|
|
Textes en wallon sur l'Amérique latine Sicrijhaedjes so l' Amerike Latene |
|||
|
|
Textes en wallon sur l'Amérique latine Sicrijhaedjes so l' Amerike Latene |
|||
dierin rapontiaedje - last update: 2009-06-03.
Dressêye:
Billets d'humeur. Tuzaedjes
Rilidjon :
Actualité. Dierinnès codowes.
Histoire. Istwere.
Bolivie : Histoire du pays, jusqu' à la constitution d'octobre 2008 Boliveye, èn egzimpe pol tuzance walone ? (Jacqueline Michaux)Tourisme-aventure. Tourisse et avinteure
Culture et langues. Culteure et lingaedjes
Les Foices Årmêyes Revintreces del Colombeye, mî cnoxhowes sol sigue F.A.R.C. (Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia), c' est ene årmêye revintrece ki lûte dispu 1964 disconte do govienmint di Colombeye, kel louke come ene soce terorisse. Zels, i s' definixhnut come on movmint revolucionaire comunisse, avou l' såme di rastrinde les diferinces di ritchesse inte les gros et les pôves.
Po s' ecwårler, il ahivèt et vinde del cocayene. Et apicî des ostaedjes !
El Colombeye, li prindaedje d' ostaedjes, c' est ene môde. E 2007, n åreut bén 4.300 ostaedjes. Ladvins, end åreut 1.100 ratnous pås FARC eyet 510 po l' "Årmêye di Liberåcion Nåcionåle" (ELN), di clintcha guevarisse. Les FARC ont declaré 58 ostaedjes politikes, reclôs po-z esse discandjîs disconte di prijhnîs da zels, resserés på govienmint. Li restant, i sont reclôs po esse "rivindous" crapuleuzmint ås familes.
Ingrid Betancourt, apiceye la ddja 5 ans
Li 25 di fevrî 2007, gn a yeu passé cénk ans (ça fwait 1830 djoûs) dispu k' Ingrid Betancourt a stî apiceye pås gueriyas FARC el Colombeye. A ç' moumint la, ele si prezintéve po esse prezidinte.
Chal e Panama, dj' a fwait on spitch sor leye avou s' soû, Astrid, k' esteut d' passaedje addé nozôtes.
Sapinse a M. Munoz, li prezidint del "Fundación Nueva Esperanza de Secuestrados", e 2006, les FARC ont touwé 45 djins k' il avént apicî po-z aveur ene rançon, ki leu famile n' a seu payî. I lzî dnèt 8 moes po viersî les çanses. Ôtmint, les ostaedjes sont-st ahessîs (touwés). Et s' fåt i co payî 20 miyons d' pezosses (a pô près 9.000 dolårs) po raveur li coir.
Emey les ostaedjes des FARC, end a 58 ki sont purade des ostaedjes politikes. Elzès volèt discandjî avou 500 revinteus, prijhnîs do govienmint. Ingrid Betancourt est dins cisse trope la.
Sorlon si sour, Ingrid est co vicante. Mins ci n' est k' a cåze del campagne kel France et les comitîs d' sotnaedje ont moenné por leye. Paski noste Ingrid a studyî el France, et ki s' prumî ome esteut Francès. Ça fwait k' elle a l' dobe nåcionalité.
End a ki pinsèt kel resseraedje d' ostaedjes divreut esse loukî come on moude, del minme sôre ki li sclavaedje. Et k' i fåreut des tribunås speciås po djudjî les ametous po ces cas d' moudrélté la.
Mins, divant çoula, i sereut kécfeye pus sûti di sayî di fé passer l' epinse d' ene discandje på govienmint del Colombeye. Et loukî do schaper les djins ki sont-st apicî po-z aveur des cwårs, et k' les familes ni sepèt ramexhner l' rançon.
Po dire li veur, les FARC ni sont nén les seus ki vnèt ramasser des djins et lzès reclôre. C' est minme ene môde el Colombeye, la k' n åreut bén 4.300 ostaedjes ki sont reclôs po esse "rivindous" crapuleuzmint ås familes.
C' est bråmint de cåze des ostaedjes ki les FARC sont rwaiteyes come ene soce terorisse. Gn a todi moens di djins ki croeyèt kel såme des FARC, c' est d' aprester on meyeu avni po les pôves del Colombeye.
Les FARC vikèt do trafik del drouke… come les ôtes soces paramilitaires sotnowes på govienmint. Les civils sont halcotés inte les deus. Pôves nozôtes et les tchéns d' tcherete !
L' Estat colombyin clôt les ouys so totes ses emantchreyes la. Ca, po rpayî les rançons, les familes eprontèt des çanses, a gros interesses, åzès bankes et ôtes societés d' prustaedje. Après, i n' si savèt pus saetchî foû di spexheur.
Asteure, l' Amerike latene est bråmint moennêye pa des socialisses (Tchili, Braezi, Årdjintene, Perou, Ecwateur, sins rovyî l' Boliveye eyet l' Venezwela). Ladvins, li Colombeye, la k' les gueriyas ont cotchessî dipus d' troes miyons d' djins, rishonne todi pus a on tchén å mitan d' on djeu d' beyes.
Eyet l' govienmint todi rclamer kel Colombeye, c' est on påjhûle payis, on payis come èn ôte.
Raconte çoula a on tchvå d' bwès : i t' pitrè !
André Dumoulin, divins l' Rantoele l° 42, esté 2007.
Dipus d' racsegnes so Ingrid Betancourt
Li novele mwaisse lwè mete tos les lingaedjes do payis come lingaedjes oficires
Boliveye, èn egzimpe pol tuzance walone ?
E moes djanvî 2005, Evo Moralès divneut li prumî prezidint indyin del Boliveye.
Dispu don, il a bouté bråmint po-z aveur ene mwaisse-lwè ki respectêye les droets culturels des peupes indyins. Mins les avancêyes economikes ont stî pus flåwes ki çou k' ses vôtants avént ratindou.
On rvôte e moes d' decimbe 2009. Li prezidint årè siconte di lu les " blancs " ki n' lyi ont måy pardoné di n' pus esse les mwaisses do payis. Il est sotnou pa s' prôpe pårti, li Movmint Aviè l' Socialisse (MAS). Si a-t i l' aspoya des sindicalisses " payizans " do CSUTCB. Mins, so si hintche, il årè sconte di lu des movmints indianisses ? Ces-ci lyi rprotchnut d‘ aveur djusse candjî li politike capitalisse pa ene politike comunisse, mins rén fé po candjî li vicaedje di tos les djoûs di leus peupes.
Istwere del Boliveye
Dispu l' 15inme s., des Espagnols, des Djwifs Sefarådes, des Libanès, des Almands et des Crowates ont-st abagué sol Boliveye. I s' ont dit : Vlans dj' dizindjner [éradiquer, détruire] ces Indyins la come les Estazunyins ont fwait avou les leurs ? Udon-bén les eployî come esclåves dins les fosses et les haswès (grandès cinses, haciendas). C' est çou k' il ont fwait. Ça n' a waire candjî å dislaxhaedje do payis e 1835. Mins e 1952, al revintreye (revolucion) da Victor Paz Estensoro, les Aymaras et les Ketchwas s' ont lomé les " payizans " : i cminçnut a-z aler a scole, i polnut vôter et i rdivegnnut mwaisses-tinants (prôpietaires) di leus teres.
Portant, culturelmint, gn a rén ki bodje : l' espagnol est l' seul lingaedje do payis et li seu modele di tuzance et d' vicance, c' est l' ci do monde coûtchantrece [occidental].
Portant, dispu les anêyes 1970, gn a askepyî sacwants pårtis indyins " intelectuwels " C' est zels k' ont fwait passer les lwès di 1994 ki ricnoxhèt les droets des cminåltés indyinnes di s' govierner zeles-minmes et d' eployî leus langues ki dvrént esse acsegnêyes e scole. Mins, come tofer, li scolaedje des langues do payis n' a waire roté, paski les mwaisses di scole n' avît nole håsse di l' apliker.
E moes d' octôbe 2003, li prezidint Gonzalo Sanchez de Losada vout vinde do gaz ås Estats Unis tot passant på Tchili (l' innmi istorike del Boliveye). Les Indyins ni fjhèt ni ene ni deus : i dmandnut li fén do forpoujhaedje [surexploitation] des ritchesses minreces. Et roter sol palå do prezidint ki dva såperter [prendre la fuite] e-n elicoptere.
Li bouye da Moralès
Moralès s' a-st aspoyî so des ôtes payis siconte-americanisses come li Venezouwela eyet Couba po rarindjî les contrats avou les grandès societés di poujhaedjes des minrês et do gaz.
Mins si pus bele ovraedje, sins manke, c' est l' mwaisse lwè d' octôbe 2008. Gn a yeu des mantches a mete po scrire cisse nouve constitucion la. Mins, al fén des féns, elle a passé et-z esse acceptêye pa referindom e moes d' djanvî 2009.
L' adrovaedje est scrît come po des Belès Letes :
" Dispu ki l' monde est monde, gn ava des montinnes k' aspitît foû d' tere, des aiwes ki candjît leu schavêye, des grandès basses ki s' rashonnît. Noste Amazoneye, nosse Tchaco, nosse Hôte Plinne [Altiplano] nos ôtes plins et nos ôtès vås verdixhît, et si stoeler d' fleurs. Nos apeuplîs cisse tere la, nozôtes tertos, tchaeke avou s' vizaedje, tchaeke avou ses dujhances et si prôpe tuzance. "
" Ça fwait ki l' Boliveye est on seul Estat sociå, mins ki l' Droet est l' ci di sacwants cominåltés nåcionåles. " (Prumî hagnon),
Adon-pwis, li mwaisse lwè va dner totès sôres d' abondroets a ces cminåltés la, inte di zels, les droets teritoriås et l' ci d' eployî tos leus lingaedjes come deujhinme lingaedje oficire dilé l' castiyan.
|
Noers bolivyins |
Tarabouco |
|
Gwaranis |
Wenayeks |
Djåclene Mitchåd (Jacqueline Michaux), ene etnolodjisse walone k' a viké foû payis et ki boute po ene Soce Nén Recwårlante [O.N.G.] dins ene sicole d' agricoûteure po des djonnes et des grandès djins aymaras après Oruro (Nôr-Ouwess del Boliveye).
Sol tins ki, come dit come fwait, l' Evo Morales riprind ses mayes dins les tchamps d' gaz…
Les Bolivyins vont i candjî di rlidjon ?
Paski pocwè ?
Paski li rfondaedje do sistinme di scolaedje, atåvlé do minisse di l' instruccion, Félix Patzi, a fwait bisker l' Eglijhe catolike. Plamor ki, el Boliveye, li catolicisse, c' est ene rilidjon d' estat. Li novea minisse est pol layicté. Insi, il est eto pol liberté di rlidjon dins les scoles.
Come di djusse, gn a yeu des metingues et del poûssance [lobbying] di l' Eglijhe disconte do pordjet. Adon, li minisse vout bén k' on continowe avou les cours di rlidjon, mins pus fok po scoler li doctrene catolike. On divreut dner scole di rlidjon catolike, di rlidjon protestante, et espliker eto les ancyinnès rlidjons des djins d' avår la.
Dispu kékès anêyes, gn a sacwants familes del Boliveye ki s' ont cviersé [converties] ås Protestants evandjelikes. A costé d' ça, gn a co ene vintinne d' ôtes congregåcions protestantes el Boliveye.
Les protestants vikèt pus a môde des cminåltés indyinnes. Tertos est fré et sour. Les pasteurs, c' est des Indyins. Gn a pont d' curé ki dit tot çou k' on pout fé et n' nén fé, et lu-minme esse mostré på doyén, pa l' eveke, et på Påpe di Rome.
Tins des ofices protestants, on tchante et danser des eures å long. Po les djins d' ladrî, c' est bråmint pus plaijhant ki les pratikes catolikes, foirt sitraegnes.
Les viyès rlidjons de Coidlire des Andes
Mins les Protestants, come les Catolikes, disfindèt a leus shuveus di pratiker les rites del viye rilidjon des Andes. Mawyî del coca, beni les tchamps, aler priyî so les nîmes [lieux sacrés païens], evnd. Gn a minme des congregåcions ki disfindnut ås femes di texhe come elle ont todi fwait [interdiction des tissages traditionnels]. Va-z è vey pa ké sint !
Come e l' Afrike, les djins ki croeynut co ås viyès rlidjons sont lomés "animisses". End a co bråmint, savoz. Mins la dvins, end a sacwants ki croeynut ås diès des viyès rlidjons, ey e minme tins, aler a messe et priyî l' Aviedje, et les sints do Paradis.
Come el Walonreye do trevéns d' sint Monon, les nîmes des viyès rlidjons ont stî rprins pås catolikes po fé des tchapeles et des calvaires. Metans, ådzeu d' ene pire sacrêye (wak'a), on-z a fwait ene tchapele a Notru-Dame di Fatima, u sint Penêye.
Jikisiñkama, yuspagarpuni taqikunatakis (a bénrade et merci bråmint des côps di m' publiyî dins vosse gazete).
Jacqueline Michaux, e moes d' setimbe 2006, eplaidî dins l' Rantoele l° 40, ivier 2006-2007
Djåclene Michaux, c' est ene Walone k' a fwait ene teze di sociolodjeye a Arnoncoû, el Gåme, et vey kimint k' les djins d' avår la s' avént adû al novele oujhene di påsse å papî (La Cellulose d'Harnoncourt). Adonpwis, elle a stî bouter el Boliveye. Dispu l' moes d' avri 2006, elle overe a Orouro dins ene cinse sicolrece, ki rçût des djonnes Aymaras et Ketchwas (deus peupes d' avår la), et lzî mostrer les carotes do mestî [ficelles du métier].
Il ont eto metou en alaedje des scoles å lon [formation à distance] po les viyaedjes metou lon erî dins les Hôts Tienes.
On saye di studyî et rmete d' assene les viyès pratikes di pasteraedje, li raiwaedje a deus troes astaedjes [irrigation en terrasse] et l' ramassaedje des aiwes di plouve dins des astantcheas [barrages collinaires].
On saye eto di fé des pousses. Les Aymaras ni savént nén taper l' baguete po trover d' l' aiwe, mains asteure, il ont-st aprins.
Djåclene nos dmande s' i gn a co des tapeus d' baguete el Walonreye, et leye les rescontrer cwand ele rivénrè el Walonreye e moes d' decimbe 2006.
Li côp ki vént, ele nos scrirè motoit sol novele voye politike del Boliveye, ni capitalisse, ni socialisse, k' i lomnut, en aymara, SUMA QAMAÑA, ki vout dire ene sacwè come bén-viker.
Djulete 2006: L' Amerike Nonnrece ritoûne-t ele si vierna ?
Venezwela, Boliveye, Perou, Mecsike : nén tertos l' minme diale !
On grand raploû
Li 13 di may 2006, gn aveut 60 prezidints et prumîs minisses å Mwaisse-raploû Union Uropeyinne - Amerike Latene - Carayibes.
On sait bén ki les estats d' Urope ni parvinèt nén a s' mete d' acoird so bråmint des sacwès, come fé ene Mwaisse Lwè por zels tertos. Mins c' est co pus pire avou les Estats d' Amerike latene.
D' on costé, vos avoz des djins come Hugo Tchavez, prezidint do Venezwela, et Evo Morales ki vént di s' fé lomer al tiesse del Boliveye. I disfindèt les interesses des ptitès djins, et sont disconte des Estats-Unis. Di l' ôte des costés, li prezidint Alvaro Uribe -- ki vént djusse di rpasser el Colombeye --, et Alan Garcia do Perou sont bråmint pus wårdiveus, et sotni les ritches di leus payis, eyet l' politike des Estats-Unis.
Å raploû ki nos djhéns, on dveut siner des acoirds inte l' Union Uropeyinne et les trokes di payis latinamerikins. Ladvins, gn a les payis do Mercosur (Martchî do Sud) : Braezi, Årdjintene, Tchili et Ourougway). Ces-la, il ont ddja ene sitocaesse apriyesse di çou k' c' est ene politike economike. Li contråve, c' est les payis del Mîtrinne Amerike, ki n' ont nol ashonna inte di zels. Li troejhinme troke, c' est les Payis do Pake des Andes. Mins c' est la k' enawaire, gn a yeu del bisbrouye inte les redjimes di hintche (Venezwela et Boliveye) et les redjimes di droete (Colombeye, Perou), tantea ki li Pake des Andes riskêye foirt di sketer a bokets.
L' Hugo Tchavez, on vert diale ?
Dedja li 19 d' avri 2006, li Venezwela aveut rclapé l' ouxh å Pake des Andes, paski l' Colombeye eyet l' Perou avént siné des acoirds di libe discandje avou les Amerikins. Asteure, l' Hugo Tchavez a moussî e Mercosur, avou les pinses d' î stombyî [stimuler] des programes politikes pus socialisses.
Dji n' comprin nén todi li prezidint Tchavez. Asteure, i cwite li Pake Andin paski ci n' est nén bén ki l' Perou et l' Colombeye åyénxhe siné des traités avou les USA. Mins i va rdjonde li Mercosur, la k' el Tchili a ossu èn acoird di libe comiece avou les Estats-Unis. Kimint va-t i fé po-z arindjî ses djaeyes so l' baston, mi ome ?
***********
Li prumî Amerindyin mwaisse e s' måjhone
Dispu l' wangnaedje da l' Evo Morales ås vôtaedjes el Boliveye, ci payis la a pol prumî côp d' l' istwere, on prezidint ki provént del madjorité Aymara. Il a stî lomé avou on programe foirt socialisse, et fé camaeråde, sins rastina, avou Tchavez et Fidel Castro. Adon, li 29 d' avri, li Venezwela, li Boliveye eyet Cuba ont siné èn acoird di comiece batijhî Alba (Alternative bolivaryinne po l' Amerike). Simon Bolivar, c' esteut on rlomé dislaxheu des payis d' Amerike latene, k' a bén manké d' adiercî s' côp cwand il a-st amonté ene sôre d' Estats-Unis d' Amerike Nonnrece e 1825.
Li prumî d' may, Evo Morales riclama li nacionalijhaedje do gaz bolivyin, avou l' idêye dirî l' tiesse del fé payî pus tchir, po-z aveur des cwårs por lu enonder ses programes sociås. Mins les deus pus grandès cpagneyes ki poujhnut l' gaz el Boliveye, c' est les Braezilîs d' Repsol ey ene societé årdjintene. Gn ava-st adon del margaye inte li Mercosur eyet l' Boliveye.
I s' rapoûlît li 4 di may å Braezi. Et s' racmoirder tot s' prometant di tuzer kimint fé po n' nén stronner les ptitès djins ki produjhnut l' gaz, ni les ptitès djins ki l' alouwnut.
Et dispu don ?
Etur li Boliveye eyet l' Mercosur, on-z a rmetou les catches e for [se réconcilier]. Evo Morales a polou fé accepter di l' Årdjintene et (bénrade) do Braezi di rmonter l' pris k' il atchtèt leu gaz naturel del Boliveye.
Mins c' est todi cohigne cohagne inte li Perou eyet l' Venezwela. Li prezidint Tchavez a dit platezak a Garcia k' i continouwrént a si rloukî come des tchéns d' casson [en chiens de faïence]. Gn a nén onk ki vout ployî po l' ôte. Tchavez a minme diné on côp di spale a Humala, li socialisse ki s' prezintéve siconte di Garcia ås eleccions perouvyinnes. Kécfeye minme ki ça a fwait wangnî des vwès a Garcia, k' a criyî Barabasse, pask' i gn aveut des etrindjirs ki si vnént herer dins l' popote do Perou.
E ç' moes d' djulete 2006 ci, c' est eviè l' Mecsike ki tertos louke. Felipe Calderon, on wårdiveus do pårti do prezidint Fox, a wangnî -- foirt rikeracmint -- disconte do candidat socialisse, Lopez Obrador. Ci-cial vout k' i gn åye yeu do frawtinaedje, mins les awaiteus eternåcionås dijhnut k' nonna. Eto, li Mecsike ni ride nén sol waxhlire di hintche k' avizéve wangnî tote l' Amerike Nonnrece.
Cwand on voet les cåzes do Mecsike eyet do Perou, on doet ricnoxhe ki les payis d' Amerike latene, ci n' est nén tertos l' minme diale, sapinse li martchand d' bondius. Taiss ki les Latinamerikins ni vlèt pus des redjimes liberås des anêyes 1990. Il årént ptchî des govienmints ki sayèt di sotni les pôvès djins. Mins les rexhowes [solutions] ni sont nén les minmes d' on payis a l' ôte. Les cis metous sol "Påjhûle Oceyan" (Oceyan Pacifike) acceptèt do siner pol libe handele avou les USA. Årvierdimint, les cis metous so l' Oceyan Atlantike asprouvnut di s' assoçner inte di zels, et produre leu prôpe enerdjeye.
Mins les margayes pôrént kécfeye sitater. Insi, cisse samwinne, gn a yeu èn acoird inte li Colombeye eyet l' Venezwela po fé èn adujhoe d' gaz (gazoduk) etur les deus payis.
André Dumoulin, di Panama, e moes d' djulete 2006.
Les lingaedjes do payis schapés el Boliveye ?
Chers amis de "Li Rantoele",
Mon wallon ne s'est pas tellement amérioré ces derniers temps (il est nul), malgré mes bonnes intentions... Je voulais vous remercier pour les divers courriers reçus et votre intérêt pour le processus que vit la Bolivie. Je vous laisse le soin de "ratourner" les informations qui suivent.
El Boliveye, po les lingaedjes do payis, gn a do novea.
Dispu l' arivêye d' Evo Morales, tos les "fonccione-waire" divnut aprinde on lingaedje do payis (cial, on dit "lengua originaria"). Il ont deus ans d' bon po-z aler a scole. Li novea atåvla pol Rifondaedje di l' Instruccion Publike a les pinses di fé aprinde troes lingaedjes dins tote li stindêye do payis: l' espagnol, ene langue indyinne, et l' inglès. Davance, on scoléve al vinvole les lingaedjes do payis fok dins les ptits viyaedjes.
C' est ene novele avuzion do payis, di l' economeye, des rapoirts inte les djins kel govienmint louke di mete so pî. Come di djusse, i gn a des mantches a mete. Ci n' est nén pask' on vôte ene lwè k' on l' aplike. On l' a bén veyou avou les decrets di 1993 po l' acsegnmint do walon el Walonreye.
Mins, ciete, c' est on fel ascoxha k' on rténrè dins l' istwere del Boliveye, et di tote l' Amerike latene. Kécfeye li vraiye fén do colnijhaedje, li respet des prumirès djins do payis, et leu droet di bouter dins tos les cwårtîs d' l' economeye.
Il me semble que ces relations entre peuples originaires (wallon, aymara, etc.) sont importantes.
Bén amiståvmint.
Jacqueline Michaux, ene Walone di Boliveye.
Li tchenå d' Panama.
Panama, c' est on ptit payis metou djusse inte l' Amerike do Nôr e l' Amerike do Sud.
C' est on isse, dj' ô bén : ene sitroete binde di tere ki raloye les deus dzo-continints. On l' lome l' Isse di Panama.
Cwand on dmande a on Panameyin kimint k' i ralouke si payis, end a ki respondèt
"Panama c' est l' botroûle del Daegn et l' corin di l' univiers".
I n' a ki 2.900.000 dimorants e Panama mins les djins s' î sintèt come å fén mitan do monde. Pocwè ?
E Panama, i gn a-st on grand canål, ki dene passaedje inte l' Oceyan Atlantike e l' Oceyan Pacifike.
C' esteut ene sifwaite eterprijhe del basti, el canål.
Ouy, tos les djoûs, i gn a inte 25 et 40 bateas k' î passèt, ki dvèt payî tchaesconk di 30.000 a 50.000 dolårs amerikins, a l' assulon do pwès do batea. Avou çoula, i gn a 600 u 700 miyons d' dolårs tos ls ans ans ki rintrèt dins les caisses di l' administråcion do Tchenå. C' est ene administracion otonome, avou èn awaitaedje eternåcionå. Ene pårteye des benefices va a l' Estat Panameyin, mais nén tot.
Par egzimpe, e 1994, i n a-st avou 14 029 tranzites di bateas po on pwès totål di 170 miyons d' tones. Ça a fwait ene rintrêye di 419.200.000 US $.
Ouy (chifes di 2004), nos estans cåzu a 20.000 tranzites l' an.
C' est on handele ki rapoite bén. A Panama, les djins k' ovrèt po l' canål sont les mî payîs. Li payis est foirt indjusse po les ovreus. Li pus ptite cwénzinne, c' est 220 dolårs par moes. Mins les cis ki travayèt po l' tchenå sont bén payîs, come amon nozôtes les cis ki boutèt po l' Commission Uropeyinne.
Asteure, i n a sacwants rujhes. Les scluzes do tchenå sont 300 metes longues et 25 metes lådjes. Ele ni leyèt nén passer les tot gros bateas.
Dabôrd, i fåreut ralårdji. Mins ci n' est nén åjhey.
Li canål, po tchaeke batea k' î passe, piede 100 miyons d' lites d' aiwe. Et ci n' est nén d' l' aiwe di mer, mins d' l' aiwe d' ene astantche k' endè va insi. Çou ki fwait k' po-z agrandi les scluzes, i dvrént ragrandi l' astantchêye [lac artificiel], avou. Et po çoula, diveur haper des teres a sacwants djins. Et, esprôpriyî les djins do payis, come totavå, ça n' va nén tot seu.
El payis va vôter en on referindom nåcionål so l' ragrandixhmint do tchenå. Po l' moumint, i m' shonne ki les djins n' sont nén disconte. Mins on voerè bén cwè adon.
Les djins pinsèt ki, po payî totes ces costindjes la, les cpagneyes ki manaedjèt l' canål vont dveur fé payî pus ås bateas k' î passèt.
André Dumoulin, li 2 d' djun 2005.
Haïti, ou quand le putsch est une tradition nationale
Ayiti lontins dvant Aristide
E moes d' måss 1908, li prezidint Nord Alexis aveut culbuté li ci k' esteut prezidint dvant lu. E moes d' decimbe del minme anêye, i fourit disdjoké a s' toû pa l' djenerå Antoine Simon. Et s' fala-t i k' i s' såvaxhe so on batea francès po n' nén esse macsådé.
Come cwè, a Ayiti i n' fwait nén bon di esse lontins prezidint.
Artur Schmitz, nén eplaidî.
Anniversaire de la mort de pablo Neruda
Pablo, mi vî cama !
Si come mi, vs avoz co dins l' oraye li tchanson da Jean Ferrat, "Pablo mon ami", leyîz m' vos fé sondjî, binamés lijheus, k' ciste anêye ci, nos fiestans les cint-z ans do skepiaedje da Pablo Neruda, powete Tchilyin, ome di letes, pris Nobel di literateure e 1971. L' ome a todi ovré po disfinde ene societé pus djusse. Il a morou sacwants djoûs après s' camaeråde Salvador Allende, li 23 d' setimbe 1973. Pacô, dji tuze ki l' ovraedje di ces deus la est co todi a renonder.
Carlos Fuentes, on scrijheu Mecsikin, aveut-st anoncî k' l' anêye 2004 sereut ene anêye ewou çki les frés s' margayrént a rlaye, ene anêye plinne di mintes, di fåssès verités et d' aroedixhmints. Fåt bén rconoxhe et c' est damadje mins l' scrijheu ni s' a nén brouyî. C' est co todi les ptits k' on spotche, k' on direut e m' payis. Cwè çk' i dmeure co conte les cis ki fwaiynut passer po rén les lwès et les uzances des peupes, ki zoupelnut ådzeu d' ONU et n' sinnut nén les acôrds po k' nos efants polnuxhe co respirer dmwin ?
Pablo, dji voreu k' on gaztî vos raconte comint çki Gwantanamo bezogne ses prijhnîs låvå et vos mostrer comint çki l' sonk court co tos les djoûs dins les rowes del Binde di Gaza.
Pus près d' nozôtes, asteure c' est å motchoe d' tiesse k' on ndè vout, come si on noret espaitchreut les neurones des djonnès feyes di travayî, ki ça fouxhe al campagne ou e scole.
Ene langue, ene culteure, on sene, ene måke, c' est waire, mins pacô c' est tot çk' on-z a co po dire "Dji so la, wai, dins mes diferinces !"
Saiss bén cwè, Pablo ? Si les peupes et les djins ni rwaitnut nén a s' acertiner dins çk' i sont, i vont passer avou leu mondialijhaedje sins pont d' diferinces.
Yves Paquet, e moes d' fevrî 2004.
Situation économique en République dominicaine
Tins k' i gn a co del lampe !
" Dj' è profite k' i gn a do l' loumire po vos emiler åd fwaite di çki s' passe so l' iye Sint-Domingue pol moumint. Dispu k' Lorint et mi on a-st arivé, i gn a shijh moes d' ça, l' målåjhisté economike ni fwait ki divni pus deure. E sacwants moes, les pris do panî des manaedjes ont crexhou did pus 150%. Li manoye dominikinne a bråmint baxhî, et e 2003 gn a yeu ene inflåcion d' 43%. Tot ça come rawete après l' crijhe bancaire di l' anêye passêye, li crijhe dins l' cwårtî d' l' enerdjeye et l' sitouwåcion politike k' est so få so fotche.
Li 16 di may di ci anêye ci, i gn årè des eleccions et l' bataye dins tchaeke pårti fwait l' prumire pådje des gazetes do payis. I nd ont d' keure si les djins mornut d' fwin ! Cwè çki ça lzî pout bén fote si les djins edurnut des côpaedjes di corant did pus di 15 eures di rote. Cwè çki ça lzî pout bén foute si l' trô etur les ritches et les minåbes divént todi pus grand ! Cwè çki ça lzî pout bén fote si en Ayiti, on s' capougne a sonk.
Padecô, dji n' coprind nén l' djin. Pacô, dji m' dimande a cwè çki nos siervans nozôtes, les coperants ?
I m' vos fåt leyî la, pask' on pîle dedja padrî mi po taper so l' éndjole. Lorint est evoye a Port-å-Prince (Ayiti) po fé s' bezogne di gaztî. Nos alans bén, ni vos fjhoz pont d' mwais sonk ... dji vos scrirè après. "
Rebeca Alamo Hernandez, coperante po "Volens" à Sint-Domingue, li 25 di fevrî 2004.
Ritripaedje da Yves Paquet:
Tant k' i gn a co des djins come vozôtes !
Mwincô, on s' dimande si...et pu ça rvént pask' on croet k' tot fjhant çk' on fwait, les afwaires candjnut ene tote pitite miete et ça n' est ddja nén si må !
Dedja esse la et nos fé sawè comint k' ça toûne å vilin låvå, c' est ddja åk, saiss ! Asteure, riwaitoz a vos, mes beas efants et continouwoz a n' nos nén leyî boignes ni aveules et co moens sourdexhes ou moyeas.
On ptit emile, ça shonne waire et c' est bråmint.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
(Index des sujets traités en wallon unifié) Djivêye des sudjets diswalpés e rfondou walon.
(Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon.
(Back homepage) Hay ervoye al mwaisse-pådje
(page menu du wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince des scrijheus. On les pout rcopyî et redjårber tot rahoucant l' adresse did so les fyis.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur. Reproduction et adaptations autorisées en citant la source Internet.
