|
|
Page de l'Atelier d'Ecriture Wallonne d'Arville (textes transcrits en wallon normalisé). Pådje del soce des Scrijheus d' Årveye. (rimetous e rfondou) |
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
Page de l'Atelier d'Ecriture Wallonne d'Arville (textes transcrits en wallon normalisé). Pådje del soce des Scrijheus d' Årveye. (rimetous e rfondou) |
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|||
dierin rapontiaedje - last update: 2004-08-03.
Hesbois, Bernadette.
Leroy, Sylvie.
Paulet, Claire.
Li pexhe al mwin.
L' istwere ki dji vs va raconter rimonte dabôrd a céncwante ans did ci.
Adon, dji planteu ås hesses avou l' gros Lucyin.
On semdi après aveur fwait dijh eures, etot pelant s' peme djondant l' feu k' aveut siervou a cure nosse fricassêye, Lucyin m' dit :
- Dimwin on tchesse so Hôte-Brå, vass al trake ?
- Neni !
- Ebén dj' irans al pexhe.
- Mins l' pexhe est clôse !
- Taijhe tu, fô verat, les trûtes ni candjèt nén d' gosse po ça. Les gåres seront al tchesse, on n' riskêye rén.
Dji n' esteu nén trop seur, mins l' londmwin, come dit, dj' esteu a s' måjhon on cwårt d' eure divant nonne. I m' ratindeut ddja so l' ouxh. I tchôke on saetch dins ene di ses grandès potches, et vo nos la dischindous direk å bî.
La, come fwait esprès, dissu l' hourlea, gn aveut deus grandès platès pires, ki, metowes djondant ene di l' ôte, bårént tot djusse li lårdjeur do bî.
Gn aveut ossu troes gros waezons.
I nd a plaké onk a tchaeke boird, et l' troejhinme a siervou a stoper l' craeye inte les deus pires. Pus ene gote d' aiwe ni passéve. Do côp, on-z a etindou ramxhyî des trûtes, totes sibarêyes do vey li livea d' aiwe baxhî d' on plin côp.
- Bon, asteure, dit-st i l' Lucyin, on-z a ene petite dimeye eure divant k' on n' voeye k' i gn a puch d' aiwe å lavoe. Et on n' prind k' les grosses.
I cnoxheut l' bî par keur. La, dirî l' blanke pire, ene bele gofe; li minme dizo l' boird, djusse li plaece po k' ene grosse trûte s' î rmete.
I ndè ratéve nén ene. I lzî meteut s' gros pôce dins l' gueuye et…cwik…raf e saetch !
Mi, dji prindeu les pus åjheyes a-z avizer, les cenes ki fjhént bråmint do brut e s' kitapant dins l' pô d' aiwe ki dmoréve co.
Après on bon cwårt d' eure, on-z ariva dou çki l' bî s' pårtixheut e deus.
- Håwe, dit-st i Lucyin, a pårti did ci, c' est les waibes da l' Elmond.
Ça fwait k' on-z a rmonté so ses pas, et co nd apicî cénk, k' avént yeu l' toirt di djouwer del cawe dizo les limons. On-z a disbrôlé l' båraedje, pu rmonter al måjhon trankeye come Batisse.
Li Mareye, on pô nerveuse, nos ratindeut.
- Ça a stî ? dit-st ele, tot nos vudant deus grandès gotes di " vî sistinme ".
- Åy !
- Ebén, dji m' endè va vudî ene pitite di souke ossu. Dji l' a bén wangnî, ca vos m' avoz fwait transi, vos deus pouris !
- Dins l' saetch, i gn aveut vint-shijh grosssès trûtes tapinêyes rodje so les costés. Li mwaisse fijheut cwarante-cwate cintimetes.
Ci n' est pus enute k' on freut ene pexhe pareye.
Gn a des mwaijhès linwes ki djhèt ki c' est paski les gåres d' asteure ni sont pus si bons k' les vîs. Mins mi, dji n' les croe nén.
N a seur bråmint ds ôtès råjhons.
Målåjheys mots.
so Hôte Brå : à Bras-Haut (village) || nonne : midi || bî : bief, ruisseau || hourlea: talus || craeye : fente || ramxhyî : faire du bruit en remuant || lavoe : lavoir public || gofe : cavité dans un cours d'eau || limons: grandes herbes ondoyant au bord de la rivière. || disbrôler: défaire || fé transi: rendre anxieux. || tapinêye: mouchetée.
Jean Hermand, li 22 d' decimbe 2001.
Portraits-robots de types de joueurs de quilles.
Les djouweus ås gueyes (ås beyes).
I n' sont nén tertos les minmes, les amoreus del bole.
I gn a :
Li rashî [posé] :
Lu, i prind s' tins po tchoezi s' bole, el rixhoube [essuie] avou s' mwin, tourner come on tchén ki s' va coûtchî po trover s' plaece divant l' plantche, lugnî pa troes côps l' prumire, et k' i fwaiye des gueyes u k' i n' è fwaiye pont, c' est todi l' minme tchanson.
Li pressé :
Avou ci-la, li planteu doet-z esse subtil, ca, a poenne li derinne gueye plantêye, si prumire bole est ddja-st evoye, et ele n' est nén co arivêye, k' il a ddja l' deujhinme al mwin.
Li cawiasse [comique] :
Lu, si pus grand plaijhi, c' est d' fé rire les rwaitants et, ma fwè, tant mî s' i fwait des gueyes.
Li fjheu di s' gueuye :
Divant d' djouwer, il esplike çou k' i va fé, et après aveur djouwé, il esplike co pocwè i n' a nén fwait çou k' il aveut dit.
Li spepieus :
Lu, li planteu, el frè tourner a borike, lyi fé ridschinde [déplacer] li prumire d' on cintimete, fé fé on cwårt di toû al dame, schover [brosser] l' plantche, et on côp so deus, el frexhi [mouiller].
Li castård :
ki rtrosse ses mantches bén hôt po k' tot l' monde voeye ses gros bresses … Lu, c' est a croere k' i saye puvite di spiyî les gueyes ki d' les stårer [renverser].
Li grigneus [sale caractère] :
ki n' rate nén ene bate (concours), mins ki djeure [jure] come todi, ki c' est l' dierin côp k' i vént … paski l' plantche pind [penche] a gåtche, les gueyes sont todi må plantêyes, les pougneyes des boles sont trop stroetes [étroites], les efants sont trop près do djeu et hay et vos nd åroz [etc].
Li rindou [passionné] :
ki n' fwait k' onk avou s' bole, et cwand i l' a låtchî, live li djambe d' on costé, li bresse di l' ôte po waitî del fé aler dou k' i fåt ! On direut De Funès ki fwait do djindår, et fé bodjî ls otos.
Li toursiveus [vicieux] :
ki s' arindje todi po passer l' lene.
Li dneu d' conseys.
Li djonne ki djouwe ses prumîs cints francs :
… et tenawete eto [parfois aussi], ene feme k' a do succès !
Et bén seur, gn a l' mårkeu [comptable], l' ome k' i fåt po tni l' pot droet.
Mins, çou ki conte, c' est bén di s' ritrover eshonne.
Djan Hermand, divins: Coutcouloudjoû l° 59, djun 2000, et "Les scrijheus walons do Lussimbork", s.p.s.d.
Évocation des vieux métiers: sabotiers.
Li shabotî.
Li prumî d' måss meye nouv cints trinte-cénk, popa va trover s' pere et i lyi dit :
- Pa, dj' avans on valet; vloz bén esse pårén ?
- Åy, si vos l' lomez come mi.
Et vola pocwè gn aveut deus Jule Guissart al voye di Pwès.
Pårén esteut shabotî. A nouv ans, il a stî aprinde li mestî a Nåwinne. A cwénze ans, il endaléve pol samwinne avou s' nuké (balichon); i fjhént les shabots å bwès. Après s' mariaedje, il a basti al voye di Pwès e i s' a metou a s' conte.
- Mareye, vinoz soyî les cwårtîs avou mi.
C' esteut del beyôle ou del hesse, et i soyént djusse çou k' i faleut pol djournêye, pask' ôtmint, les bwès souwént trop vite. Il apougnént l' grand fier zels deus et i discôpént les cwårtîs.
Avou ene hatchete, i disgroxhixheut li bwès d' ådfoû so on blokea et les estales volént pa tos costés.
|
|
|
|
Avou les planes, i riscrepéve li shabot ådfoû. Après ça, avou kekes côps d' braket, i fjheut on crin pol longueur do talon et pu i fjheut sôter l' cambreure avou l' hawea. Adon il astale ene pire so l' coxhea et i les astoke avou des ablos.
I cmince a trawer sol longueur avou l' amoirçoe et pu i continowe a mete a longueur avou l' aboutixhoe.
Il alårdjixh avou les degueuleuzes. Avou ene goupe et a côps d' mayet, i creuze li talon k' est poli avou l' taloneuse.
des goupes.
Avou l' boutoe et l' gretoe, il acheve li planaedje et avou li rwene il arondit l' ponte. Al fén, avou ene plane sipeciåle, li talonoe, il arondixh li talon d' ådfoû.
Cwand il a tot fwait, li tere est rcovrowe d' estales, di planeures, di rfoyons et d' creuzeures.
Al fén des féns, nosse grand-mere tintéve les shabots, et les wårni avou des fleurs k' ele fijheut avou des grifets.
Dj' aveu cénk ans cwand dj' a yeu mes prumîs mouzus. Dj' end a spiyî bråmint.
L' esté, on-z a les pîs å frisse. L' ivier, mågré les djalêyes, on-z a todi les pîs bén å tchôd.
Asteure, dji mete todi mes mouzus po travayî e corti.
li shabotî a l' ovraedje.
Målåjheys mots.
cwårtî: portion de bois || beyôle: bouleau || grand fier: grande scie || blokea: bloc de bois || estale: éclat de bois fendu || plane: outil à lame concave muni de deux poignées pour dégrossir le bois || hawea: herminette || coxhea: genre de cheval d'Arçon || ablo: cale || amoirçoe: vrille || aboutixhoe: cuillère étroite || degueuleuze: cuillère large || goube: gouge || taloneuse: cuillère très large || boutoe: boutoir || gretoe: grattoir || rwene: lame emmanchée || talonoe: plane talonnière || r(i)foyon: copeau de bois || mouzus: sorte de sabots.
Jules Guissart, li 21 d' setimbe 2002, nén eplaidî.
Mi feye, mi fi
Li bouneur n' est nén po tertos !
I fwait åjhey dire do må des belès-meres, mins des belès-feyes ?
A, on pout dire ki m' feye a fwait on bea mariaedje. Dj' a on bea-fi come end a pont d' ôte. Çou k' i pout-z esse djinti.
Å matén, nén kession ki m' feye si live po-z aprester l' cafè. Neni, hon, neni ! C' est k' il est djinti, m' bea-fi : "Mi ptit poyon, ni vs disrindjîz nén, dji va drovi l' posse et dins vosse lét bén å tchôd, do tins ki vs alez schoûter ces manasses la ki vont cåzer d' leus biestreyes, vs alez boere ene boune djate di cafè, u do té, u do tchocolåt, a vosse shonnance.
A, mi feye, ele a fwait on bea mariaedje. Nén kession k' ele fjhaxhe a mougnî al sôrteye do buro : i l' amoenne å restorant. Oh, ké bon bea-fi ! On pout dire ki m' feye a fwait on bea mariaedje !
Et l' après-nonne, mi feye va vey les botikes, les måjhons d' costeure; ele va å sålon d' té. Et asteure si ome lyi dit : "Metoz vosse pus bele cote, dj' alans å teyåte..."
A, on pout dire k' elle a la fwait on bea mariaedje...
Mins, m' fi, ni m' è cåzez nén. C' est nén possibe, ké mwais mariaedje ! On pout dire k' il a toumé dzeu ene gårce !
Ele catchive bén s' djeu !
Po ça, ây.
Lu k' est si djinti... Dj' è so tot rtourné pus. Dji n' doime pus. Mi pôve cour di pere sonne.
Figurez vs k' å matén, nén kession ki Madame si levaxhe po-z aprester li ddjuner di si ome, non. C' est bén trop hodant ! Ele si fwait siervi å lét, come ene princesse ! Nén d' kession po Madame non pus di fé a mougnî, ça pôreut spater li vernis d' ses ongues ! Mi fi est oblidjî d' aler å restorant !
Do tins ki si ome travaye, Madame si tricbale dins les sålons d' té, s' aler fé fé des croles å cwefeu, aler hossî do cou dins les måjhons d' costeure...
Et al nute, cwand i rintere, après ene deure djournêye, k' i s' vôreut bén rpoizer dins s' fåtûle avou si tévé et ses pantoufes, savoz bén çou k' ele fwait, mi cånoye di bele-feye ?... Nonna ?
Dimorer al måjhon ? A bén neni, nén d' kession ! Ele li hirtcheye å teyåte ! C' est come ça !!!
Willy Leroy, divins: Coutcouloudjoû l° 12, 6-1996.
Li bådet.
Vos n' savoz nén çk' i m' a arivé on dimegne do moes d' may ?
Dji m' vos l' va dire :
Dj' avéns decidé avou mi ome et Silveye di fé on ptit tour al cinse, a kékes metes di nosse måjhon.
Après li marinde, nos vla voye. On boet on ptit vere pus a on moumint dné, mi ome mi houke et m' mostere deus bådets. Dj' a todi stî on pô sote di ces biesses la.
Ça fwait ki dji m' va addé zels et dji cmince a lzî fé des papouyes. Tot d' on côp, i gn a onk ki m' apice li pougn. Dji saye di rtirer m' bresse, mins i sere on pô pus foirt, et co pus foirt et pu i m' hagne ! Dji cmince a-z aveur li pepete et dji creye a mi ome : " Dani, Dani...i m' hagne. "
Vo n' la-t i nén k' i cmince a rire come on fô et tos les cis åtoû d' mi fjhèt l' minme. Et nosse Silveye, a kékes metes did la, ki croeyeut k' dji djouwéve, riyeut a s' kipixhî.
Vo m' la bén mi, avou des zouwaves pareys. Ureuzmint, ene feye do viyaedje a dné ene petêye a l' ôte fô (li bådet) et i m' a leyî.
Ki dj' a oyou må. I gn a m' bresse k' esteut tot inflé et dj' a stî télmint sbarêye ki dj' a ralé al måjhon, ridoirmi ene eure.
Bernadete Hesbois, 2000.
Sins djinne
On bordjoes et si feme sôrtèt do teyåte. I vont po cweri on tacsi. I voeyèt on bea djonne ome k' est dvant zels. I s' ritoûne et lzî dire bén djintimint :
"Vos ploz prinde li tacsi a mi plaece, dji n' so nén pressé, dj' è va ratinde èn ôte..."
"Merci bråmint des côps, dit-st ele li feme, dj' estans cwand minme on pô djinnés.
"C' est rén, dit-st i l' djonne ome, ça m' fwait plaijhi di vs rinde siervice... mins dji vôreu djusse vos dmander on pô do feu... dji n' a pont d' aloumetes.
"O bén c' est damadje, dit-st i l' ome, mi non pus, mins co merci pol tacsi..."
Dins l' tacsi, li feme est mwaijhe so l' ome...
"Mins cwè çk' i vs prind ? Vos avoz des aloumetes, pocwè çki vs n' avoz pont dné d' feu a ç' djonne ome la k' a stî si djinti avou nos ?"
"Mins anfin, vos n' sondjîz a rén avou vosse pitite tiesse ! Si dji lyi åreu yeu dné do feu, dj' åréns cåzé deus mots, dji lyi åréns yeu dit di prinde li tacsi avou nozôtes... Arivés al måjhon, dji l' åréns invité a boere on vere... Come a l' eure k' il est, nosse gamene n' est nén co coûtcheye, elle åreut cåzé avou lu... Pu, vos cnoxhoz Martine, ele åreut surmint toumé amoureuse... C' est l' vraiy k' il est djinti et bén aclevé, mins dins troes moes, il åreut dmandé Martine a maryî...
Ebén mi, dji vs di ki dji n' dene nén m' crapåde a èn ome ki n' a nén ddja ene boesse d' aloumetes dins s' potche !!!
Willy Leroy, divins: L' Ardennais (journal publicitaire) et "Scrijheus d' Årdene".
CD di "Scrijheus d' Årdene".
Årveye.
Årveye, å fond d' ene valêye; Årveye on n' direut on niy tot boirdé pa ses grands åbes. O mitan do niy, l' eglijhe avou les måjhons totåtoû mi fwait todi sondjî a ene grosse covrasse ki waite di ratropler tos ses poyons.
Mins ni vs î trompez nén, tot n' est nén si påjhûle ki ça a Årveye. Po vs è rinde conte, gripez on pô al copete di s' les Perets e courant et vos voeroz ki vos sroz bén contins di vs arester amon Djåke å "Midi moins le quart". Cwand vos årîz rpris alinne, continuwez vosse porminåde disk' a Cowémont, et s' i gn a les cwate soleas, vos vs croeroz vraimint arivé d' on plin côp å fén fond del France. Dins s' cwén la d' Årveye, les måjhons ont crexhou a leu-z idêye, sins s' tracasser po les årtchitekes ni les lwès do cadasse.
Avou tant d' beatés, on s' dimande bén comint çk' Årveye n' est nén sol lisse des pus beas viyaedjes di Waloneye.
Mins ça n' fwait rén, nozôtes, les lumçons, dji savans bén k' i fwait bon d' î viker... et c' est ça l' principål.
Claire Paulet, divins: Coutcouloudjoû l° 46 (1999).
Årveye.
Vola kékès anêyes, c' esteut bråmint mî k' asteure ! Ådjourdu, on n' fiesteye minme pus li cversion [conversion] da Sint På al fén do moes d' djanvî. Cwand dj' esteu djonne (anfin pus ptite), i gn aveut des coûsses a pî, a velo, a berwete, des djeus etur-viyaedjes, come les djeus sins bårires. Asteure, i gn a pus k' on cafè al copete des Perets.
Les efants ont bråmint do må po dire bondjoû u bén merci. On n' si conoxhe pus. Divant, gn aveut totes sôres di comités; i metént so pî des fiesses a totes les lunes. Dji m' sovén cwand on fjheut li messe a l' ouxh, sol plaece des botchîs. Tot l' viyaedje nos vneut vey tchanter, et après on-z aléve danser amon Djambon.
Li londi del dicåce d' octôbe, dji fjhéns l' tour do viyaedje avou des muzicyins, li grosse caisse et bén seur li ptite gote. Les djins ratindént ci moumint la avou kékes francs dins leu potche, k' i tapént bén vite dins nosse pitite boesse. Pa des côps, on danséve minme sol voye et les otos ratindént k' on-z oyeuxhe fini po poleur passer... minme les bus !
Bernadete Hesbois, divins: Coutcouloudjoû l° 47.
Ambiance à la Soce des Scrijheus
Les dijh comandmints
(a n' nén rovyî et dire sins tchafouyî)
Sylvie Lerwè, divins: Coutcouloudjoû 54.
Bén ki dji n' so nén vî djeu, dj' a wårdé kékès åbitudes. C' est pocwè al novelan dji fwai des galetes; des grosses al påsse, des moyenes å souke, et des ptitès fenes al crinme.
Ça m' a fwait rsondjî ås bons cayets ki nos meres et nos grands-meres fijhént a totès sôres d' ocåzions. Des galetes di novelan al påsse å gros fier, on-z è fjheut plin ene mwaiye; ene cintinne k' on poirtéve avou les strimes. Tot kî vneut, î aveut droet, avou l' djate di cafè et li ptite gote. Des galetes å souke, bén djaenes, bén soucrêyes, on pô deures, k' on wårdéve mwints djoûs dins ene boesse di fier.
U les wåfes, ki c' esteut des galetes pus moles ki n' si wårdént nén. On lzès magnive totès tchôdes avou do fén souke, a fwait k' on les cujheut. Ça n' aléve jamwais vite assez.
Les crostions (bêgnets) al påsse u å cadon, tot ça, c' esteut vite fwait po boere li cafè l' dimegne u bén cwand on-z aveut des invités.
Al dicåce, ås noices, ås comunions, ås batemes, ås grandès fiesses et inte les côps ossu, on fjheut des dorêyes. On-z è fjheut ene cûtnêye di dijh, vint grandès dorêyes come des rowes, come po rpaxhî on redjimint.
Des dorêyes å souke, al crinme, å riz, ås pemes, ås grossès gurzales et ås pronnes. On les cujheut å for do corti k' on tchåféve avou ene dimeye coide di bwès. Les vijhenes î vnént cure a leu toû les leurs. Les efants les apoirtént. On s' rafiyive di ces djoûs la.
Ås etermints c' esteut les gros rouyots, avou bråmint des reujhins et plin d' gros bokets d' souke nén trop fondous. On l' magnive setch, avou do boure, et co mî avou do djambon d' Årdene.
I gn aveut ossu les wasteas, les crinmes, les biscutes, les grossès vôtes et les ptitès crepes, les rôbosses, les gozetes… et hay vos nd åroz.
Tot ça fwait al måjhon, sins grandès dispinses et sins imbaras.
E l' esté, c' esteut tot çk' on pout fé avou les fruts d' såjhon. Véns, likeures, djalêyes. Nos meres n' estént jamwais a court d' idêyes po nos gåter… et tot ça c' esteut si bon.
Målåjheys mots.
mwaiye: pétrin || strimes: étrennes || mwints: plusieurs || wåfes: sorte de gaufre molle || a fwait: au fur et à mesure || cadon: pâte liquide || dorêyes: tartes || cûtnêye: fournée || rpaxhî: rassasier || ene dimeye coide di bwès: un mètre cube || si rafiyî: se réjouir || rouyot: gros gâteau sec et rond troué en son milieu || vôte: grosses crèpes. || rôbosse: pâte cuite autour d'une pomme. || et hay vos nd åroz: et ainsi de suite... || djalêye: gelée (confiture)
Hélène Jacquemain, li 23 d' nôvimbe 2002.
Nåwinne
(Awenne)
Joseph Calozet et Georges Pecheur, dijhèt dins leu live, ki Nåwinne est a l' ôrire di l' Årdene. C' est vormint ça, ca è vnant d' après Mouze, c' est seulmint après Wavreye, ki l' payizaedje kimince a vormint candjî podbon et k' on-z admire å lon les grands bwès so les prumîs tienes (coteaux).
C' esteut on viyaedje di cinsîs et d' shabotîs. I gn a yeu des cintinnes, di dijh ût cint ûtante, disk' a dijh noûf cint trinte. Li dierinne shabotreye, li cene des Socialisses, a clôs botike al fén del guere 1940-1945.
Les djins, dinltins, si rafiyént di s' rashonner al nute so les bancs dvant l' ouxh, amon les vijhéns, dins totes les coulêyes pa la hôt et pa låvå. C' est çou k' on loméve les serinnes. Et i xhaxhlént [rire] d' si bon cour d' ôre, portant po l' cwantrime côp, les minmes contes.
Asteure, porminez vs al shijhe tins d' l' esté, vos n' voeroz dabôrd pupont d' bancs, et les kékes tourisses ki vos croejhelroz pa des côps, i n' cåzèt cåzu ki l' flamind.
Gilbert Willieme, divins: Coutcouloudjoû, 49, awousse 1999.
Flåwes (guernî da Willy Leroy).
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
(Index des auteurs présentés sous forme pré-normalisée) Djivêye des scrijheus eplaidîs dizo cogne årmonijheye, mins tot wårdant ene miete l' accint. (Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince des scrijheus(es).
Édition en ligne explicitement autorisée par les auteurs.
