Charles Massaux, écrivain et journaliste radio Tchåle Massåd, scrijheu et gaztî o posse. |
dierin rapontiaedje - last update: 2004-09-11.
Dressêye:
Dins les dierins djoûs d' setimbe 1335, ene bele grande djonne comere vineut foû d' on grand batea dins l' poirt norvedjyin di Tonsberg. C' esteut Blanche, li feye do conte Djan d' Nameur et da Mareye d' Artwès. Sacwants djoûs pus tård, ele divneut li feme da Magnus Erikson, rwè del Suwede et del Norvedje. Li 24 di jun e 1336, Blanche esteut coronêye.
On n' a jamwais compris l' interesse d' ene union inte li rweyåme di Suwede-Norvedje et l' Conteye di Nameur. Di ç' tins la, les mariaedjes d' amour n' estént nén fwaits po les rwès. Mins li culteure et l' francès lingaedje estént foirt reputés. Li prumire resconte s' aveut passé dins l' conteye di Flande, al cour di Gand ou å tchestea di Wynendale, li måjhone da Mareye d' Artwès. A m' shonnance, come sovint, li mariaedje aveut stî arindjî po des consideråcions politikes.
Après sacwantès anêyes di bouneur, li rweyåme di Suwede a passé pa on bén noer vicaedje. Des måleurs di famile s' ont vnou comaxhî a des arokes politikes, et ossu ene fåmeuse minêye di pesse. Blanche et Magnus avént pierdou deus tot djonnes efants. Li noere pesse a vudî des veyes etires. Blanche, après 28 ans passés addé Magnus, a morou e 1363.
Des ans et des razans å long, les istoryins scandinåves ont leyî del rinne Blanche l' imådje d' ene feme foirt bele mins ossu foirt ledjire. I djhént minme ki c' esteut leye li cåze di tos les måleurs do payis.
A Nameur, come el Suwede, on aveut rovyî Blanche, mins e 1936, li djonne princesse Astrid a-st arivé di Suwede po maryî li prince Leyopôl. Elle a divnou li rinne des Bedjes.
On gaztî suwedwès vinou a Brussele pol mariaedje, a fwait l' conoxhance di nosse soçon Féliss Rousseau, on istoryin, et i lî a apurdou k' el Suwede, on tchantéve co ås efants ene viye tchanson consacrêye a Blanche: "Rida Ranka". Li tchanson a stî rmetowe e francès.
Rida Ranka.
"Chevauche, chevauche en te balançant
Le cheval s'appelle Blanche.
Le si charmant petit cavalier
N'a pas encore d'éperons.
Quand il les aura conquis,
L'insouciance de son enfance aura disparu.
"Chevauche, chevauche en te balançant
Le cheval s'appelle Blanche.
Le petit garçon aux yeux bleus
Obtiendra la couronne royale.
Quand il l'aura obtenue
La tranquillité de sa jeunesse aura disparu.
"Chevauche, chevauche è te balançant
Le cheval s'appelle Blanche.
Un autre baiser que celui de ta mère.
Un jour te réjouira
Mais alors, la paix de ton âge viril te quittera.
Ainsi chantait pour son fils chéri, au sujet de sa destinée
En souriant à travers ses larmes,
Madame Blanche de Namur.
Et lorsque le roi Haakon eut acquis
Et les éperons et le royaume et l'épouse,
Il se souvenait avec mélancolie du chant de son enfance. "
Li fin do 14inme sieke a semé l' måleur el Suwede. Li payis esteut cou dzeu, cou dzo. I fåt sawè k' e l' Urope, li produccion do fier esteut ddja bén vicante dins les anêyes 500 et des, cåze k' on î trovéve del mene, mins ossu do bwès pol fé fonde. Al Moyene-ådje, avou l' foice di l' aiwe domestikêye, les hôts-forneas si vont grandmint diswalper. Bénrade, li Waloneye va edvinter li hôt-fornea lomé "astampêye moye" [meule-debout]: Les sclimbes sont metowes dressêyes dins l' for. Li pus foite tchåleur va dner do fier di meyeuse cwålité. Li fier foirdjî walon est reputé dins tote l' Urope. Totes les gueres e l' Urope vont mete les årmurreyes di Waloneye al prumire plaece. Mins d' èn ôte costé, Lidje, viè 1620, a divnou ene grosse veye avou ene culteure bén diswalpêye mins ossu avou ene bordjoezreye consecante bén ecwårlêye.
Li guere inte l' Espagne et les Provinces Rashonnêyes va foute l' industreye djus. Mins l' comiece avou l' Suwede va divni interessant po les omes d' afwaires. On i trove do bwès, do keuve, des peas, des curs, des dinrêyes, et ossu del mene, et des aiwes k' on pout domestiker.
C' est insi k' on va trover a Norkeuping l' ome d' afwaires lidjeus Louwis d' Djer. I serè bén rade al tiesse d' ene fabrike di canons avant di divni li bankî di tote li Suwede, et l' pere di l' industreye do payis.
Norkeuping, leye, va divni li cinte suwedwès di l' imigråcion. So waire di tins, on-z i va trover on raploû d' Walons a tos les grès. Des buros di rcrutmint seront astalés dins totes les veyes. Les ovrîs i polnut siner divant notåre on contrat di onk ou deus ans. Li voyaedje esteut payî minme si l' ome i vneut avou s' famile. Les Walons trovént a s' lodjî. Bråmint d' zels ont yeu droet a on boket d' tere po-z i fé leu måjhone et on ptit corti.
On trovéve bråmint d' tcherbonîs. Les hôts-forneas come les foidjes avént dandjî d' tcherbon. Les speciålisses walons ont dné ene reputåcion mondiåle å fier di Dannemora, dins l' province d' Uppland. Li fosse di mene esteut li prumire del bole.
Des ans et des razans d' asto, on a dvizé l' walon dins les hôts-forneas et dins les foidjes del Suwede. Asteure, a l' ouxh do 21inme sieke, on-z î etind co des spots di nos ratayons (ratournés mot po mot e suwedwès), come:
Når det regner på præsten drypper det på provsten (Cwand i ploût sol curé, i gote sol mårlî).
On a veyou åtoû des foidjes des vraiys viyaedjes walons, avou des gorlîs, des maçons, des coibjhîs, des boledjîs, Mins ossu des vårlets, des scrijheus, des contåbes...
Tos les grés del schålance sociåle estént rprezintés, et les efants alént a scole.
I fåt sawè ossu ki les Walons estént calvinisses et k' il avént, e Suwede, des pasteurs ki apurdént a leus efants a lére et a scrire. Mins l' rilidjon n' esteut nén foirt importante po nos tayons, et après deus djermêyes di djins, si les Suwedwès sont co todi sbarés avou leus uzances, cåzu tot l' monde aveut divnou luteryin.
Li sécurité sociale esteut, leye ossu, foirt diswalpêye.
Co ôte tchoi: les Walons estént les prumîs pol prôpruté. On s' lavéve tos les semdis dins on grand bassén. Totes les comeres estént todi rlujhantes come des clås d' keuve, et leus efants rletchîs come des veas a deus meres.
Les måjhones des Walons estént zeles ossu bén tnowes. Tot ça a fwait ki l' societé walone a foirt bén evoluwé. Les Walons d' Suwede estént pus ritches a bråmint des grès. Les Walons ont divnou tot d' shûte ene leccion [élite] ki voeyeut les "mannets" Suwedwès did lon.
C' est l' vraiy ki, e Suwede, al Moyene-ådje, des bagns publiks avént stî metous dsu pî, mins ki les rlåcions "sins djinne" inte les femes et les omes avént radmint amoenné l' sifilisse. Adon, les bagns avént stî serés, et les Suwedwès avént dimoré bén lontins ratårdjîs pol prôpruté. Dins les anêyes 1930, li scrijheu Lubbe Nordstom a soné l' alerte avou s' fåmeuse inkete.
Todi dins l' province d' Uppland, les Walons ont bouté pol foclore. Les violoneus ont divnou ledjindåres. L' eglijhe do 19inme sieke pinséve ki l' muzike foclorike mancive li moråle et on broûléve co les macrales !
Les Walons ont apoirté ossu di fiester Noyé, l' Sint-Djhan et li cwarmea. On l' fwait co asteure a Gimo, li 3 d' djanvî po fini les fiesses di Noyé, et s' i pout on vey les ptitès båsheles avou leus vizaedjes maxhurés po djouwer al macrale.
Les viyaedjes walons ont divnou asteure come des cwéns d' perlinaedjes. Li seule foidje walone do monde est a Osterbybruck. Les djins did vaila ont bråmint d' respet po les viyès astalåcions.
C' est on boket d' l' istwere del Suwede ki skepeye foû del bele bezogne des Walons. On pout dire po fini, ki l' imigråcion des Walons e Suwede a stî foirt bén reyusseye. On trove des passêyes [traces] di leus accions dins tos les dominnes del societé suwedwesse.
Charles Massaux, divins: Li Chwès do moes d' octôbe 1996.
Vive les vacances d' amon nozôtes !
Vacances...
On pout dire ki l' mot "vacance" met les djins foû d' zels. Pattavå, on etind cåzer di Marok, Tunizeye, Grece, del Djamayike, et minme di Cuba... Tot ça po esse bén seur di rivni avou ene noere pea, mins ossu di pleur sibarer ses vijhéns.
Pocwè cori ossu lon cwand on a des beatés d' amon nozôtes a si ouxh ?
Dj' a bén l' idêye ki tos ces djins la n' ont jamwais etindou cåzer des pus beas viyaedjes di Waloneye come Crupet, Mozet, Falayin, Tchårdoneus, Nåbrissåt, Tourgni et co bén ds ôtes: Andene, Wåve, Biarin, Brinne l' Aleu, Cînè, Djer, Djiblou, El Tchapele, Halazi, Han, Hu, Some.
Des viyaedjes tertos å pus bea, ås belès ptitès måjhones di pires do payis, gårneyes di fleurs di totes les coleurs, avou des ptits cåbarets ou çk' on cåze walon divant ene boune pinte di bire d' amon nozôtes, k' ele fouxhe blonde, noere oubén rossete.
Nos dvans esse firs di nosse bea ptit payis walon, di ses aiwes ki tchapotnut a l' hourêye des bwès, mins ossu di nosse teroe [terroir] come di ses bons prodûts. Paski totes ces djins la ki cournut bén lon après l' solea, ni conoxhront jamwais li franke gosse d' on bon froumadje d' amon nozôtes, avou ene bone bire d' abeye, ou li ptit vén d' Tourgni ki dschind mia k' del låme avou ene trûte fén frisse.
Vikez walon, mes djins, minme tins des vacances !
Vive les vacances d' amon nozôtes !
Charles Massaux, divins: Calindrî walon, 1998.
(Back thème tourisme) Alans rzè so les pådjes do tourisse
(noms wallons des anciennes communes) Les nos e walon des ancyins ptits bans del Walonreye
(La même page en tenant compte, en partie, de l'accents de l'auteur, et traduction partielle)Modêye disfondowe.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
(Index des auteurs présentés sous forme pré-normalisée) Djivêye des scrijheus eplaidîs dizo cogne årmonijheye, mins tot wårdant ene miete l' accint. (Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sacwants scrijhaedjes di cisse waibe chal polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt.
Some texts published on this site may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future.