|
|
Do 10 di may å 8 di setimbe 1940. Deus Frés et céncwante sicolîs so les voyes di France. (on scrijhaedje da Mimile Petcheur) |
|
|
|
Do 10 di may å 8 di setimbe 1940. Deus Frés et céncwante sicolîs so les voyes di France. (on scrijhaedje da Mimile Petcheur) |
|
dierin rapontiaedje - last update: 2011-01-13.
(Page des textes d' Emile Pècheur retranscrits en wallon commun) Pådje moennrece da Mimile Petcheur (sicrijhaedjes rimetous e rfondou).
Kitaeyaedje:
Adrovaedje: del guere di 1914 al cene di 1940.
May 1940.
Djun 1940.
Del guere di 1914 al cene di 1940.
Tins del guere di 1914-1918, tote li Beldjike a stî ocupêye pås sôdårds almands, apus k' li ptit boket d' patreye padrî l' Izer. Cisse pitite coine la schapa a l' ocupåcion pask' on l' meteut dzo aiwe tot drovant les vaenes estô d' les clôre cwand l' marêye montéve, et cwand ele dischindeut, clôre les vaenes el plaece d' elzès drovi.
Albert I aveut dmoré avou ses sôdårds å front d' l' Izer les cwate anêyes di guere.
Shuvanmint, les classes di 1915, 1916, 1917 et 1918 n' ont nén stî levêyes et nén moyén d' ristoper les trôs fwaits dins les årmêyes pa tos les touwés et les coixhîs acsûs dins les batayes. Ces classes la, les Francès les avént polou lever, la, zels: i les lomént les " Bleuets ". Les djonnes ki passént pa l' Olande et l' Inglutere, tot riscant leu veye, et ki s' alént egadjî e France avou les nosses n' apoirtént nén ene pezante sotnance et n' sitopént waire di trôs.
Etur 1937 et 1939, troes rîlêyes d' arestés rweyås avént parexhou e Moniteur Bedje. Nos govienmints di l' etur-deus-gueres, po n' si pus rtrover avou on manke di mobilijhåves e cas d' conflit, avént adjinçné li R.R. (Rezieve di Rcrutmint) avou tos les omes di 16 a 35 ans ki n' avént nén co fwait leu tins ou k' avént yeu on sursis.
L' idêye n' esteut nén mwaijhe mins po tos ces djonnes djins la ki dvént rjonde li plaece di rashonnaedje [point de rassemblement] pa leus prôpes moyéns, ç' a stî putoit ene " odyssée calvaire ".
Mins les RR si rtrovént maxhîs ås ci ki corént evoye. Ça fwait k' ça a stî on schape-kî-pout wice ki les djins sayént tertos d' aler l' pus vite et l' pus lon k' i s' polént... sins waire s' ocuper des ôtes.
Portant so l' papî, c' esteut bén emantchî... mins … ene riguilete di 300.000 omes do R.R. a stî lancêye so les rotes avou les rfudjîs di tote ådje et des deus sekes : on coreut evoye divant les tchårs d' assôt [chars], les avions e pike, et les sôdårds des årmêyes almandes. Ké cmaxhreye !
Les Almands xhorént åd triviè tot avou les tanks.
Des viyès femes ki dnèt do cafè a on tank almand.
I stramént les årmêyes francesses di tchaeke costé come des strins avou ene fåtcheuse. Ça fwait k' il ont vite sitî a Abveye [Abbeville], et côper li rtraite ås pus londjins del R.R., ki ratindént todi les instruccion dins les cintes di Beldjike ki, po les nosses, c' esteut Kievrin.
Dipus d' 120.000 djonnes djins del R.R. passît cwand minme. I vicront des moes e France divant do rintrer å payis, e ratindant l' otorijhåcion todi prometowe et todi rpoirtêye a pus tård. Po les cis k' estént dins les ptits viyaedjes, tot s' passéve bén, mins po les cis k' estént dins les cintes come les 4.000 do camp d' Agde, c' esteut l' manke di liberté et l' pômagne.
Bråmint des CRAB (Cinte di Rcrutmint di l' Årmêye Bedje) estént drovous etur Toulouse et Montpellier. A pårti do 18 di may 1940, li minisse francès del guere aveut prevnou les comandants des 15inme, 16inme et 17inme redjons di l' arivêye di 100.000 recrues bedjes: 40.000 omes dins l' Gard, 20.000 dins l' Herault, 40.000 dins l' Hôte-Garonne avou l' ôre di les rashonner pa unités di 250 omes.
Après l' guere, nos govienmints n' ont nén ddja tuzé a rmercyî tos ces djonnes djins la k' avént respondou a l' apel ! Si rapinsant, e 1990, ça vout dire 50 ans après, on-z a dné ene decoråcion ås cis ki fjhént li dmande... et kel payént.
Il ont co l' minne !
* * *
Les djonnes do payis d' Sint-Houbert si dvént rinde a Kievrin pa leus prôpes moyéns. Les Almands l' savént bén, come tos les ôtes. Ça fwait k' il ont avoyî les Chtoucas låtchî leus bombes avår la. Ça a stî les cåzes di cintinnes di pokîs et d' touwés come Roger Lejeune d' Årveye.
Dj' esténs troes Borkins e scole a Årlon, intienes a l' Institut Sinte-Mareye: På Simeyon, li valet d' on djindår, Raymond Ansiaux (di Veskiveye) et mi.
Dji m' va sayî di vs conter nosse paskeye, do 10 di may å 8 di setimbe 1940.
Li rotaedje evoye foû d' Årlon.
Po ndaler a Kievrin, dji rexhans d' l' Institut på tchmin d' Viveye, li voye do Tchestea po wangnî Stockem, Heinsch... Dji vons esse espaitchîs d' aler pus lon, paski les Almands sont ddja a l' gåre d' Habay.
C' est des rfudjîs ki ratournèt ddja ki nos fjhèt rbratchî so Fouches.
*******
10 di may 1940.
Quatre heures du matin, on entend les ponts qui sautent.
Quatre heures du matin, dans le plumard on sursaute...
C' est la les deus prumirès lenes d' ene tchanson so l' air di "Prosper youp la boum" k' onk d' etur nozôtes a côpozé tot sayant d' imiter les fjheus d' tchansons. Ça nos mostere ki, mågré les risses, noste evacuwåcion s' a fwait dins l' boune umeur, dins l' djoye di bén viker et dins l' inconcyince di nosse djonnesse. Et portant, dji djowéns tofer å catchî avou l' moirt, ki riskéve a tchaeke moumint di nos toumer sol cazavek.
Nosse vicaedje dins totes les toûnes et catoûnes so les voyes di France est cåzu ene istwere des "Pieds Nickelés". Gn a yeu des moumints d' vessete dins les bombardumints et les mitrayaedjes; gn a yeu eto des clapants moumints come li schapaedje d' ene infirmire et d' ene cwatrinne di påpåds dins ene maternité e feu pa deus d' nos soçons, På Simeyon et Martin Klontz; mins gn a yeu, copurade, des moumints d' crive-fwin, des djournêyes trop tchôdes et des nutes trop froedes, des moumints passés å mitan des pôves målureus ki s' trinnént d' mizere so les voyes.
Mins rivnans a l' sicole.
Li 10 di may, c' est l' djoû di nosse condjî del Pencosse, et nos valijhes sont presses dispoy li 9 di l' après-cwatre-eures. Cwand les prumirès esplozions ont peté a cwatre eures å matén, dj' avans stî vite moussîs et presses a ndaler. Come tos les ôtes do grand dortwer, dji dischindans les montêyes e bea costume, beas solés et les valijhes al mwin.
So l' apas del såle di fizike, dji toume båbe a båbe avou l' Fré Ferdinandus.
- Où allez vos comme ça, Emile?
- Mais à la gare, cher Frère."
- Mon pauvre garçon, il n'y a plus de trains qui partent d'Arlon et les Allemands sont a Martelange. Ils ont bombardé la gare de Jemelle et d'autres; equipez vous pour une longue marche; avec vos valises, vos n'irez pas loin".
Dji rmonte å dortwer, dji fote mi valijhe sol lét, dji tchåsse mes gros solés d' pormoennåde, dj' apice deus tchmijhes, deus draps d' mwins, des tchåssetes ki dj' mete dins m' dobe malete di scolî. Avou ene cingue, dji fwai on saetch a poirter e bandouyire, et prinde mi calote d' unifôme.
Vos fåt dire ki dji vén a schipe di mi rfé d' èn acsidint. Dj' a yeu l' oxhea do bassén broyî, et l' sinfize pubyinne schoirsheye. Dji xhalteye co, et haetchî l' pate, et roter avou ene cane.
Tolminme, dji rdischind les montêyes cwate a cwate disk' a l' intrêye del tchapele, l' ouxh est sordrovowe, dj' intere:
"Seigneur, protégez-nous. Mais que votre volonté soit faite".
Dji ratrape les dierins d' ene rîlêye di dpus d' septante djonnes djins ki les Frés Stiene et Marie-Dona moennèt evoye pa l' Voye di Viveye po rdjonde li voye do Tchestea ki nos moennreut a Stockem, Heinsch...
Dedja les pus ptits et les pus flåwes abandnèt les valijhes tot l' long del voye. Les pus foirt ténront l' côp disk' a Heinsch. Simeyon a abandné totafwait, ki s' violon. Dji so tot seu avou l' malete sol dos. Après Heinsch, sol voye d' Habay, des djins rabrocèt ddja par ci:
- Les Allemands sont déjà a Habay, ils occupent la gare."
Dj' aprindrans après l' guere ki På Bultot di Teu a parvinou a passer padvant, et k' e passant a Sint-Houbert, il a stî dire a mes parints ki dji l' shuveu, et k' dj' alevé bénrade ariver.
Mes parints m' ont ratindou cwate moes.
*************
Dji prindans a gåtche so Fouches et dji rescontrans les prumîs sôdårds francès, ki sont ki minèt les rotes po les fé sôtler.
Sampont; Vance; Chantemelle.
Dji triviersans a grandès ascoxheyes li Bwès d' Årlon et l' terin militåre di Laglan po ratraper li voye ki va so Virton. Chatillon.
Ké cawêye di coreus evoye !
Dins l' binde, dji rtrovans des studiants di nost Institut avou des Frés. Li Fré Mareye-Dôna est mobilijhåve; ça fwait k' i nos va cwiter et c' est l' Fré Felicyin ki va vni avou nosse groupe.
A Tchekion, ci n' est k' ene djin ! Gn a la des tirayeus senegalès, ki riyèt disk' ås orayes, et promete di couper cabèche ås Almands avou leu longue hepiete.
Dji passans Sint-Ldjî [Saint-Léger] sins nos djoker, ki po boere on côp al fontinne. Dispoy Årlon disk' a Virton, dji n' årans nén magnî ni boevou ôte tchoi.
Les Frés ont ene sicole al voye des Fossés. Dj' î estans bén rçûs, mins come i n' ont pont d' internat, dj' alans soper å coledje Sint-Djôzef.
Des djins plin les voyes et plin l' coledje. A poenne li golêye foû del boke, dji brocans viè l' dortwer. Tot moussîs, dji nos stindans so les léts. Diviè meynute, des tirs di mitrayeuses et des caberdôxhaedjes nos fjhèt hopler foû do lét. Les sôdårds francès ricoulèt ddja a grand côp.
Avou les Frés, on decide di ridschinde et d' continouwer nosse tchimin après aveur beu ene djate di cafè et magnî ene pîce di pwin. E plinne noere nute, so les voyes todi pus tcherdjeyes, dj' arivans al Moûrtawe (Li Moite Aiwe, Lamorteau) avou bråmint des sôdårds francès ki s' riployèt ddja, et cori pus vite ki nozôtes.
Ké disdut po passer l' frontire !
Al Moûrtawe, i fwait noer come dins on for. Gn a la kékes dijhinnes di teritoriås francès, tot bleu moussîs, avou des vîs fiziks di 1914-1918, ki vlèt espaitchî les cintinnes, si nén des meyes, di rfudjîs di passer l' frontire. E il ont ddja bråmint egolé do pinard. I voeyèt des espions pattavå, et minme resserer nosse camaeråde På Simeyon po ene hapêye.
Il a fwait målåjhey del fé rlåtchî.
Èn pont fé d' loumire, nén ddja ene cigarete ni ene aloumete... ôtmint, ça gueuye di pattavå.
Li froxhe des rfudjîs passe houte des sôdårds et vo nos la e France. A cénk eures å matén, dji nos flaxhans so les trotwers di Monmdey et s' edoirmi e ratindant ki l' boledjî drouve.
Prumî bombardumint, mins ci n' est nén tot près.
Cwand les hoûlåds sounèt l' fén d' l' alerte, on atchtêye tchaeconk on pwin francès baguete. On n' è pleut aveur k' onk.
Pu cweri po moussî foû del veye.
Dins ene longue plate pateure, gn a ene avion d' tchesse almand k' aterixh. Li pilote mousse foû, grevisse on pô après l' moteur, rimonte dins posse di pilotaedje et revole come ene fleur... Nén ddja on fayé côp d' fizik ! Nouk des sôdårds ki sont la totavå n' a ddja sayî del dischinde.
A n' nén croere !!!!
**************************
Li solea est levé, i nos va taper sol coyene et sol hanete tote li djournêye.
On rote céncwante munutes; pu on s' ashî dijh munutes so les rotoes [bas-côtés].
Traversêye d' Ire-le-Sec... mot bén trové, ca c' est nosse gozî k' est setch, et les fontinnes sont råles.
A Louply, Fré Estiene et mwintes di nos soçons ont les pîs a clotchetes et minme a sonk. Gn a des djonnes ki flåwixhèt. Des sôdårds francès lezî trawèt les clotchetes, et lezî mete des pansmints. Adonpwis, i tcherdjèt les pus sakés so des camions.
Vo nos la côpé e deus. Fré Estiene avou les xhalés, Fré Felicyin avou les roteus.
Radjoû a Clery-Grand, kékes kilometes après Dun-so-Mouze.
Miråke ! Dji nos î rtrovans dins ene gregne dedja bôrêye.
Dins on cinte del Rodje-Croe, on nos sieve des grossès assîtêyes di poes. Rén d' si bon cwand on crive di fwin.
A poenne fini d' magnî, abeye al gregne, î fé s' trô dins l' four po s' i ploter et s' edoirmi come des binawreus, sins pus sondjî al guere.
A schipe edoirmous, dj' estans rewoeyîs pa des djindårs. Les 16 a 35 ans divèt rmonter so Dun-so-Mouze po prinde des trins k' elzès vont moenner dins les CRAB.
A Dun-so-Mouze, i gn a pont d' trin, et al gåre i n' savèt ddja çou k' ça vout dire.
Dj' end estans cwite po rvini a Grand Clery dins nosse gregne.
Diviè deus eures å matén, vo nos la co rewoeyîs: ene djonne feme acoûtche a l' loumire des wåmeles [bougies], des ôtes femes fjhèt on hayon di ttåtoû avou leus mousmints.
Vola, wai, on novea ptit Walon, ki vént do vni å monde dins ene gregne å mitan d' ene bele nute, come on djoû, vla bén lontins, èn ôte pitit efant, a Nazarete.
C' est a Clery Grand ki dj' alans passer l' djoû del Pencosse et l' londi, djô bén: les 12 et 13 di may.
Come ça dvreut esse li dicåce a Sint-Houbert, les troes Borkins vont boere on pastisse å cåbaret del plaece. Dji n' boerans k' ci-la, ca les deus Frés nos fjhèt li lçon. Asteure, dji nos contintrans d' ene pitite botaye di vén atchtêye a catchete. C' est waire po nos troes, mins ça fwait do bén dou çki ça passe.
Londi a cwatre eures et dmey å matén, des sôdårds vinèt co cweri les 16 a 35 ans. Rashonnés sol plaece, dji ratindans les ôres ki n' ont djamåy arivé. Adon, après deus eures passé dins l' froed d' l' åmatén, gn a on capitinne ki nos revoye.
Li mårdi 14 di may, les mobilijhåves decidèt avou l' Fré Estiene d' aler rdjonde, sins pus ratinde ni les ôres ni les sconte-ôres des Francès. Dj' estans ene cwarantinne.
Si l' årmêye bedje ni vént nén dé nozôtes, dj' irans dé leye !
Il est cwatre eures å matén. Dj' avans aprin pus tård k' on cwårt d' eure après nozôtes, les djonnes, ene dijhinne, n' ont pus volou ratinde nerén: i s' ont metou e voye avou l' Fré Felicyin. Il ont roté télmint rade k' å moumint di nosse ahote a Montfaucon, i nos ont racsûs.
Les deus bindes estént mo binåjhes, copurade la k' on nos invite dins on refectwere militåre, bôré a hope, po dinner.
Bén guedés, vo nos la revoye so les tchmins todi ebertakés di tot çki rote et di tot çki rôle.
Après des kilometes e plin solea, dins ene bele waide metowe dizeu Varendes-en-Argonne, dji no leyans toumer et s' edoirmi ttossu rade.
C' est les zûnmints d' ene escadreye di bombardîs ki nos vont rewoeyî. I sont foirt hôt. I rglatixhèt å solea. I passèt houte ... mins tot d' on côp, gn a on shofelmint ki dj' conoxhans bén. Nosse sonk ni fwait k' on toû. Il ont låtchî des bombes ki toumèt so Varendes.
Po trevåtchî l' veye ene eure après, dji roténs dins les rwenes. Ké botchreye ! I vizént l' pont, i l' ont raté mins i n' ont nén raté li scole a costé do pont k' esteut bôrêye di rfudjîs. Les moirts et les coixhî estént ddja evacuwés. Deus tchvås, coutchîs conte les glindisses del sicole, estént la ki crevént. I tanflént et s' kibate. Et nolu po lzî dner l' côp d' gråce.
|
|
|
Dji rotans asteure dins ene schavêye, avou des grands bwès des deus costés. Tot d' on côp, dj' oyans ene avion. Zoup ! Tertos a plat vinte dins les fossés.
C' esteut ene avion francesse, li seule ki dj' avans veyou so tot nosse voyaedje.
Dji nos avans rlevé e riyant. On pôk divant, dj' avéns passé addé ene cinse abandnêye. Les valets d' cinsîs k' estént dins nosse binde avént modou les vatches ki boerlént, et les pus maléns avént stî vudî les niyåds plin d' oûs. Simeyon, k' aveut co deus ou troes oûs dins les potches, s' a rlevé avou on fameuse omlete plakêye sol botroûle.
Dji rotans disk' a l' noere nute, et avni a l' eglijhe di La Harazée. Did la, nos voeyans å lon Sainte-Menehould e feu.
Dins l' eglijhe, nén moyén d' trover ene bedrêye po fé chlop.
Ça fwait k' nos continouwans, todi dins l' trô do cou del nute - såf respet - disk' a Vienne-Tchestea [Vienne-le-Câteau] la k' on toume so on grand tcheri d' ene cinse k' a stî elaideye. Les bounès plaeces sont ddja hapêyes. Avou ene schåle, dji nos hirtchans sol cina, rimpli d' four mins grand å lådje ås cwate vints. Nos nos placans onk siconte di l' ôte, come des påpåds dins l' vinte del mame, po nos rastchåfer, et doirmans ene eure ou deus.
Tot timpe å matén, tot roeds et tot edjalés d' froed, dj' alans boere do bén tchôd cafè avou des pwins francès (baguetes) addé l' comité po rçure et les sôdårds. On pô a l' ecart, deus ptitès viyès femes nos fjhèt sene, eles nos ofrèt leus cours avou pompe et des bassins po nos rnetyî. Torse nou et bén d' pîs, c' est l' prumî côp dispoy Årlon ki dji nos lavans å mitan des fleurs bén al coete. Nos deus ptitès femes sont come li "moxhe do coche", ele vont d' onk a l' ôte po dmander çou ki dji vlans. Dji passans tote li djounêye dins ene sale do viyaedje a sogner nos bobos et a nos rapoizer. Etur Vienne le Château et Åve, dj' alans roter tote li nute : pus ou moens trinte kilometes (?). Dji passans l' djournêye dins ene sale do viyaedje et dji doirmans sol cene. Po l' etape, minme djeu d' nute po l' djudi 16 di may (25 kilometes) disk' a Châlons sur Marne.
Dj' avans decidé di n' pus roter do djoû, mins fok par nute.
Po intrer dins ç' veye la, å mitan d' on copixhî d' rifudjîs, dj' avans co a fé avou des teritoriås al tchesse del cénkinme colone. A on moumint dné, gn a onk di ces sôdårds la, crevé sô, k' apice nosse Fré Felicyin på cô et l' voleur l' emoenner å posse di contrôle. Dji nel leyans nén fé. Al fén, gn a on djonne lieutnant k' adåre so l' apougnåde, ki voet bén cwè, et rlåtchî nosse Fré.
Ci-cial a pierdou s' rabat on pôk divant. C' est on grand foirt ome, k' a ene cogne ki fwait sogne ås sôdårds.
Raplans ki les Frés sont e sotane.
On croereut bén ki ç' vî sôdård la ni sait nén k' gn a yeu 1789 !
Ces vîs sôdårds la avént ddja sacwants veres di vén dins l' gargolete. Il estént grossîs come des poirtchîs et hagnants come des tchéns d' barakîs. Dins l' fond d' leu poupå, on sinteut bén k' i voeyént evî les curés, on sintimint ki dji n' conoxhans pus el Beldjike. I vs årént fotou ene bale al camizole come po rire.
Vo nos la cwand minme houte ! Gn a ddja pont d' må.
Après ene hapêye, vo nos la dins l' Hôtel-Dieu, atåvlés divant ene fameuse assîtêye di ptits poes et on boket d' tchår. E mitan d' l' eurêye, les hoûlåds anoncèt l' alerte mins c' est ddja trop tård. Des bombes inçandires toumèt so l' dilé d' l' Hôtel-Dieu, djusse divant nozôtes, la k' i gn a les såles d' acoûtchmint.
Ké ramxhireye, mon parant ! Les bombes ki baerdôxhèt, les bokets d' plafond ki vnèt djus, li spesse foumire k' amousse pås vites drovowes på petaedje des bombes, les hoûlåds ki gueuyèt; les efants et les femes ki boerlèt, et nozôtes ki broke evoye al schape-kî-pout avou l' golêye el boke.
On potche so les tåves, on ascoxhe les bancs, po wangnî après les ouxhs. On sôte minme pås vites. C' est la ki nos deus soçons Martin Klontz et På Simeyon ont monté troes côps a l' astaedje ki broûléve, avou des Sours et des infirmires, po schaper des novea-nés et des femes acoûtchêyes et des k' alént acoûtchî.
Adon, dji nos avans metou sol costé po leyî l' plaece ås pompîs.
Li Fré Estiene a stî a l' Evetchî avou deus grands. I rarive avou ene pitite tcherete tcherdjêye di pwins, di boure di pot [confiture] et di poude po fé del coco avou d' l' aiwe.
Cwand dj' estans po moussî foû del veye, gn a ene novele alerte ki nos oblidje a rintrer dins les cåves di tchampagne Mercier, schavêyes dins l' rotche. Des wårdeus nos disfindèt d' aprotchî des botayes.
C' est les Almands k' els åront e leu bodene sacwants samwinnes pus tård…
Dj' avéns ene pitite tcherete ki dj' saetchéns tchaeke a s' toû, et k' nos avéns batijhî " Poupete ". Après ût kilometes, nos l' avans leyî la.
Les otocårs k' ont moenné les sôdårds å front ridschindèt a vude. Ça fwait k' i nos tcherdjèt disk' a Bar-so-Seine. Dji tcherdjans les pwins, les bocås et l' aiwe.
Ça fwait 135 kilometes sins aveur må les pîs mins avou l' pawe d' esse mitrayî.
Gn a 32 disk' a Vitry-l'-Françwès, 65 disk' a Troyes et 33 disk' a Bar, wice ki dj' arivans a 11 eures al nute.
Pwin, tchitchons [confiture] et coco, c' est nosse soper sol plaece, divant d' cweri après on djîsse.
Dj' è trovans onk metou divant l' monumint ås moirts di 1914-1918. C' est on moustî k' el Fré Estiene a la trové, et ki nos va acoeter li semdi 18 et l' dimegne 19 di may.
Do matén, ci dimegne la, on dit messe rén k' po nozôtes. Li Pere nos dmande do comunyî avou dipus d' ene osteye par djin, po vudî s' tabernåke, paski l' moustî va evacouwer eto. I gn a ki troes vîs Peres ki vont dmorer.
Po 11 eures, dj' estans al gåre. Gn a la on trin po les rfudjîs ki va pårti po on fameus toû d' France: Auxerre, Bourges, Tours, Poitiers, Angoulème (dj' î estans li 20 di may), Bordeaux, Dax (li 21 di may), Lourdes.
Do trin, houte di Gave-di-Pau, dj' aporçuvans l' grote di Lourdes, mins nos n' plans nén rexhe foû do trin, ca il est po rpårti d' on moumint a l' ôte.
Lacobén k' gn a des infirmires ki pasnut dins les vagons po no dner on goblet d' aiwe et on boket d' pwin, pask' i cmincive a fé soe, et nos avéns schôpe a nos dints.
Po dire li veur, la deus djoûs et deus nutes ki dji n' avéns cåzu rén magnî. Les pwins et l' confiteure di l' Evetchî di Châlons-so-Marne ont stî rade schafyîs. Après Angouleme, dj' aveu trové å fond di m' saetch on croston d' pwin ki vneut co d' Monmdey. Il esteut setch come on boket d' bwès. Dj' a parvenou a l' grumer cwandminme. Rén d' si bon, valet. I fåt saveur çou k' c' est d' aveur fwin ! ! !
Tarbes, Toulouse (22 di may).
La, nos fjhans en longue ahote avou on bon ravitaymint. Nos plans vudî do trin, et roter sol bate [quai]. On nos pårtixh di l' aiwe et do pwin. Cial, totafwait est adjinçné dins les regues.
On côp d' shofla et les berdelaedjes des omes del gåre : c' est po nos fé rmoussî dins les vweteures.
Et vo nos la revoye po on novea trajet, del nute bén seur: Carcassonne, Narbonne, Beziers, Sete, Montpellier, Nimes, Avignon, Valence, Tornon.
C' est lavola k' dj' avnans li 23 d' may a 10 eures å matén. Li longou trin, tcherdjî a hope di rfudjîs, si djoke, et maneuvrer por lu s' mete so ene voye di gåraedje.
Nozôtes, nos dischindans tertos.
Les longs antrupots et ls angårs del gåre di Tornon ont divnou on cinte po nos rçure. Des djonnès comeres nos apoirtèt des grossès assîtêyes di ptits poes avou on boket d' tchå. On direut cåzu l' eurêye des liyons d' cirke, télmint k' on-z a tertos si nez dins si assîte. On n' ôreut zûner ene moxhe s' i gn aveut nén l' brut des mashales ki mawièt a grand côp.
Cwand dj' estans bén reguedés, on nos apoite co ene grosse pougnêye di ceréjhes.
Pu, c' est l' låtche so les bates des voyes di gåraedje. On s' disroedixh dins l' tchôd solea d' Ardeche; on foume ene cigarete ki dji m' dimande co dou çk' on ls a stî cweri.
Va-z è vey kî çk' a dischovrou ces foyes "Zouaves" la, et les pakets di "Ptit coporå" (toubak des sôdårds) !
***************************
Diviè ene eure, gn a des cårs k' arivèt et s' mete so ene cawêye. Èn ome (dedja d' ådje) et deus infirmires del Rodje-Croe nos dnèt nos plaeces dins les cårs. Vo nos la ene céncwantinne di studiants di l' Institut Sante-Mareye d' Årlon ashids dins èn éndjin ki nos va moenner … wice ?
Les cars moussèt foû d' Tornon. I londjèt ene aiwe ki s' vént agoliner dins l' Rône so l' voye di Lamastre. Li "doûce plådje" est vude : nén on vert diale.
Les cårs prindèt a droete. On fameus pont ascoxhe li Dous (l' agolinant do Rône ki dj' aprindans s' no sol plake).
Li Dous
Adon, gn a l' voye ki cmince a griper e tournicant. Divant waire, nos estans so les cresses. Binamé Bondiu : ki c' est bea !
Luc, Ubac, Tchestea Vibert, Chavagne, Bele-Air, La Valette, Chapelonne, Bouxhon [Buisson], c' est les nos des ptits viyaedjes ki nosse cår trevåtche. I nos va monter do livea do Rône a 497 metes disk' a dins les tienes. Après ene dimeye eure, nosse cår va pus doûçmint. A Cremoliere, i toûne a gåtche dins on ptit tchmin et, deus kilometes pus lon, i nos distchedje a nosse destinåcion:
ETABLES.
Dj' avéns fwait a pô près 170 kilometes a pî, 135 avou les cars des sôdårds et 5 djoûs d' trin.
Les otorités francesses avént adjinçné tot on sistinme po rçure les rfudjîs dins l' erî-payis.
I savént pår k' on conflit avou l' Almagne elzî pindeut å nez. Il avént sintou l' agnon a pårtî d' l' evayixhaedje del Pologne pås Nazis li prumî d' setimbe 1939. Et copurade, al declaråcion d' guere ki l' France et l' Inglutere avént fwait a l' Almagne li troes d' setimbe 1939.
Pu, ça a stî li "drole di guere". Inte li troes d' setimbe 1939 eyet li 10 di may 1940, gn a nén yeu on seu côp d' fizik. Les bateus avént dmoré tchaeke di s' costé des lenes Maginot et Sigfried.
Dins ces ptits viyaedjes la come Les Ståves [Etables], dins totes les abandnêyès måjhons, on-z aveut arindjî des léts d' bwès a deus astaedjes avou on saetch di strin et deus covietes. C' est dins ene di ces måjhons la, a l' intrêye do viyaedje, ki les grands ont stî lodjîs.
Les ptits iront amon les Seurs å mitan do viyaedje.
C' est dins ci scole des Seurs la ki dj' irans po magnî troes côps par djoû. Deus troes grands di nosse trope et deus femes evacouwêyes dinront on côp d' mwin ås Seurs.
Li pwin, des grandès corones di pus d' deus kilos, dj' end årans tant k' i fåt addé Monsieu et Madame Tracol, les boledjîs.
C' esteut pår nos bons samaritins. Li 24 di may, c' esteut nosse prumî djoû di trankeyté après les kilometes a pî et cénk djoûs di trin cåzu sins boere et sins magnî.
Mins, dimorer a rén dins on ptit viyaedje, trop coe [calme] a noste idêye, et nos cmincéns ddja a nos disbåtchî. Dj' atakéns a-z aveur li tins long. Les eures passént londjinnmint. Å mitan d' l' après-nonne, dji di tot hôt:
- Dimwin, dji m' va egadjî amon l' boledjî.
- Ti n' oizreus ddja, la, ti !
- Cwè? Dji n' oizreu ? C' est nén dmwin, et c' est nén cwand cwand: c' est asteure et do côp.
Sacwantès munutes après, dj' arive addé l' boledjî.
- Je suis fils de boulanger, toutes mes vacances, je les passe au four et je viens vos aider si vous le voulez bien.
- Oh! Tu tombes à pic, mon mitron est mobilisé (avou l' acsint).
Li londmwin, avou l' permission do Fré Estiene, dji m' live a shijh eures å matén et vo m' la-st evoye amon l' boledjî k' a ddja fwait l' prumire påsse et ki m' ratind po ddjuner.
Po l' famile Tracol, dji dvins dipus k' èn aidant, dji dvins èn efant adopté. Portant, des efants, end avént ddja cénk et l' mere ratindeut l' shijhinme: Marie-Tereze, k' on-z aveut spoté "Mite", Emile, ribatijhî "Milou", Jeannot, Regine et Monique.
Gn aléve co raveur ene pitite Bernadette å moes d' djulete et après l' guere endè råreut co deus ôtes: Christiane et Gérard.
Dj' aveu trové ene famile mins dj' aveu cåzu pierdou mes camaerådes. Dji n' les rdjondeu ki dviè shijh eures del vesprêye po l' salut do Sint-Sacrumint. Après l' salut, li ptite pormoennade avou l' åjhmince di foumer ene cigårete. Eyet, divant d' aler coûtchî, li dierinne priyire divant l' croes del mission so l' tchimin d' nosse måjhon.
Tins del djournêye, des grands alént dins les cinses po-z aidî les femes et les comeres ki les omes et les grands efants avént cwité po ndaler al guere. Les dimegnes, dji dmoréns tertos eshonne avou nos deus Frés ki fjhént çou k' i plént po nos fé passer ene bele djournêye. Bén seur, dj' aléns ås troes ofices: messe, vepes et salut.
Dji nos hirtchéns å docså et dji tchanténs... poy ki tchanter, c' est priyî deus côps.
Les djins do viyaedje si rsovnèt co do "Sur la Belgique étends ta main bénie.."
C' esteut céncwante vwès ki tchantént di tot leu cour. Et aveur li tchå d' poye e sondjant ås cis di nos familes k' afrontént les abrocants [envahisseurs] et ås cis ki morént dizo les bombes et les bales.
Zels, pår les efants, repetént troes côps avou l' acsint: "Sainte Jeanne d'Arc, sauvez la France !".
Mågré totes nos priyires, li Beldjike et l' France ont stî rdoblêyes [battues à platte couture].
C' est nosse Beldjike k' a tapé djus l' prumire, mins l' manire ki dji l' avans aprin nos a fotou djus co pire.
On pô d' Istwere avou on grand I.
Les 24, 25 et 26 di may, les Almands avént tot fwait po passer l' Lys, et gn aveut yeu mo des moirts. Mins li 8inme et 12inme Divizions d' Infantreye, avou l' aidance des prumire et deujhinme divizions des Tchesseus Årdinwès, s' avént disfindou moirt, et minme siconte-ataker.
Tchaeke anêye, gn a des djournêyes po s' sovni d' ça a Vinkt Nevele, e payis flamind.
Li Rwè Yopôl III voeyeut bén k' on n' è pleut pus. Il adviertixh les Estats-Madjôrs des Aloyîs [Alliés]. Adonpwis, i decide di capituler po schaper les 450.000 omes del trope, les 800.000 civils et les 800.000 rifudjîs ecassîs etur li Lys et l' Mer do Nôr. Li 28 di may a cwatre eures, c' esteut tot fwait po les nosses.
Ou çk' on-z esteut, les djins schoûtént tertos l' T.S.F. A nonne, nos esténs ki maredént al boledjreye, dj' oyans li "Président du Conseil français" dire:
" ... Le roi félon qui capitule en rase campagne sans avertir ses alliés ..."
Yopôl III n' esteut nén bén veu des Francès,... ey elzî rindeut bén.
- Clôs t' gueuye, po on conteu d' mintes !!!!
Minme Churchill, dins ses Memweres, sicrîtes après l' guere, ni cåze nén des adviertixhmints da nosse Rwè.
Totossu bén onk ki l' ôte, il ont meyeu fote li dossêye so les Bedjes.
Por mi, pus moyén d' avaler ene golêye. Dji sins les låmes ki vont spiter foû d' mes ouys. Dji cours å for. Ladrî, avadjî [effondré] so on saetch di farene, dji m' mete a tchoûler come èn efant.
Henria, ene neveuze di mi ådje ki boute avou mi, vént sayî di m' fé rivni a tåve. Mins dj' esteu trop honteus pol poleur shuve.
C' est l' patron lu-minme k' a vnou po m' riconsoler, sins î parvini nerén. I m' a dné condjî po l' après-nonne.
Les cis des cinses avént fwait come mi. Dj' esténs tertos avadjîs [anéantis]. N aveut nouk ki cåzeut.
Dj' avans aprin pus tård ki dins les veyes do Midi, des Beljes k' i gn a avént stî macsådés. Onk do viyaedje aveut scrît sol l' ouxh di l' eglijhe "Léopold III, roi félon"... ki les gaméns del sicole ont stî rxhorbou.
Å viyaedje, on nos a rwaitî d' cresse kékes djoûs, disk' a l' capitulåcion des sôdårds francès on pô pus tård.
Dji savéns bén ki, dispoy li 14 di may, les Almands avént trawé l' lene Maginot a Sdan. Mins les T.S.F. ni djhént nén tot, ele ni plént nén.
E cwate djoûs, les Almands avént distrût ût divizions francesses des 2inme et 9inme årmêyes. Tant k' å djenerå Girard, il aveut stî apicî, avou l' restant di s' 9inme årmêye.
|
|
|
Come tot ça s' passéve di l' Ess a l' Ouwess, pus hôt k' Paris, li vicåreye continouwéve come divant dins l' Nonne di France. On n' voeyeut rén et on n' nos djheut rén å posse. T' aveus minme les omes ki repetént po s' rimonter l' moral:
"Oh! Ça se tasse ! ça se tasse !".
Li 26 di may, deus djoûs divant nosse capitulåcion, on-z aveut minme fwait l' porcession del Fiesse-Diè.
L' Estat Madjôr francès sondjive a disfinde Paris ki les Almands avént leyî so leu gåtche, mins i manként d' omes. Èn ôre di rekizicion oblidjive tos les djonnes Bedjes a rmonter so Paris po siervi dins l' disfinse passive.
Ene ûtinne di nozôtes avént stî relîs po ndaler so Paris, et avént rçû leu lete li 7 di djun. L' ôre diveut esse egzecuté sol pî sol tchamp.
I mel vinèt dire leus troes el boledjreye. Li patron lzî paye on vere et, å moumint d' dire "A votre santé", i djhèt tos les troes: "Divant d' sôter!"
Li patron m' dene li permission d' aler avou zels a Cremolière dou çki l' cår les va tcherdjî.
Tot rintrant e viyaedje, dj' esténs tot poenneus.
Mins nosse disvoymint n' esteut rén a costé del disbåtchance des djins des Ståves, al novele ki vneut d' toumer droci. On vneut d' aprinde k' on djonne do viyaedje, di 27 ans, aveut stî touwé dins les plinnes do Nôr.
On voeyeut l' Fré Estiene tot tuzeus, i vôreut bén trover on lodjmint dou çk' i nos åreut mî a s' mwin po fé avou nos ene sicole avou des estudes et des spôrts onk après l' ôte. Si idêye aveut co stî pus foite cwand il aveut discovrou ki les grands ni passént nén leu shijhe dins les regues di l' internat et lyi djouwént cwate lenes.
Tos les djoûs al nute, li Fré Felicyin nos ramoennéve al måjhon et a nos léts. I dmoréve la a passer d' ene tchambe a l' ôte e ratindant ki dji soeyénxhe tertos edoirmous. Rén d' pus åjhey ki d' fé les cwanses di doirmi. Nost awaiteu, k' aveut on lét ki dnéve sol voye, nos fjheut sene. Dj' avéns trové å gurnî on fonografe k' aléve co et des plakes a 33 toûs. On alouméve ene wåmele et on schoûtéve, tot lzès muzant, les tchansons ki nos toirdént les boyeas d' tins-long: Marinella, les Blés d' or, le Temps des cerises, Il pleut sur la voie, le Chaland ki passe, et co des ôtes.
Målureuzmint, i gn aveut ene racuzete dins nosse binde. Li Fré Felicyin a rivnou so ses pas et nost awaiteu n' esteut pus a s' posse. Saizene do materiel et fini l' comedeye ki n' aveut duré k' ene pitite samwinne ! Li ci ki dji nos doténs k' c' esteut lu, i djuréve so tos les sints ki ci n' esteut nén lu. Dji l' ans cwand minme metou e cwarantinne on boket...
Pu, come dj' esténs des futurs mwaisses di scole et ki dj' aprindéns dins l' catruzeme li "jugement temeraire" et "les soupçons injustes", dj' avans metou e pratike çou k' on djoû dji dvréns aprinde ås ôtes.
Li 12 di djun, li Fré Estiene nos anonce k' il a trové po nos edjîstrer. I nos dmande di dire "årvey" ås djins ki nos lzî dnans on côp d' mwin, paski dmwin dj' alans tertos a Saint Félicien, 12 kilometes pus hôt. La, i gn a ene sicole di Sours avou del plaece por nos î fé sicole et dortwer. Dji magnrans dins ene sicole des Frés a l' ôte costé del veye.
Novele separåcion ! Dj' esténs si bén... et pont d' faveur po l' aprindisse boledjî ki dj' esteu divnou, minme avou l' dimande do patron.
Li 13 di djun å matén, novele pitite evacuwåcion.
Pa des pazeas di tere et d' pires, dji rotans cawe a cawe e dischindant disk' a l' voye di Lamastre. Dji trevåtchans. do tchestea d' Corsas a Saint Victor. Li voye monte et l' solea nos pete so l' dos.
A ç' moumint la, dji n' mi dote nén ki di 1975 a 1994, dji l' rifrè tos ls ans e vacances come on perlinaedje.
Dj' intrans dins on restorant po-z î boere ene limonåde et nos rapoizer on ptit pô. Dji n' mi dote nén non pus ki l' pitite Mite ki dji vneu cwiter sereut on djoû l' patrone voci et ki dj' î vénreu e vacances avou m' feme.
Si on djoû vos prindoz l' voye di Tornon a Saint Félicien, arestez vs a Saint Victor, et en intrant addé Madame Marmey, dijhoz lyi come li camaeråde d' Alfonse Dådet en intrant amon "les Vieux"... "Je suis l'ami d'Émile !"... vos sroz rçû jamwais parey.
Divant d' ataker les 6 kilometes ki nos vont moenner a Saint Félicien, dj' alans, come dins totes les scoles des Marisses, dire nosse tchaplet a l' eglijhe. Il est 10 eures.
E francès, i gn a ene ratourneure ki dit "aller par monts et par vaux". Po mostrer çou k' ça vout dire, rén d' mî k' ene pormoennåde en Ardeche. Schoûtez ça si c' n' est nén l' vraiy ?
Les Ståves (Etables), 497 m. hôt; Corsas, 476 m. hôt; Saint Victor, 608 m - Petit Vernet, 576 m - passêye (Col) di Fontailles, 621 m - lét d' on ptit rixhea, 510 m - Saint Félicien, 534 m avou bråmint des toûnes et des catoûnes. Dj' avéns roté mwintes kilometes et dj' esténs arivé schoyous mins d' adrame...
Dispoy vint djoûs, pus waire d' egzercice, bén magnî... nos djerets flitchèt et nos peumons shoflèt et por nos achever l' rotaedje. Li solea ki nos aduze avou ses trinte digrés. Mågré ça, les shijh kilometes sont vite avalés. Dins on tournant, d' aporçuvans Saint Félicien et nosse novea djîsse. Pa on ptit pazea d' gades, dji dischindans disk' a l' sicole des Sours, li Coû Sint-Djôzef, ki l' Fré Estiene a dischovrou avou l' aide di l' årtchipriyesse et des Sours.
Vo nos la dins l' pus grosse sicole do mwaisse-viyaedje do canton k' est Saint Félicien, on gros bork di 1.200 djins. Dji n' intrans nén pa l' grande poite mins pa on pitit ouxh sol costé dins ene voye di tchamp ki clintche mo. Li ptite voye do "Vî-Pont" est djusse etur li scole et l' ospitå, ki c' est les minmès sours kel tinèt. Dj' årans por nos les sousols ki dnèt d' plin pî so ene coû et les cortis: c' est ene foirt grosse prôpieté. So tote li longueur, noûf grands volets d' bwès ossu grands ki des poites di gregne et padrî ces volets la, des ouxhs tot ossu grands, mitan bwès, mitan cwåreas. Gn åreut del loumire po fé !
Les troes såles do fond a gåtche vont divni nos dortwers. Gn a la des léts a deus astaedjes k' ont stî rcôpés e deus. A tchaeke coine, deus lodjisses po nos Frés. Bén djouwé: vo nos rla e pinsion et bén reclôs !
Deus såles avou des buros d' ralouwaedje î sont ddja, c' est nos classes.
Dins l' såle di dvant: disbiyoe et såle po tot l' resse. A droete, e-z intrant, so tote li lårdjeur del coû, des raiwires come dj' n' end ans jamwais pont veu: tchaeke lodjete a on ptit trô avou deus pedales.
Pa dzo, gn a ene espece di cåve troes metes hôte, k' on-z î intere po prumî plantchî des cortis. Dins ç' cåve la, on a stindou des foyes, do four, les souwêyès yebes do corti et des soyweres. Avou tot çki dj' î lairans toumer, ça frè on bon conposse po l' corti des Sours.
Å bout del coû, å dzo d' on ptit preyea, des longuès tåves avou des basséns ont stî dressêyes po nos rassonrer tos les djoû å matén et po nos raezer a l' shijhe troes côps par samwinne. Les plaeces ki dj' ocupans ont ddja siervou e 1914-1918 po des rfudjîs ki vnént do costé d' Verdun.
Dins ces rfudjîs la, i gn aveut èn årtisse k' aveut dessiné des fresses so les meurs avou do fuzin ou do tcherbon d' bwès. Eles estént co bén beles. Li prumire riprezintéve li Sacré-Keur avou ene priyire. Li deujhinme aveut on busse d' antomeye avou on casse a ponte et on coutea dins les dints. Li droete mwin do skelete tineut des tchinnes dins s' pougn et å dbout des tchinnes, gn aveut les nos des depårtumints del France k' estént ocupés pås Almands e 1914-1918.
Li scole des Frés Marisses est èn internat po des djonnes ki sreut come çou k' on lome e Beldjike les primaires et les troes moyenes. I s' trove a l' ôte costé del veye. C' est la ki dj' irans magnî troes côps par djoû. Les ptits Francès avént stî rserés po Fré Directeur, Monsieu Charles ki n' pleut nén poirter l' soutane. Les ôtes Frés, mågré les interdits todi e vigueur, poirtént l' soutane et l' coirdea mins pont d' croes sol pwetrene, ni pont rabat blanc, pont d' tchapea mins on beret, pont d' pelerene non pus.
Li scole des frés
Tins des traze longuès samwinnes ki dj' alans occuper l' refectwere, les Frés et les ptits Francès ont stî foirt djinti avou nos. Et portant, après ostant d' anêyes, i gn a åk ki m' dimeure co so l' estoumak. Efants bedjes trop gåtés, dj' avéns dmandé si on n' pleut nén aveur ôte tchoi ki des betes come legumes k' on nos sierveut a midi et co al nute. Divant di cmincî l' soper, Monsieu Charles nos a fwait on ptit discours bén sintou (bén seur c' esteut s' droet) po nos dire ki c' esteut målåjhey di trover ôte tchoi asteure... mins, il a yeu l' måleur d' adjouter: "Je n'ai pas été vous chercher !" S' il aveut seu, Monsieu Charles ki tchaeskene di ses paroles estént come des schîs d' feu ki tcherwént nos cours... i n' les åreut nén bén seur leyî schaper. Dj' åréns mî inmé esse riçujheus ki rçûs come "magneus d' blanc".
Come l' Institution Saint Joseph esteut a l' ôte bout del veye, dji trevåtchéns troes côps par djoû les voyes k' alént del mini scole normåle riconstitouwêye amon les Sours al sicole des Frés po nosse magne. li Fré Joseph Leonide, grand, blond, djonne, aveut vnou nos rtrover et aléve fé pårteye des professeus. Dji vons è cåzer on pô.
A pårti do 14 di djun, londmwin di nosse arivêye, les cours ont cmincî. Fré Estiene nos dnéve rilidjon et pedagodjeye. Fré Felicyin nos dnéve totes les matematikes ( aritmetike, aldjebe, djeyometreye, trigonometreye) et l' flamind. Fré Leonide nos dnéve francès, istwere et djeyografeye di France. On côp pa samwinne les ci di 3inme et d' 4inme normåle alént dner ene luçon amon les Frés, l' Institution Saint Joseph aveut divnou nosse sicole d' aplicåcion. Des luçons didactikes et des luçons modeles estént organizêyes shujhowes di discusion et d' critike. Dji m' rapele aveur diné: "li pression atmosferike" - "les bassins francès" - "les poûxhances en aldjebe".
Po les cis k' inmèt bén di rsondjî a leu scolaedje, vla e vrak des sôres di luçons ki dj' avans yeu vola, dji m' fén po ça ås cayés ki dj' a todi wårdé come des rlikes.
Dissertåcions:
"On dit qu' on reconnaît le prix de l'eau quand le puits est vide" (3 d' djulete)
"Reflexion après deux mois de guerre" (19 di djulete)
Belès letes:
"Le Cid" di Corneille.
Matematikes:
le trinome du deuxième degré avec les variations des fonctions.
Pedagodjeye:
Le but de la pédagogie générale et la comparaison entre l'éducation et le dressage.
Travôs teyorikes en electricite avou coulomb, ampere, volt, wat: situdiaedjes sol papî sins materiel didactike ni tchåspougnaedje.
Flamind:
"De êyerste vlaamsche les te Sint Félicien" avou li "oude spelling"...
Tos les tites di ces leçons la, djusse po rever on ptit pô al consyince et å serieus des Frés ki s' avént tcherdjî d' nos dispoy Årlon disk' å fén fond del France, åd triviè les disdus et des rascråwes. I pôront rintrer å payis li tiesse hôte et dire a nos parints:
- Vo les ci, dji les avans bén wårdé et dji vs les ramoennans co meyeus ki dvant".
C' est ça, voeyoz, l' esprit marisse. Dji sin ces troes Frés la, dins l' coir mistike do Crisse, ossu adlé mi, si nén dpus, ki les sints metous ådzeu des ôtes pa Rome.
Dins nosse groupe, i gn aveut des såcrés foumeus, Roger Gaillard esteut bén seur li tchampion totes categoreyes...mins i nos aveut cwité po monter so Paris avou les rekizissionés po-z aler sôdårds dins l' disfinse passive.
I nos avént cwité li 7 di djun et il avént arivé a Paris djusse po lére les afitches ki l' djenerå Hering, disfindeus del plaece, aveut fwait plaker so les meurs po dire ki Paris esteut declarêye "veye å lådje". C' est Weygand k' aveut dné cist ôre la po totes les veyes di pus d' 20.000 djins.
A Etables, les cis k' estént dins les cinses et bouter dins les vegnes, les fours, li modaedje des vatches, les ceréjhes, les canadas, les petches et hay vos nd åroz, i plént foumer cwand i vlént; l' aprindisse boledjî eto.
A 16 ou 18 ans, on fouméve po s' croere pus ome. Mins end aveut waire k' avalént l' foumire. Ci n' esteut nén ddja si må di saveur fé rivni l' foumire på nez. Bele diferince avou ådjourdu cwand on voet des cis ki n' ont pont d' ådje, - ki n' sont nén co setch padrî les orayes -, et ki foumèt ddja come des dragons.
A Saint Félicien, li Fré Estiene aveut disfindou l' cigarete. On ndè pleut tirer ene après l' dinner et ene ou deus après l' soper tins del pitite pormoennåde k' on fjheut tertos eshonne.
Del djournêye, des cis k' i gn a s' avént metou a tchiker ! C' est la ki dj' avans veyou li pus grosse colere då Fré Estiene, lu k' esteut si påjhire, si seur di lu, si mwaisse di ses niers, li vraiy force tranquille" divant Mitterand. I s' aveut adressî ås futurs educateurs ki s' moennént come des poirtchîs et des tchertîs. A pårti di c' colere la, end a pus onk k' a oizou tchiker. I fåt dire k' end aveut waire k' inmént ça.
Del djournêye, on sayive cobén d' aler dins les waters pondè saetchî ene e catchete. Li Fré Joseph Leonide esteut pus fén k' nozôtes. On nel voeyeut nén par la, et i vs touméve todi sol dos. On djoû, dj' a vlou fé do malén, mins e moussant foû do djoke, dji toume båbe a båbe avou lu. Dj' a co dins mes foyes di ç' tins la li dissertåcion k' i m' a dné come punicion:
" La cigårette est bonne et la volonte est faible". Ele est datêye do 28 di djun 1940. Et al nute, dji n' a nén polou foumer come les ôtes. Et dj' a dvou dmorer addé lu tote li pormoennade.
Les pus grands haechtént ene pupe po foumer l' toubak batijhî "le ptit caporal" k' esteut li toubak des sôdårds. L' aprindaedje a stî målåjhey po onk ou l' ôte. Mi, dji raetchive télmint k' on m' åreut polou shuve al traece come dins l' istwere avou les pires do Ptit Peutchet.
End a sacwants k' ont foumé assez po saveur k' i n' seréns jamwais foumeus d' pupe. Mins end a ds ôtes ki s' î ont adû, come Robert Blondin (di Hoûlmont), k' a la cmincî ene longue veye di foumeu d' pupe.
Djoû et nute, dji l' avéns dins tiesse. On l' sinteut aprotchî tos les djoûs. Li Fré Joseph Leonide, i saveut schoûter l' posse di T.S.F. et nos djheut les nos di totes les veyes k' el gaztî d' siervice fotéve par bressêyes dins les orayes des schoûtants. Ces veyes la kel cinseure leyive passer estént ddja prinjhes pås Almands dispoy longtins. Aléve-t on co dveur cori evoye ?
Dispoy li 16 di di may, li govienmint francès coreut evoye ossu...mins dins des belès limozenes. Li minisse Frossard direut di ç' djoû la ki c' esteut "une journêye verdåtre". Divant l' ambassadeur des USA, Gamelin avertixh Daladier ki l' sipråtchaedje di l' årmêye francesse est po dabôrd. Paul Reynaud, k' esteut å corant, li dit a ses minisses en on raploû [réunion] "longue, douloureuse, confuse".
I fwait shonnance k' il est co mwaisse, bercé par la tendresse de son hégérie, madame de Portes". Nerén, i sint kel sitouwåcion politike lyi schape foû des mwins, come li sitouwåcion militaire schape ås djenerås. Po distourner ses responsåvistés, i rtape li dôlêye so nosse Rwè.
Li 18 di may, li marxhå Petain k' est ambassadeur di France a Madrid est rhoukî po schaper çou ki pout co l' esse. On aveut ddja rahoukî Weygand po replaecî Gamelin. A ces deus noveles la å posse, les Francès - et nozôtes ossu - avént stî schoyous, et frumjhî.
Mins ça n' a waire duré: i fåt dpus k' des frumjhons po wangnî ene guere. Po achever l' novea govienmint, Petain lome on certin do Gaulle sous-scretaire d' Estat.
Dj' aprindrans seulmint après l' guere, k' el 21 di may, a Ipe, divant Weygand et ls Inglès, nosse Rwè lzî a dit ki l' Beldjike capituléve. Paul Reynaud va traiter nosse årmêye di tos les nos å posse. Mins i n' a nén moti so l' djenerå inglès Gort ki, sins rén dire, kimince li rebårcumint di ses sôdårds a Dunkerke.
On n' l' aprind dins les gazetes et å posse kel 4 di djun. Tote li RAF covreut l' operåcion conte li Luftwafe: so 10 djoû, ci bataye la a costé 117 avions abatous ås Inglès po 377 ås Almands.
Deus djoû divant d' cwiter Etables, li TSF nos aveut aprin ki l' Itåleye da Mussolini aveut fotou on côp d' pougnåd dins l' dos al France. (11 di djun). Li Duce ki s' vout poleur ashir al tåve del Påye, a dandjî di kékes cintinnes di touwés et i stombeye li djenerå Badoglio po k' i våye pus vite. Li 18 di djun, c' est l' tchoke avou les Tchesseus Alpins. Les Itålyins arivront a poenne addé Menton, mins dins les Alpes i dvront rescouler a mwintès plaeces. Les Francès ni poûsront nén pus lon. I i n' vlèt nén prinde tote l' Itåleye. A ç' moumint la, les abagants itålyins ont stî atakés dins les veyes do Nonne del France. Portant, s' il estént la ç' est djustumint paçk' i n' avént nén vlou viker avou Mussolini.
Poy ki l' djenerå Hering, aveut rclamé Paris ville ouverte li 12 di djun so l' ôre da Weygand, les Almands intrèt dins Paris avou muzike al tiesse del trope li 14 di djun et i pindèt leu drapea a croes gamêye å mitan di l' Air di Trionfe. On raconte ki Rommel a scrît a s' feme
- "Dji rserè dabôrd la: dji finixh mi toû d' France a grande vitesse."
Paul Reynaud et ses minisses si rtrovèt ossu so les voyes des coreus-evoye mins e limozene, tchessant tertos so leu passaedje, å mitan des pôves roteus ki les shoflèt. Cwand i seront a Bordeaux, i s' batront po-z aveur li pus bea oté ou l' pus bele "Måjhon d' mwaisse" po-z î astaler leu ministere.
Diviè l' 14 di djun, les Almands avént rataké di Bijhe a Nonne, so ene royr ki passéve pa Nancy, Troies, Paris, Rouen. Troes djoûqs après, i sont ddja so ene novele lene Pontarlier, Moulins, Bourges, Blois, Le Mans, Angers. Li division da Rommel, a leye tote seule, a fwait 97.000 prijhnîs, inte di zels, cénk djenerås.
C' est l' "rilén" [débacle] d' l' årmêye mins ossu do govienmint. Reynaud dene su demission et c' est Petain ki prind l' tiesse. Tossu vite, i dmande èn årmistice a Hitler. Li 17 di djun, al TSF, dj' etindrans li cassêye vwès do vî tchîf (il a adon 83 ans) dire e tronnant:
- "Je fais à la France le don do ma personne pour atténuer son malheur...C'est le cœur brisé que je vous dis qu'il faut cesser le combat".
Li londmwin, a Londe, li djenerå de Gaulle direut ôte tchoi, çou k' on va lomer "Li houcaedje do 18 di djun", mins dji n' l' etindrans nén. Les cis ki l' on etindou, n' î croeyént nén. End aveut minme bråmint ki riyént d' lu et croere dipus å vî marxhå Petain, k' il ont co s' tronnante vwès dins leus orayes.
Li 19 di djun, Hitler respond k' il est d' acoird. Mins ça s' va siner dins l' wagon d' Compiegne, dou çki l' armistice di 1914-1918 a stî sinêye li 11 di nôvimbe 1918.
Come les Almands ont metou l' mwin sol TSF, i racontèt tot ça avou bråmint des detays. C' est l' djenerå Huntziger ki va siner li 22 di djun a 18e30. Li bataye s' arete li 25 di djun a meynute. Disk' a l' dierinne munute, les sôdårds almands ont avancî, i sont-st arivés disk' a Tornon. Gn a deus sitcårs k' ont monté disk' a Lemps, on ptit viyaedje a kékes kilometes di Saint-Félicien et djusse addé Etables.
Nosse pitite veye est come ene grande måjhon des moirts. Des tropes e rtraite ont passé kékes djoûs voci. Les prumîs ont stî les Spayisses marokins avou leu grande blanke cape, leu rodje chechia et leus ptits tchvås. Mins gn a ddja bråmint di ptits tchvås ki n' ont pupont d' cavlîs.
Les deujhinmes, c' est les Chasseurs Alpins, avou leus moulets ås bassas. Après l' passaedje di ces deus bokets d' årmêye la, li ptit traeyén di tos les djoûs va rkimincî. Bén malin d' adviner çou ki s' va passer.
Les Frés nos vont nos ocuper e ratindant nosse rapatreymint: Dj' alans rkimincî a studyî, a djouwer, a nos pormoenner...sins saveur disk' a cwand.
L' årmistice nos a raprotchî des Francès ki nos avént on pô rwaitî d' cresse après l' capitulåcion del Beldjike: ça a fwait taire les kékès mwaijhès linwes ki nos traitént di "sales Belges".
Li tristesse di nosse pitite veye est co pés cwand l' årtchipriyesse, do hôt di s' pirlodje, anonce li moirt dins les batayes do Nôr d' onk ou l' ôte sôdård did voci. Noûf côps, ciste anonce la toumreut sol tiesse des vîs popas et des viyès momans adjnolés dins l' eglijhe et ki tertos va sayî d' consoler.
Deus familes seront binåjhes d' aprinde ki leu fi n' est k' coixhî et sognî dins èn ospitå militåre. C' est des låmes di bouneur po les ci k' aprindèt ki leu valet est vicant mins prijhnî. Les pus ureus, c' est les ci ki voeyèt rintrer al måjhon leu-z efant ki vént d' esse dismobilijhî e zône nén ocupêye.
Di nosse costé, dji nos djhans ki les minmès afwaires nos pindèt å nez. Dji sondjans ki, e l' Årdene et dins les Flandes, on pere, on fré, on camaeråde, ene conoxhance a motoit trové l' moirt, a motoit stî djosté.
Djel sårans seulmint å moes d' setimbe.
(a shuve)
Emile PECHEUR, del Soce des Rcåzeus d' walon, li 12 di fevrî 2003.
(Page des textes d' Emile Pècheur retranscrits en wallon commun) Pådje moennrece da Mimile Petcheur (sicrijhaedjes rimetous e rfondou).
(Index par auteur) Djivêye des scrijheus. (dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît yeu k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol paedje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' paedje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur.
