Textes en wallon (normalisé) sur l' astronomie Sicrijhaedjes e (rfondou) walon so l' astronomeye |
dierin rapontiaedje - last update: 2022-06-19
Dressêye:
Le téléscope Hubble: 15e anniversaire. Li telescope Hubble fiestixh ses 15 ans.
Astrophysique. Astrofizike.
Comètes. Les stoeles a cawes.
Eclipses. Les eclipes.
Li telescope Hubble fiestixh ses 15 ans
Hubble, c' est on gros agayon del cogne d' ene camionete di martchandijhes ki tournike dins l' cir dispu 15 ans.
Il a ddja catourné 88.000 côps åtoû del tere, ça vout dire fé pus ki 4 miyårds di km. End a profité po-z evoyî 700.000 fotos di 22.000 ciryinnès sacwès [corps célestes].
Tos les djoûs, i nos avoye des dnêyes assez po rimpli 3 DVD.
Gn a bén 3.900 astronomes (inte di zels des Walons) k' ont ddja bouté so les dnêyes rascodowes pa Hubble. Et ces racsegnes la ont permetou di scrire 4.000 sincieus papîs.
Les grands trovas k' ont stî acertinés pa Hubble :
Li foice d' on telescope k' est foû d' l' atmosfere, c' est k' i pout ovrer 24 eures so 24. I pout eto dmorer bråmint pus lontins a lugnî l' minme sacwè, tot bodjant si obdjectif afwait k' i toûne. Sol Daegn, vos n' sårîz aveur des tins d' pôze di dpus d' doze eures. E Cir, oyi.
Come di djusse, cwand gn a ene sacwè ki toûne cron, c' est pus målåjhey di l' aler rfé låvå e l' espåce ki dins l' dezert do Colorado. Mins c' est tolminme possibe, et gn a yeu deus evoyaedjes espaciås ki les tecnicyins k' ont stî rabocté l' éndjole u mete des pus noveas apareys dissu.
Portant, li NASA n' a pupont d' cwårs a furler po Hubble eyet, e 2008, i dvreut leyî la ses hozetes. Gn a bråmint des sincieus k' endè sont fén disbåtchîs.
Li novea telescope kel divreut replaecî ni serè nén presse divant 2011, al boune. Ça fwait k' i gn årè 3 ans ki les astronomes seront sins rén. Bråmint dtrop, dijhnut i.
Elzî fårè bén fé bon cour so målès djambes.
Tot ratindant, Hubble nos a bistoké avou ses dierinnès fotos, k' on pout aler vey tertos so http://www.spacetelescope.org/projects/anniversary.
Dit-st i l' djonnea d' cwénze ans :
Dji vos bistoke
Dji vos rastoke
Tinoz vos bén,
Vos n' tchairoz nén.
Lucyin Mahin, li 8 di may 2005.
Cwè çki c' est d' ça po ene sacwè, l' univiers ?
Nost univiers: les dierinnès codowes.
Cwè çki k' i gn a dins l' univiers ?
Vos alez responde, cråndimint: li Tere, li Stoele do Bierdjî, Måss, Mierkeure, Nûtone et les ôtès planetes, li Stoele di Bijhe et l' Croes d' Nonne.
Eyet les stoelreyes: li Rustea, li Poye et ses Poyons, li Tchår Pôcet (li Grand Tchår), li Ptit Tchår, li Fiermint et l' Îpe.
Alfén: li Voye Sint Djåke, et totes les stoeles k' on voet en on telescope, ene claire nuteye do moes d' awousse.
Dispu cwand k' ça egzistêye ?
Les mzeures des astrofizicyins si rdjondèt todi dpus. I serént d' acoird po dire ki l' univiers est 13 et dmey miyårds d' anêyes vî. C' est a ç' moumint la k' i gn åreut yeu li "Grand cpetaedje", en inglès, li Big bang.
Rilevans po les cis ki croeynut å Bon Diu, ki les astrofizicyins ni sårént dire çou k' gn aveut dvant. Si vos estoz crustin (u muzulman, u djwif), et ki vos vloz rapåmer vos croeyances eyet l' syince, dijhans kel Grand Cpetaedje pout esse rimetou al Creyåcion do Monde. Li Bon Diu åreut askepyî totafwait ci "djoû" la, et les lwès po fé tourner l' cayet. Tot çou k' a shuvou a vnou "otomaticint".
Les dierinnès codowes.
Li ci (cene) k' a d' l' agrè po çou ki s' passe e Stoelî, a surmint oyou djåzer des vints solreces ki plèt distrure les muroes des telescopes. Eto, dispu Einstein, on sait kel matire et l' exhowe (enerdjeye), c' est deus sacwès aloyeyes. Si vos n' è savot rén, alez dmander ås djins d' Hiroshima et d' Nagasaki, çou k' gn a yeu la 60 ans di ci.
Dabôrd, l' univiers, ci n' est nén fok del matire.
Dispu 1995, les astrofizicyins oyèt brutyî kel matire (les atomes ki fjhèt les stoeles, les stoeles a cawe, les volantès pires, et les stoeles ki schitnut), tot çoula, di dj', ci n' est k' ene tchitcheye: 5 åcint d' l' univiers.
Dilé ci "blanke matire" la, dj' ô bén: li cene k' evoye del loumire, et k' on voet so les telescopes u les fotos des spoutniks, gn a eto:
Å cmince, les sincieus estént so dotance divant ces trovas la. Mins, e 2004, gn ava troes corwaitaedjes, nén aloyîs, ki mostrît ki deus tîces (2/3) di l' univiers, c' est del Noere Exhowe Dirîtrinne.
Si vos estoz curieus d' saveur les pondants et les djondants, lijhoz: "Les dernières nouvelles du Cosmos" ås eplaidreyes "Le Seuil".
Målåjheys mots:
Sitoele do Bierdjî: Vénus || Mierkeure: Mercure || Nûtone: Neptune || li Stoele di Bijhe: Etoile Polaire || Croes d' Nonne: Croix du Sud || li Rustea: Orion || li poye et ses poyons: Pléiades || li Tchår Pôcet (li Grand Tchår): Grande Ourse ||li Ptit Tchår: Petite Ourse || l' Îpe: Cassiopée || li Fiermint: Constellation du Lion || li Voye Sint Djåke: Voie lactée. || vints solreces: vents solaires. || sitoele a cawe: comète. || volante pire: météorite || sitoele ki schite: étoile filante. || Noere Matire Dirîtrinne: Matière Sombre Exotique || Noere Exhowe Dirîtrinne: Energie Sombre Exotique.
Lucyin Mahin, li 9 d' awousse 2004.
Une comète visible en avril 1997.
Ene sitoele a cawes, dins li stoelî d' avri !
Vos l' avoz tertos plou vey, et l' riwaitî avou plaijhi, li sorprijhe do stoelî d' avri ! Ene sitoele a cawes, foirt veyåve ma fwè, tot åd dilong di ces froedès nutes la d' prétins. On tins clair, et pupont d' nûlêyes arindjént bén les rwaitants do cir.
Ça fjheut ddja kékes anêyes, dispoy li "sitoele a cawes di Haley", ki les djins ki rwaitèt voltî l' cir, n' avént pus stî a si bele fiesse. Fåt dire ki nos tayons, did la bén lontins, avént peu di ces rglatixhantès stoeles a cawes la, i croeyént k' ele poirtént l' måleur, et k' ele anoncént li setchresse. Por zels, ewaerés et minme sibarés, ele n' amoennént k' assonre dins l' cir, et des mizeres amon les djins.
A l' eure d' enute, çou n' est pus l' cas, et come les djins sont curieus, gn a des cis k' aprestént minme des avions, po louwer les plaeces ås djins ki li vlént nd aler vey di pus près. I wangnént adon, kékes meyes kilometes, et avou des lunetes d' aprotche, i plént li bén vey, avou ses deus cawes.
Li stoele a cawes, fwait 40 kilometes di diamete; ele est fwaite d' ene bole di nive, di glaece, et d' pires. Foirt lon del tere, dins ene ôte galacseye, on trove ene rissieve di ces stoeles la, dins ene grosse nûlêye di boles di nive. I s' è distaetche on pô tot l' tins. Dins l' cir, ttåtoû del tere, i gn a a pô près todi ene pitite vintinne di stoeles a cawes, ki passèt; po les bén vey, i fåt kel tins soeye clair, k' ele passénxhe tot près, et k' ele soeyénxhe assez grosses, ci n' est nén sovint l' cas. Les specialisses, dins leus observatweres, dijhèt k' i gn è passe a pô près 800 so èn an. E s' raprotchant do solea, et adon, del tere, li nive del sitoele a cawes, rlegne et l' gaz ki rexhe foû, avou kékès pires, nos dene les deus cawes bén vizibes, ces djoûs ci d' avri.
Les pires ki s' è distaetchèt, en arivant dins l' air del tere dinèt des filantès stoeles. C' est å moes d' awousse k' i gn è rexhe bråmint, et ki l' tins si prustêye li mî, po les bén vey. Ça srè adon l' moumint d' fé on veu !...
Pire Otjacques, foû di: Coutcouloudjoû l° 24 (1997).
Scène vécue lors de l'éclipse de 1912
L' eclipe.
E 1912, el såjhon k' les baloujhes volént, i gn a arivé ene drole d' afwaire. A ç' moumint la, i gn aveut waire di djins k' avént l' gazete. Dins les viyaedjes, bråmint n' estént nén å corant di çki s' passéve dins l' monde. Il estént pus trankeyes ki nozôtes avou l' tévé.
Ça fwait ki ç' djoû la, e moes d' may, li tins s' a ranoeri, pu il a fwait tot d' on côp nute, et il a falou aloumer les kinkets dins les måjhons po vey clair. I gn aveut des femes ki corént d' èn ouxh a l' ôte, amon les vijhéns, po saveur çou ki s' passéve, on tins parey e plin djoû, mins les vijhéns zels-minmes endè savént nén d' pus.
E scole, divant d' rexhe a 11 eures, li mwaisse aveut dit ås gaméns, k' il alént vey ene eclipe di solea, ki l' solea sereut catchî et k' i freut pus froed; i dvént prinde des bokets d' vite cassés et les afoumer. Avou les veres afoumés, on pleut vey l' eclipe sins s' broûler les ouys.
Li hik, c' est k' tertos n' aveut nén des bokets d' cwåreas. Ni m' dimandez nén comint k' i s' î ont prin po nd awè. Les cis k' ont rfwait les vites di leus fornis vos l' diront.
I passéve djustumint e viyaedje on vî sourd, ki trovéve drole tot ç' bazår la. I dit insi a èn ôte :
- Cwè k' i gn a don, k' i fwait noer insi a midi et k' les djins nanxhèt pattavå ?
- O, k' i dit l' ôte, enute on va vey ene clipse, a çk' on dit, on s' dimande bén çou k' c' est. Waite totes les femes ki corèt dire leu tchaplet a l' eglijhe ! I s' dimandèt bén tertos a cwè k' ça va tourner !
Li sourd n' a bén seur rén coprin ås preyambules di l' ôte et il a nd alé.
Onk dijheut ki c' ére sene di guere, èn ôte prevoeyeut on hopea d' mizeres ki s' alént abate, et les viyès femes dijhént k' on è voereut co ds ôtes.
Dins ene måjhon, on ptit arsouye dimande a s' mere :
Man, dji vôreu bén aler vey li clipse !
- Dimeure ciddé, on va magnî.
- Man, leyîz m' aler vey li clipse.
- Ti n' irès nén, c' est co des toûs po t' fé atraper.
A ç' moumint la, li grand rintere :
- Man, dinez m' ene fadêye ; dji va vey li clipse.
- T' end årès pont, on va mareder.
Pu, c' est å toû del båshele :
- Man, on pout bén aler vey li clipse ?
- Dumorez ciddé, li tåve est ddja metowe.
- Mins les ôtes efants î vont bén !
- Al fén do conte, c' est kî k' est mwaisse, ciddé !
Adon, li pere a rintré et tos les efants lyi ont rdimandé:
Va-z î si t' vous, dit-st ele li mere, mins waite-z î bén, k' i n' alexhe trop près !
Gaston Lucy, divins: Coutcouloudjoû., Singuliers, 2-1999.
CD di "Scrijheus d' Årdene" (Mwaisse modêye).
À propos de l'éclipse de 1999.
Si on cåzreut on pô d' l' eclipe !
Bén dvant les mådjes del Epifaneye, ki shuvént li stoele di Noyé, l' ome aveut ddja bråmint d' agres (intérêt) po tot l' adjinçnaedje (programmation) do carotaedje (parcours) do solea, del lune, des stoeles, des planetes. C' est si bea, d' vey come tot ça toûne bén rond !
On vî maçon, tot hapé pa s' mestî, ni djheut-i nén on côp, e lvant l' tiesse å hôt : " Ki c' est bea, don, li voûte célesse, gn a nén on djwint ! ",... lu k' endè fjheut tote djoû.
Tote li syince etaslêye (accumulée) å lon des siekes n' a nén erayî (freiné) li rcweraedje (recherche) des pus parfonds screts do monde.
Ki ç' soeye li NASA, les Djaponès, les Indyins, les Inglès, les Francès u les Russes, tortos alouwèt on paket d' cwårs po sayî d' defini ene kesse u l' ôte k' a trait ås asses (astres).
Fåt bén dire ki ça n' est nén foirt åjhey. Gn a co waire d' arpanteus (géometres) k' ont mezuré djusse, ni l' tere, ni l' lune, ni l' solea. Dabôrd, est on seur ki tot ça est bén rond ?
Mågré k' les éndjoles (ordinateurs) divnèt pus afiyanteyes (précises), ossu bén onk ki l' ôte ont bén des rujhes po mete tot ça å clair, télmint i gn a des parametes k' i dvèt adjinçner, avou on bea paket d' chifes dirî l' virgule.
Çou k' i rconoxhèt tortos, c' est k' i lzî fåt sovint coridjî leus carculaedjes (calculs), po s' rawè on pô di sgur (d'équerre, d'aplomb). Ni lzî è vloz don pont, s' i laixhèt passer ene volante sitoele u si l' eclipe derive di kékès segondes. Li Grand Mwaisse k' a tuzé et ki fwait tourner on té caroussel dispu ostant d' tins est pus capåbe a lu tot seu ki nozôtes tortos eshonne, et i va co nos l' mostrer å moes d' awousse.
Comint k' ça va, ene eclipe ?
Dins ene eclipe, i gn e troes asses (astres) å djeu : li solea (±1.392.000 km di lådje (diametre) = ±109 côps l' tere, li tere (±12.756 km di lådje et a dabôrd 150.000.000 km. do solea) et l' lune (±3.474 km di lådje et a ±383.000 km del tere) I gn a télmint d' adire etur zels, (ils sont si différents) tant pa leu masse ki pa leu pôzucion, k' on n' såreut-z è fé on dessin al schåle (à l'échelle).
Si on rprezinteut l' tere pa on rond d' 4 cm, li rond del lune freut 1,1 cm di lådje et dvreut-z esse a 1,20 mete do rond del tere. Li rond do solea åreut lu, 4 m 36 di lådje et si trovreut a 468 metes del tere. Vous vs rindoz conte ???
Li solea est 400 côps pus gros kel lune, mins ossu 400 côps pus lon, c' est po ça ki, del tere, on les voet ossu grand onk ki l' ôte. Cwand onk passe djusse divant l' ôte, li ci di padrî est tot catchî.
L' eclipe di lune arive todi al plinne lune, et l' eclipe di solea, todi al novele lune.
Ça vout dire an gros, k' i fåt ki l' solea, li tere et l' lune soeyexhe dabôrd sol minme ligne, et k' li lune catche a pô pres l' solea, u l' contraire.
Li plinne eclipe (totale) di solea (u d' lune) ni pout s' vey ki dins ene pitite linwete di tere k' est e plin dins l' ombrire del lune (u del tere), don eyu k' on pout vey li lune catchî carémint tot l' solea (u li tere catchî l' lune). C' est çk' arivrè li 11 d' awousse dins l' Nôr et l' Esse del France, djondant li Province do Lussimbork, dissu ene lårdjeur d' a pô pres 100 kilometes. Dins nosse payis, ça srè l' cas po çk' est dzo Bouyon, sol cåte. Les eures po Bouyon, a nost eure d' esté :
debut : 11e 08m 14s - macsimom : 12e 27m 16s - fén : 13e 49m 15s
plinne eclipe : di 12e 26m 47s a 12e 27m 46s.
Ké caroussel.
Li tere (et a pô pres les planetes) tournèt alantoû do solea todi so on minme plan (come s' ele tourneut a plat so ene tåve). Si l' lune tourneut parey alantoû del tere (sur le même plan), i gn åreut ene eclipe di solea a tchaeke novele lune et ene eclipe di lune a tchaeke plinne lune. Admetez ki ça dvénreut on pô soyant.
Ça n' pout må d' ariver, ca l' lune deviye on pô (± 5° 9'). On pôreut don dire k' a tchaeke lune, ele fwait on dmey-tour ki monte disk' a 6 degrés dizeu l' tåve et l' ôte dimey-tour, parey pa dzo. A tchaeke côp k' ele passe a raeze del tåve, don k' ele côpe li plan solea-tere, on dit k' ele fwait on nuk, onk e montant et onk e dischindant. Etur les deus, c' est l' ligne des nuks. C' est nén co ça ki freut les eclipes, puski l' lune pout bén tourner alantoû del tere sins jamwais catchî l' solea.
Po compliker les afwaires, li lune, ki nos end a ddja djowé ds ôtes, toûne e derivant on pô a tchaeke lune. I s' fwait don ki les nuks avancèt on pô tos les djoûs, a fwait ki l' panchaedje del lune toûne, si bén k' on nuk fwait on tour so ±18,6 anêyes e derivant di 19,3548° par an). On pôreut rmete ça a on ceke di velo ki toûne so lu-minme e toumant.
C' est ça ki fwait corayî l' lune pa ttavå l' cir (se déplacer de façon irréguliere) et k' i fåt k' on ratinde ±18,6 anêyes po li rtrover al minme plaece.
Po k' i gn euxhe eclipe, i fåt ki l' solea et l' tere soeyexhe sol minme ligne ki l' cine di nuks del lune, et tot ça, djusse å moumint del novele lune. On-z est adon dins li boune termene, cwè ! (période).
Tot ça rind ddja les eclipes bråmint pus cazuweles (incertaines). Po l' ci ki doet ls adviner dvant l' côp, gn a co ene masse d' ôtes condicions ki dji n' mi sin nén capåbe di vs espliker.
Tot çki dj' pou dire, c' est k' dins tot ça, li tere toûne ossu on côp par djoû et ki dire k' on pôrè vey l' eclipe a téle u a téle plaece so tere est pus målåjhey k' i n' shonne.
Çou k' i gn a a vey.
Durant li prumire eure di l' eclipe, on n' voet nén grand tchoi. Li solea doet-z esse catchî ås deus tîces, po k' on s' è rinde conte. Apres ça, li cwårtî d' solea si rastroetit d' pus a pus disk' a divni on fén trait todi abôblixhant et foirt dandjreus. Li crowe loumire do solea s' è va; ele fwait plaece a ene doûce clairté ki vént di dzo do cir, come cwand l' solea va s' liver u s' coûtchî.
Adon, l' ombrire del lune a-st arivé dins l' cir et so tere, a 2.186 km/h = ± 610 metes al segonde et l' plinne eclipe atake. Cwand l' noereur est li pus foite, djusse å mitan d' l' eclipe (ça n' deure k' ene munute u deus, å mî), on n' voet pus ki l' rond noer del lune avou, alantoû ene claireur (lumiere diffuse) k' on lome "corone solaire". Les astronomes, zels, ricwerèt les bôrades (projections) di feu ki rexhèt do solea.
So tere, i fwait noer mågré k' on-z est e plin midi; les pus foites sitoeles si metèt a rlure; li tins s' rafroedit foirt (dins les 10°), les fleurs si rcloyèt come al nute, les poyes rimontèt a djok, les oujheas arestèt d' tchanter et si rmetèt a cwete come po l' nuteye. Tot l' monde, biesses et djins sintèt bén k' i s' passe åk. I s' pôreut minme ki l' loumaedje des vôyes si raloume.
Pu, li solea vént rbåker; on fén rai (reyon) po cmincî, mins k' i fåt eviter di rwaitî, ca il est des pus dandjreus po les ouys. Tot çk' on vént d' vey divant l' eclipe, on va asteure li rvey a l' evier, co durant ene eure.
Cwand dj' è srans arivés la, on n' åreut pus k' a ratinde li cine ki vént.
Po li Beljike, i fåt rmonter a 1433 po l' dierinne plinne eclipe et dvant d' è rvey li minme, i fåreut co 6 djermêyes (générations) divant l' 25 di may 2142.
Ça n' sreut pus po nozôtes !
Waitîz a vos ouys ! Gn a do dandjî !
Si l' eclipe est on fenominne a pårt, li rwaitî n' est nén sins dandjî pol vuwe.
Tortos a ddja veyou aloumer ene cigarete å solea avou ene loupe. I n' fåt k' ene segonde. Vos vénreut-i a l' esprit d' aler mete vost ouy al plaece del cigarete ? Non, bén seur !
Adon, n' alez jamwais risker èn ouy dirî ene lunete, des djumeles u èn aparey foto po waitî l' loumire do solea. Come i n' fåt nén non pus li rwaitî a l' ouy nou u avou des lunetes di solea, ca s' elle arestèt a pô près les raiyons "ultra viyolets", les lunetes di solea ni siervèt absolumint a rén po les raiyons infra-rodjes, minme si l' solea est catchî a 99 å cint. Li tins d' esse asbôbli et l' må est ddja fwait.
Sins filte divant les ouys, ça fwait on må teribe et on-z a grande tchance di divni aveule; s' i gn a on filte, mins k' il est måva, on n' sintreut rén, mins li damaedje sreut parey.
Li fond d' l' ouy n' est nén sinsibe al doleur et c' est la k' est l' dandjî.
Li fond d' l' ouy pout tot bounmint-z esse greyî (brûlé), sins k' on s' è rinde conte et sins remission possibe.
Li meyeu po waitî l' solea, mins ki n' est nén consyî, c' est co l' vî boket d' cwårea passé comifåt al boujie po k' i soeye bén noer, et parey partout (uniformément noirci).
On pout ossu waitî d' awè on filte esprès (come li filte e Mylar, po ostant k' i soeye e bon estat. Li Mylar, c' est come do fén papî d' aluminiom k' arestêye les raiyons infra rodjes et ki rabaxhe li loumire d' on miyon d' côps. Mins li foye est foirt delicate et rén ki del ployî pout l' foute å diabe. On pou-z è warni ossu ene paire di lunetes, mins on n' pout tolerer nou defåt å filte.
Des veres di soudeu, les pus noers possibe, (l° 12-14) plèt ossu fé l' afwaire, mins i fåt s' end aidî comifåt. Les francès cåzèt di lunetes di polimere noer. A vey !
Deus paires di lunetes di solea, ni co troes, ni co cwate, metowes ene so l' ôte ni valèt rén non pus.
Nén dpus k' les filtes fotos di djelatene, les filtes " polarijhants, minme croejhîs ", les plakes di radio u les negatifs di foto.
Si on-z a ene lunete astronomike u ôte, i fåt d' totes foices (absolument) mete li filte divant l' lunete et jamwais etur li lunete et lu rwaitant.
Dji m' va vs diner ene pitite astuce, ki n' cousse waire et k' est sins dandjî :
Li manire li pus seure po rwaitî l' eclipe, c' est d' prinde deus féns cartons blancs, fé on tot fén trô å mitan do prumî, li mete bén e face do solea, et mete l' ôte a pô près on dmey-mete pa drî l' prumî, bén ewal (parallele) , po k' li loumire do solea vénjhe s' i marker comifåt.. Si vos sayîz l' truk, ni ratindez nén l' dierin djoû po l' sitrimer et afiner vos reglaedjes.
Cwand li dierinne eclipe a stî visibe ås USA, on-z a conté dpus d' 1.000 aveules definitifs et dpus d' 10.000 ki n' ont pus rén veyou durant shijhs moes a èn an, et l' pé, c' est k' els î a dmeuré åk a tortos. Et les cis k' avént des lunetes di solea ont co stî pus foirt toutchîs, a cåze ki drî les lunetes di solea, li pupile groxhit, çou ki fwait k' i mousse co dpus d' loumire dins l' ouy. C' est co pé avou les djumeles.
Waitîz a vos, fijhoz li luçon ås efants, dijhoz l' ås vijhéns ! On n' rit nén avou ça !
Tot ça est foirt bén, on conte so on tot fel spectake (un spectacle merveilleux); mins po ça, i fåt ki l' tins soeye å clair ci djoû la. Adon, ni rovyîz nén les oûs a Sinte Claire. !
Les lunetes duvèt s' trover amon les opticyins. On pout ossu comander on bea ptit live so l' eclipe "Dans l'Ombre de la Lune" e viersant 250 BEF å conte 000-0346177-81 di l' O.R.B., Avenue Circulaire, 3, 1180 Bruxelles e motivant insi : "Eclipse Fr".
On pou ossu awè ene cassete videyo po 330 BEF; å conte l° 000-0346177-81 di l' O.R.B., avenue Circulaire, 3, 1180 Bruxelles e djhant "K7 Eclipse Fr".
Al Gåre di Graide, li 12 di may 1999. La ddins, i gn a di rsaetchî des fouyets Internet di "l' Obervatwere Royål di Beljike". ORB
Louwis Baidjot, divins: Coutcouloudjoû l° 46.
Qui va observer la prochaine éclipse de Venus ?
L' eclipe ki-vént del sitoele do bierdjî: kî çk' el riwaitrè ?
Li stoele do bierdjî : conoxhoz bén? C' est li prumire sitoele - nén pår ene sitoele, paski c' est ene planete - ki s' mostere docôp ki l' solea est djus.
Come nosse bele [la lune], il arive al sitoele do bierdjî di passer divant l' solea do djoû. Nén si sovint ki l' lune, parit, ca Venusse naiveye e stoelî bråmint pus lon erî del tere ki l' beaté [la lune]. C' est po ça, eto, k' ene eclipe di Venusse, ci n' est nén on si flåwixhant tåvlea ki cwand l' lune si bate avou l' solea, copurade s' ele li rascove totoute come ci fourit l' cas o moes d' awousse 1999. Li stoele do bierdjî va djusse esse on ptit pont å mitan do solea. Dabôr, on n' frè waire di derame avou les deus eclipes ki-vént di Venusse, e 2004 eyet 2012, to sins bén?
Neni, nén come li herlime herlame ki ça a stî, avå l' djin ki louke les stoeles ki lujhèt [parmi le monde des astronomes] å moumint des eclipes do 18inme sieke, e 1761 eyet 1769.
A ç' moumint la, les astronomes estént tot en afwaire pask' alént polou mzeurer, pol prumî côp, li distance inte li tere eyet l' solea.
Li 18inme sieke, c' est li sieke des loumires, sapinse k' on n' dit. On roveye tot doucetmint les croeyances eyet acceptances dictêyes pal rilidjon, po fé fiyåte åzès sincieus po comprinde li comint eyet l' pocwè do tournaedje do monde. Galilêye et Copernic, nén co deus cints ans dvant ça, s' avént fwait tchessî evoye di l' eglijhe pask' avént dit ki li tere n' esteut motoit nén l' corin do monde. Å 18inme sieke, on-z a compri li sistinme solrece [solaire], on cnoxhe li distance rilative des planetes inte di zeles, mins nén cobén d' eures lon ki li solea est del tere. Di ces trevéns la, on comptéve en eures [en lieues], ça vout dire pa cénk kilometes.
Mins, come les eclipes di lune, ci n' est nén tolminme edou, sol daegn, k' on pout bén vey li fenominne. Les eclipes do 18inme sieke estént veyåves e cwate plaeces. El Sibereye, ezès Antiles ey el Floride, åzès Indes.
Deus soçons walons, Wiyåme Djåcmin Bouyon de Latour eyet Djî-Zande d' Oreye ont studyî l' astronomeye.
Onk des deus a skepyî a Welin, comtêye do Lussimbork. Ça fwait k' il studyî a Lussimbork, pus a Wîn [Vienne], paski dj' esténs, di ces trevéns la, tere d' Otriche. Li deujhinme aveut li nåcionålité lidjwesse. Come les Lidjwès s' etindént bén avou les Francès, il aveut fwait si astronomeye a Paris.
Les Otrichyins, dizo l' enondaedje da Djôzef II, avént amonté ene espedicion po-z aler studyî l' eclipe el Sibereye. Les astronomes francès, zels, avént-st evoyî leus djins a Pondicheri, e l' Inde.
Nos deus soçons s' avént metou el tiesse di si scrire n' on l' ôte les trovas des deus ekipes. Po n' nén k' on dischovraxhe li potêye [ne pas révéler le pot aux roses], paski tchaeke payis riwaitive ces rcweraedjes la come des screts d' estat, il avént yeu l' zine di s' sicrire e walon, on pô come cwand l' ambassadeu d' Lidje e France, e 1792, sicrijheut a si fré e walon k' on-z aveut metou li rwè Lowi XVI el gayole. Ni rovians nén ki l' France est e margaye avou l' Otriche dispu ddja ene hapêye.
Amonter des parey voyaedjes di ç' tins la, ci n' esteut nén rén. E Russeye, les Otrichyins avént bea esse sotnous pa ene lete do minisse des syinces del Grande Catin (l' imperatrice Catrene II del Russeye), l' endalaedje eviè l' Sibereye n' esteut nén ene pormoennåde e batea so Mouze. Li grosse mitan des lunetes eyet des usteyes di rloucaedje estént broyîs u disbrôlés cwand arivît a Nijni Novgorod, la k' i vlént lurter après li stoele do bierdjî, eyet nosse conte de Latour n' a nén veyou grand-tchoi.
Tant k' a Djî-Zande d' Oreye, lu avou on ptit aristocrate, markis u åk inla, cwand l' batea a-st avnou a Pondicheri, li veye aveut stî prinje pås Inglès, les inmis del France a ci moumint la. Al plaece di raler o payis tot-z åyant fwait berwete, Djî-Zande va dmorer avou on soçon francès, si pormoennant avå l' Oceyan Indyin avou des passe-avant [laisser-passer] Olandès, k' il aveut fwait vnou a Djakarta avou l' åjhmince di l' ambassadeu d' Lidje al cour d' Orandje. I vlént don dmorer la disk' al deujhinme eclipe di 1769, come, so ces atrevéns la, Pondicheri aveut stî "liberêye" des Inglès, dj' ô bén riprinje påzès Francès.
Mins, li djoû do deujhinme radjou avou Venusse, gn aveut des spessès nûlêyes d' oraedje, et nos djins ont stî fé kerwêye on deujhinme côp [sont rentrés une seconde fois bredouille].
Al fén des féns, c' est l' ekipe francesse k' esteut el Floride k' a sepou mzeurer li distance tere-solea, eyet li mzeure, veyowe avou les fenès usteyes k' on-z a asteure, esteut amerviyeuzmint [étonemment] djusse.
Li distance tere-solea a dvnou, par après, ene unitêye di mzeure e l' astronomeye, ene des pu eployeyes divant k' on n' dischovraxhe, avou Einstein e 1942, l' anêye-loumire.
Lucyin Mahin, li 18 di djun 2000.
Textes en wallon sur l'astronautique. Scrijhaedjes e walon so l' cir-naiviaedje.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
(Retour à l'index des sujets) Hay ervoye sol djivêye des sudjets.
(Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon.
(Back homepage) Hay ervoye al mwaisse-pådje
(page menu du wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince des scrijheus. On les pout rcopyî et redjårber tot rahoucant l' adresse did so les fyis.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur. Reproduction et adaptations autorisées en citant la source Internet.