|
|
Page de la langue et du Pays Basques. Li pådje do basse et d' l' Euscadeye. |
|
|
Page de la langue et du Pays Basques. Li pådje do basse et d' l' Euscadeye. |
Dressêye:
Nahiago dut behin to, eta ez hamabi emango.
Euskal herritik agurrik beroenak.
Li govienmint espagnol, todi pus a aschativeus, a cloyou, sins prouves, rén ki so des supôzicions, li seule gazete e lingaedje basse ki rexhe 6 djoûs so set et ki cåze di tos les sudjets: Euskaldunon Egunkaria.
Les gaztîs k' estént dins les locås d' Egunkaria ont stî metous e prijhon eyet å scret. Sacwants did zels ont stî rlåtchîs et raconter ki tins k' il estént egayolés il ont stî torturés (macaedjes so tot l' coir, eyet rascoviaedje del tiesse avou on saetch, espaitchant di respirer). Onk des gaztîs a dvou esse evoyî a l' ospitå strapiveuzmint télmint k' i s' trovéve må.
C' est l' minme govienmint espagnol ki s' a metou do costé di l' Impire po fé l' guere en Irak, sins tni conte di l' avis des Espagnols, et k' a trayi l' Consey di l' Europe.
D' ôtès radios, des gazetes, eyet des cintes wice k' on-z acsegne li lingaedje basse ont stî cloyous, so l' ametaedje [accusation] di fé avou ETA. Mins après des moes ou minme des anêyes, i gn a nén d' codånåcion, tot biesmint pask' i gn a nole prouve.
Ça rshonne bén pus a ene atake conte tot pordjet culturel ki s' vôreut diferin do ci do govienmint cintrål.
Li cloyaedje d' Egunkaria a stî on schålon pus hôt dins cisse politike la, eyet gn a yeu ene peclêye di djins, ossu bén e Basse Payis ki dins l' Daegn etire, ki s' ont måvlés et mostrer leu solidårité avou Egunkaria eyet l' culteure basse.
Dji vén di rçure èn emile k' anonce kel rivowe "Viento Sur" (vint d' Nonne) a metou so fyis ene peticion siconte do cloyaedje d' Egunkaria. Si vos estoz conte si cloyaedje eyet pol liberté del presse; vos ploz aler so leu hårdêye.
Gråces.
Pablo Saratxaga, divins, Li Ranteule, l° 25-26, bontins & esté 2003.
Euskara, li lingaedje basse.
Co asteure, on n' kinoxhe nén l' fén mot sol douvnance do Basse. Tot çou k' on sait, c' est k' il esteut ddja la divant les langues indo-uropyinnes. Et k' il est co todi la å djoû d' ouy, poy k' i gn a on Basse so cénk k' el djåze co, asteure, copurade e s' måjhone et avou ses soçons. Dins l' payis d' Basse-Navare, et d' Soule, c' est dipus del mitan del djin k' el cåze tos les djoûs.
Li lingaedje, tecnicmint.
L' alfabet basse est foirt fonetike poy k' on prononce totes les letes, Sacwantès letes ni si djhèt nén come e francès: "E" si dit "é", U, "ou", G "gu", J "y", N "nn" (come li walon d' Nameur ennè); Z si lét "s" eyet S si lét come l' espagnol C dins cinco, u li "th" inglès dins thing; li X si dit "ch", ça fwait ki "TX" si rprononçrè "tch" come dins Saratxaga (on vî no d' avår la).
Li croejhete do basse est foû målåjheye, metans, avou pa des côps, on mot foirt cossecant dins l' fråze ki s' vént mete divant l' viebe.
Ene miete d' istwere.
Gn a yeu des grands scrijheus e Basse dispu li 16inme sieke. E 17inme sieke, Pedro de Agerre Axular eplaide "Gero" (1643), ene mwaisse-pîce des belès letes do basse. Cint-z ans pus tård, c' est l' toû d' ene grande djermêye di scrijheus come Mendiburu, Kardaberaz eyet Ubillos, et çoula mågré k' les Espagnols disfindèt les eplaidaedjes nén e castiyan. Ça fwait k' les scrijheus publiyèt e Payis Basse francès.
E 19inme sieke, les Basses vont cmincî a s' cotaper po leu-z idintisté, et-z askepyî li Pårti Nåcionålisse Basse, avou Sabino Arana Goiri (1892). E 1919, les Basses metèt so pås so fotches leu-z Academeye, l' Euskalzaindia, ki raploût les cotuzeus [intellectuels] basses francès et espagnols. Les anêyes 1930 voeyèt disclôre des fjheus d' rimeas come Lizardi, Larraxeta et Orixhe, mins li guere civile espagnole met des xhames el voye do movmint culturel basse.
Di 1937 à 1950, li govienmint da Franco sipotche tos les ptits lingaedjes et l' basse avou, en on Kulturcampf ki Bismark n' åreut nén discåzé.
Dins les anêyes 1960, li basse riprind si abondroet et on cmince a l' acsegnî e scole.
Enute, on pout fé totes ses scoles e basse, des prumaires ås umanités dins les Ikastola, k' i gn a 17 do costé francès et 168 do costé espagnol. E France, les studiants des Ikastola ont l' droet di porshure e basse a l' univiersité (dispu 1984).
Les media e basse.
Li gazete unilinwe "Egunkaria" est saetcheye a 12.000 egzimplaires et gn a eto on motî po ls efants "Xirrista", ki vude a 2.000 copeyes. Gn a ene tchinne di tévé pår e basse, Telebista 1 et å posse, Radio France Payis Basse låtche ene eure par djoû e basse.
Rilvans co les plakes so les voyes ki sont bilingues dispu bele ådje e l' Espagne et dispu 1995 e France.
|
|
|
|
E l' Espagne, et, pus honteuzmint e France, gn a des plakes e basse so ls otovoyes (poirtraits saetchîs pa L. Mahin).
Sins no do scrijheu, divins: "Guide Michelin, Pyrénées-Aquitaine-Côte Basque", documintåcion avoyeye pa J. Viroux, ratourné pa L. Mahin.
La normalisation de la langue basque en pensant à celle du wallon.
Voyaedje e Payis Basse.
L' ôte djoû dj' a stî, po mi ovraedje, å Basse Payis. O, dji n' a nén dmoré lontins, djusse fé l' voyaedje di Biarritz disk' al mwaisse-veye d' Euscadeye, Gasteiz (Vitoria e castiyan); dmorer kékes eures a djåzer mestî et poy rivni, pa l' otovoye.
Èn kinoxhant nén li basse, li raploû s' fijha e castiyan/francès, come di djusse; mins çou k' dj' a polou vey tins do voyaedje, et çou k' dj' a polou ôre (al radio del vweteure, eyet ezès cåbarets et restorants ki nos î avans magnî) m' a leyî ene miete reyusse divant l' nouzome ovraedje fwait på govienmint avår la, pol disfinse et normålijhaedje di leu lingaedje.
Come dj' inmrè tant k' i gn åye ene sifwaite situwåcion chal; k' on åye les plakes des rowes, eyet les paneas di direccion so les voyes, ki dinrént les nos d' plaece e lingaedje do payis, ki l' pårlumint eyet tos les bastimints oficirs del Walonreye åyénxhe leu no metou ossu e walon, e grandès letes. Avou des scoles po-z aprinde åzès grandès djins ki cnoxhèt l' walon mins nel savèt nén scrire; eyet des scoles po les cis ki nel kinoxhèt nén mins l' vôrént bén. Di vey des messaedjes sicrîts e walon tot avå les veyes, viyaedjes et voyes di nosse payis.
Dins nosse pådje sol basse e francès, i gn a (ou purade, i gn a-st avou) des djins ki, por zels, l' euskara batua (li rfondou basse) esteut ene måle idêye, k' i faleut d' aprume ovrer avou les diyalekes, et n' nén unifyî li scrijhaedje, et tchik et tchak. Mins, li rzultat est la: i gn a asteure dipus d' djins ki savèt djåzer basse k' i gn a sacwantès anêyes. Eyet l' normålijhaedje est so boune voye; il est la cåzu tot avå; il est veyåve; et veyåve come on lingaedje, nén come des pårlers diferins.
Dj' a rivnou pus seur ki dvant ki l' voye do rfondou walon est l' boune; k' i gn a k' avou on "waloniera batua" k' on pôrè schaper nosse lingaedje, et motoit on djoû lyi rinde li plaece k' i dvreut aveur e nosse payis.
PS: sol waibe do govienmint, i gn a tote ene seccion so l' euskara, eyet so çou k' a stî fwait, sol normålijhaedje des nos d' plaece eyet d' aiwes, evnd.
Pablo Sarachaga, divins: Coutcouloudjoû l° 77, 2001.
Débat sur la liste " Viker " à propos de la normalisation du Basque.
Ene bate di dvize so " Viker " a vey avou li rfondaedje do Basse.
Lucyin:
oyi, les disfindeus des diyalekes, si dj' el tén bén c' esteut diviè 1920. On cite dins les papîs on pere franciskin k' aveut ndalé el Chine, et ki n' vleut nén k' on-z eplaide ses scrijhaedjes pask' i vleut scrire, metans come si vos årîz "ène âye" et nén "ene håye" (uzaedje do H).
Ça m' rassondje åk !!!!!!!!!!!!!!
Mi, dji passe lavola deus côps par an dispu 1977, et cwate côps dispu 1993. Li candjmint a stî veyåve e Payis Basse francès diviè 1997, cwand il ont metou des plakes d' otostrådes e basse (mins laddé, nén bilingues, mins come plakes metowes totes seules et ki rdoblèt les plakes e francès).
Dji vou k' on m' côpe li tiesse ki, dins dijh u vint ans, li rfondaedje pasrè come ene lete al posse, come åk ki les djins diront tertos: "bén ây, taiss, ki c' est biesse ! kimint çk' on n' î a nén tuzé pus timpe !?". (c' est çou ki dj' m' a dit cwand dj' a-st oyou djåzer, e 1992, di l' ovraedje da Lorint "Quelques propositions ...")
E 2020, minme les fels fellerisses d' asteure ni oizront pus dire divant les djins ki, divinltins, il estént conte li rfondaedje. I s' frént rwaitî d' cresse.
Pablo:
Date : Mon, 17 Dec 2001 10:29:58 +0100
Di : Pablo Saratxaga <pablo@walon.org>
Sudjet : Re: normålijhaedje do basse et do walon.
Bondjoû,
Li dimegne 16 di decimbe 2001 a 10:28:40PM +0000, L. Mahin scrijha:
Mi, dji passe lavola deus côps par an dispu 1977, et cwate côps dispu 1993. Li candjmint a stî veyåve e Payis Basse francès diviè 1997, cwand il ont metou des plakes d' otostrådes e Basse (mins laddé, nén bilingues, mins come plakes metowes totes seules et ki rdoblèt les plakes e francès).
Oyi, e l' Iparralde on voet bén ki c' est nén des oficirès plakes, ey i metèt ossu les scrijhaedjes e basse avou ene fonte diferinne, ki ravize les viyes fontes tradicionéles eployeyes dins l' tins.
El Sipagne, les plakes sont totes bilingues dispu ki dj' end a sovnance.
Nén po les nos d' plaece. Po les nos d' plaece, i gn a deus sôres: les cis k' ont des nos diferins e basse eyet e castiyan (come nos åréns e walon Neufchateau/Lu Tchestea, St Hubert/Lu Bork, metans): Gasteiz/Vitoria, Donostia/San Sebastián. Et l' deujhinme c' est les nos k' ont todi stî e basse mins ki dins l' tins si scrijhént avou l' ortografeye castiyane, ou sorlon ene fonetike d' on diyaleke, et k' asteure sont metous shuvant les rîles do rfondou basse, seulmint, nén e "castiyan" a costé (come nos åréns e walon Libråmont, Nameur ou Wareme): Bizkaia, Gipuzkoa, Gernika,... Tot çou k' est nén on no, mins on tecse, c' est ratourné, oyi. Mins les nos d' plaece del 2e sôre, minme dins on tecse e castiyan, sont metous e basse.
Ki ça vos våye bén,
Pablo Saratxaga
P. Saratxaga & L. Mahin, dissu "Viker", decimbe 2001.
(Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
Ôtès pådjes sol basse.
Notre page sur le basque en français et en anglais. Noste ôte pådje sol lingaedje basse (e francès ey en inglès).
Li waibe do govienmint basse, avou bråmint des documints sol lingaedje eyet li normålijhaedje.
Ôtès pådjes so les lingaedjes.
Page des textes de réflexion sur la langue wallonne. Sicrijhaedjes sol walon.
Page des textes en wallon sur les langues. Li pådje des lingaedjes.
(Back index par sujet) Alans rzè a l' edesse des sudjets.
(Back homepage) Alans rzè al mwaisse-pådje.
(Back textes en wallon commun) Ralans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince des scrijheus.
Édition en ligne explicitement autorisée par les auteurs.
