' esteut lu ki vneut djouwer al dicåce, li muzike a Malåtchî, dji l' a ricnoxhou, et tot shûte, ça a stî ene afwaire.
Ça fwait k' il a rapoirté Djôzef di mon Adele addé nozôtes pol sognî. Et il a vnou avou on blok di tchocolåt…
C' esteut des colis k' i rçuveut, lu, da des cis k' estént revoye. Elzî fjheut siner on papî come cwè il esteut otorijhî a prinde leus colis. Et dji l' a fwait ossu. Et il a minme yeu des rujhes avou ça cwand il a rivnou. Nos avans stî temons, temonî por lu. Ti sins bén : on l' acuzéve di s' awè fwait ritche vaila. Il a stî å siervice des dispoirtés toltins. Kî est ç' des dispoirtés k' aveut ene forteune sor lu ?
Et c' est li ki ns a fwait rivni. S' i n' åreut nén stî la, nos n' î åréns pus vikè ût djoûs, mi et Djôzef di mon Adele. Dj' avans rivnou li 7 di may, dabôrd, mins ci-la d' Tchapwès nos a candjî d' lisse, ene lisse k' il aveut fwait lu-minme po rivni:
- I gn a des Flaminds ki s' poirtèt bén. Il ont l' tins d' ratinde li transport d' après (cwénze djoûs après).
Abén, por mi, i s' ocupéve di rapatriyî. Et on les rapatriyive a pô près tertos, por mi. Et c' esteut lu ki s' ocupéve di ça. Et i ns a replaecî, alfén et dj' avans rivnou.
Mins dji vou dire: il a vnou avou do brun tchocolåt, et il a cåzu oblidjî Djôzef a ndè magnî. Et l' dissintreye, k' il aveut, a stî côpêye nete. Avou do tchocolåt, insi. Paski mi, dji n' è oize pont magnî a cåze di ça, ki dji sereu stopé directumint.
El djoû ki dj' a rarivé,on n' s' atindeut pus a mi. On-z aveut vnou dire a nosse pere, do djoû, ki dj' î esteu malåde, et a pô près seur ki dji n' rivénreu pus. O, pa kî ? I gn a des cis ki rivnént et ki låtchént nimpoirtu cwè, la.
Et dj' avans rivnou al gåre di Houyet. Nos avans dschindou a Dinant, la. Il ont stî fé leu båbes, zels. Djôzef di mon Adele aveut on bok, on bea bok, saiss. Et co Cougnon..Mi, dj' aveu del båbe come on gamén, plik-plok on pwel. Mins l' Djôzef, c' esteut målureus: il aveut on bea bok, mins i l' a côpé.
Come mousmints, dj' end avéns bråmint dtrop. Dj' avéns tot çki nos avéns dtrop po ndaler; dj' avéns co des tchmijhes k' on nos aveut abouté. C' esteut totès nouvès tchmijhes. Dj' end aveu bén shijh, mi. I gn a des cenes ki dj' n' a jamwais metou. On n' prindeut nén les poennes di s' discandjî, des pantalons et did tot. On end a leyî sol kai. Les cis k' endalént nén nos tapént tolminme cwè. Paski nos avéns des tchedjes di tos les diales.
Et pu, di Dinant, nos avans rivnou a Ouyet.
Et pu, di Houyet, on ns a ramoenné. C' est onk k' aveut ene borike et ene pitite tcherete ki vneut al dicåce a Malåtchî tos ls ans. I vneut fé les troes djoûs avou on ptit botike . on "Djôzef" mins dji n' sai pus comint, saiss.
On l' a stî trover, dabôrd, on l' a stî cweri, et il a arivé ossu vite et nos ramoenner, a borike.
Nos rarivît del nute. C' esteut e 1917. Li guere n' esteut nén co houte.
(…)
Cwand dj' a rarivé al gare di Dinant et nos avans rexhou ene miete, la, a Dinant, puski dj' esténs ddja liberés tertos. Et al gåre, gn a on sôdard ki s' vént dårer sor mi. Et i brait come èn efant "Ké måleur, ki måleur, li guere !"
C' esteut onk k'aveut dmoré troes moes et k' esteut e nosse måjhon cwand nos nd avans ndalé. Et il esteut revoye a Dinant. Il esteut ordonance po on comandant. Et il a co vnou rpasser e-z eralant. Il î a co rivnou avou s' kimandant. Mins i n' s' a nén djinné dvant ls ôtes, il a brai, la. Et binåjhe do m' vey ki dji rintréve ! Il aveut dmoré e nosse måjhon. Paski n' fåt nén pinser ki les Almands, c' est tos canvolants.
Wai, cwand il esteut co e nosse måjhon, dj' aveu dmoré ene cwatrinne di djoûs la coûtchî, ki dj' aveu cwarante di five. I vneut avou ene djate di laecea. Et i n' aveut nén a s' ocuper d' nozôtes, portant.
(…)
Et dj' end a yeu po tote l' anêye divant do m' sepi rmouwer ene miete.
Dji pezeu septante-cénk kilos cwand dj' end a ndalé. Et dj' è pezeu co céncwante-set. Ça fwait k' dj' aveu leyî dijh-ût kios. Dijh-ût kilos, c' est nén ddja rén. Dj' end a yeu po èn an. Et pu, m' endè todi poirtou des côps k' on-z aveut yeu paski dj' avans stî batous tertos, la, sol travo.
Gn aveut on tchîf nondidiju ! Raf ! on bon côp d' pî. Raf ! on bon côp d' crampe. Dj' a yeu on côp d' crampe dins les rins, et dj' a dmoré stindou. Et dji n' a jamwais pus seu poirter on saetch di cint kilos. E batant al machine, dji n' a jamwais poirté ås saetchs. Dji n' a måy pus seu poirter, a cåze di mes rins, d' aveur sitî donté.
Et pu on-z a arivé sôdård, ci côp la. I n' a tnou k' a mi di n' nén esse sôdård, après l' guere, dabôrd. Dj' esténs del classe 19. Mins c' esteut l' levêye speciåle di 19 ki prindeut e 14, 15, 16, 17, 18 et 19, ki les anêyes estént ddja houte ki n' avént nén stî sôdårds. Ça fwait k' i gn aveut on paket a rintrer.
Raconté pa Achille Lavis, divins "Des gens d'ici racontent", tome III 1998.
Poésies sur les guerres Arimeas siconte des gueres
Page sur le terrorisme Pådje sol terorisse
