Ballade-aventure en Amérique latine (C. Raskin) Baloujhnaedje e l' Amerike latene (Claudy Raskin) |
dierin rapontiaedje - last update: 2006-08-02.
Dressêye:
On djoû d' måss dijh-nouv cint nonante-cwate, on-z a pestelé les teres d' Amerike latene.
On, c' est mi, Claudy Raskin et m' feme, ki n' esteut co adon ki m' crapåde.
Pocwè l' Amerike latene? Et pocwè nén ?
On-z a cmincî nosse tournêye, k' aléve durer vint moes, på Mecsike.
L' arivêye
A shijh eures et dmey di l' après-nonne -- i fjheut dedja noer -- dj' aterixhéns a Mecsico.
Mecsico, c' est l' pus grande veye do monde. Vint-deus miyons d' djins ! Elle a èn ôte ricoird : li ci del foû grande veye (megalopole) li pus anichtêye do Daegn.
On-z endaléve normålmint po lontins. Mins dji n' åréns seu dire cwantès samwinnes, cwantes moes, cwantès anêyes, motoit, ki noste avinteure aléve durer. On dveut rwaitî a tchaeke dolår po fé durer l' plaijhi li pus lontins possibe.
Prumire etape: moussî foû d' l' areyopoirt, et passer les controles des dwanes. On n' aveut rén a s' riprotchî. Ki : on n' pleut moussî e payis k' avou cénk pelicures fotos, et mi dj' end aveu pus d' deus cints.
Po controler les djins a Mecsico, les dwanîs ont-st on sistinme ki n' fwait pont d' djalot: ene lampe di deus coleurs, rodje ou vete. To poûsses so on boton : si c' est rodje, on t' ritoûne li saetch, si c' est vert, on t' lait trankile.
Dji m' aprotche e tronnant, sins l' mostrer, et dji boute sol boton. Kéne angoxhe ! Ene sigonde, deus sgondes troes sgondes: li vete lampe s' aloume. Po on côp, dj' a yeu del tchance å djeu.
Dj' avans prins on tacsi : ene vete Cocsinele. Tos les tacsis sont des Vosvåguenes Cocsineles; gn a kel coleur ki candje : padecô djaene, padecô vete, shujhant l' copagneye. Et dmander å tchåfeu on lodjmint nén trop tchir. Mins atincion: dj' ô bén : on nén trop tchir por zels eto, et nén on nén trop tchir po on "Gringo", come i djhèt.
On "Gringo", c' est aprume èn Amerikin do Nôr, mins e stindant ene miete, c' est tos les cis ki sont-st afûlés d' ene blanke pea. Pask' i sondjèt ki, si on-z est "Gringo", on-z a plin d' brokes ! Adon, i nos lzî faleut todi bén precizer nos dzirs.
I nos a moenné dins ene bele måjhon coloniåle, dandjreus ene sovnance des trevéns espagnols. On-z a metou li pô d' afwaire k' on-z aveut dins ene tote pitite tchambe, et pu, on-z a stî fé on ptit toû sol plaece cintråle di Mecsico, li "Zócalo".
Li Zócalo
C' est a ç' moumint la k' on s' a rindou conte kel mwaijhe rilomêye di Mecsico come li veye li pus mannete å monde, ci n ' esteut nén po rire. Li catedråle, k' esteut loumêye pa des grossès lampes, rishonnéve a ene vudete del tchanson so sinne, avou les rais d' loumire ki fjhént des grandès cahotes [cônes lumineux], come si l' plaece sereut rimpleye di foumidjinnes [fumigènes]. Ké foumire, ké pufkene k' on respire la ! Ki les 22 miyons di dmorants, omes, comeres et efants respirèt !
- Hê; Manu, li catedråle, ele clintche, k' on direut, ubén c' est mi ki voet bablou ?
Ele clintche vormint, et vola pocwè. Cwand les Espagnols ont-st arivé e cwénze cint dijh-nouv, et k' il ont discovrou l' cité asteke, cisse-cile si trovéve å mitan des fagnes. Di ç' tins la, li daegn esteut goirdjî d' aiwe. Mins avou l' crexhance del djin, on-z a yeu todi pus dandjî d' aiwe, et ça a fini pa-z assouwer les teres.
Asteure, les teres ont stî spoujheyes di leu-z aiwe dizotrinne [souterraine]. Ey ele mancèt do croûler so zeles-minmes, a cåze do pwès del veye ki fwait come on balaedje [tassement]. Vola pocwè kel catedråle clintche, et k' i gn a bråmint des craeyes so les meurs des måjhones.
Après l' pormoennåde, dj' avans rintré dins nosse pitite gayole. Prumire nute d' ene longue rîlêye. C' est çou k' on s' rafeye, todi, nozôtes deus !
Mousmints et amagnîs
Li londmwin å matén, on tosséve tos les deus come des demons, et on motchive tot noer. L' air est bén tot måssî, gn a la ni crike ni crake !
Adonpwis, dji nos avans lavé, et s' moussî. O ! Vla l' prumire eguegne por mi. Come djel dijheu pus hôt, on n' a waire di bagaedjes. Ca cwand on-z è va po ût djoûs d' vacances, on prind tot çk' i fåt po n' rén dveur rilaver. Mins cwand on cwite si måjhon po des moes (dijhans todi motoit), on n' prind ki li strik minimom. Çou k' on n' s' è sait passer, c' est on pidjama, deus camizoles, deus troes scançons, troes cwate pwaires di tchåsses, ene tchimijhe, on pulover, on fén paltot, ene calote, deus ptits draps po s' xhorbi, et ene pwaire di bons solés. Et c' est tot çk' i gn aveut dins nosse nukêye [baluchon].
Dji rtoûne et racatourner li saetch. Nododju ! Dj' a rovyî mes scançons ! Li feme mi prustêye ene di ses coulotes. Ebén, c' est adon k' on sint bén ki ç' n' est nén côpé del minme manire. C' est come si on metreut des trukes (crompires) dins on trawé filet !
Dji di al feme: "Li ci ki vout voyaedjî lon, i prind sogne di si tchvå". Et nosse "monteure", c' est l' poite-manoye. Insi, dj' irans mindjî avå les voyes u so les martchîs. Por mi, ça n' esteut rén; dj' î esteu ddja adû. Dj' aveu cnoxhou çoula shijh moes å long tins di m' prumî voyaedje e Perou, e 1989-1990. Mins po m' comere, c' esteut ene ôte pwaire di mantches. Paski pocwè ?
Paski, por leye, nouv côps so dijh, les amagnîs k' on nos håynéve estént "inconnus au bataillon". Les pwins ki rcujhént å solo, li tchå ki pindeut å mitan des moxhes, et les pexhons d' l' oceyan k' on direut k' il ont vnou a pî. Et tot ça so des håynaedjes [étalages] nén foirt ragostants, å mitan di des meyes di djins, emey les vweteures, les busses, les camions ki rnådèt ene sipesse noere foumire.
Sins rovyî li pus laid des risses, ki nos pindeut å nez come ene sipêye di Damoclesse ådzeu del tiesse: l' aiwe. L' aiwe pout apoirter totès sôres di mizeres, come li colera, ki rôléve djustumint a ces moumints la, et fé des ravaedjes.
Dins ces condicions la, li voyaedje kimince todi pa "les troes ût", come dj' els a houkî : ût eures po doirmi, ût eures po voyaedjî et ût eures sol trône, si vs voeyoz çki dj' vou dire.
Voyaedjî a pouf
Après ene cwénzinne di djoûs, on-z a nosse vitesse di croejhire. Prinde ene cwåte, leyî toumer l' doet et dmander comint k' on fwait po ndaler dins ç' viyaedje la. Sovint, on s' etindeut responde :
- Mins, vos Gringo, gn a rén a vey la-drî.
Et mi lzî recassî :
- Prumirmint, dji n' so nén Gringo, ca dji n' so nén èn Amerikin. Dji so crudo (crou, nén cût). Et deujhinmmint, si vs dijhoz k' i gn a rén, adon, ça nos interesse surmint. Ca gn årè ddja pont d' tourisses, ki purdèt sovint les djins po rén, tot come leus manires et leus uzaedjes.
Et on serè co seurs do trover la des djins ki fjhèt do Mecsike, çou k' il est enute. Paski les "timpes di dvant Cristofe Colombe, les Astekes et les Mayas, c' est totès paskeyes do tins do Vî Bon Diu.
Ni vs kimaxhîz nén ; gn a ossu les Incas, mins c' est dpus å Sud : Ecwåteur, Perou, Boliveye.
Ça fwait k' on purdeut l' busse k' on nos aveut dit po nos rinde al plaece ki nosse doet aveut tchoezi. On côp låvå, on s' pormoennéve dins l' viyaedje po pårler avou les djins, e respondant a leus kesses, come zeles ås nosses.
Divizer avou ces djins la, c' esteut come si tchaeke côp, li tins s' åreut yeu aresté. C' esteut come des parintezes dins nosse vicåreye. Et vos m' ploz croere, ces moumints la a mete inte åtchetes, end a-t i yeu, so vint moes d' tins !
Prinde les poirtraits des djins do payis
Dji fjheu des fotos, ca c' est bén la m' mestî. Des noeres et blankes po des espôzicions, et des diyas d' coleur po dner des conferinces, cwand on rinterreut. Ça m' fijheut don deus troes apareys pindous å cô. Et i fåt bén dire, ça etrinnéve pa des côps les pårlaedjes. Minme si on lzî djheut, k' des sôs, on nd aveut waire. Waire po nozôtes, por zels, ç' esteut ddja bråmint !
Et minme s' i n' savént nén l' valeur di ces apareys la, li rvinte lezî åreut permis do mete tote ene laeçreye dins leus spinåds.
D' å lon, les fotos d' djins n' cåzént ki rålmint des problinmes. Mins, d' pus près, c' esteut ene ôte pwaire di mantches. Lezî dmander, esteut l' moens a fé. Ca, i n' fåt jamwais rovyî k' zels ossu, c' est des djins come vos et mi, et nén des curiozités po les tourisses.
Ça vs plaireut, vos, si èn illusse inconou, a deus metes di vos, bracreut so vosse coir èn aparey foto, po "haper" voste imådje ?
Sovint, li response esteut on rfus, ca c' esteut voler leus åmes.
Tolminme, avou kékes dolårs, cisse lale, come pa miråke, dimoréve dins leu coir, et i n' sondjént pus a-z endaler. Mins dj' a rfuzé tchaeke côp a ç' djeu la, ca c' esteut rognî on pô d' pus dins nosse boûsse. Ureuzmint, il arivéve padecô ki mi dmande arivexhe a esse riçûte.
Claudy Raskin , li 30 d'avri 2006.