|
|
Page d'Arthur Schmitz. Li pådje da l' Artur Chmisse. |
|
|
|
Page d'Arthur Schmitz. Li pådje da l' Artur Chmisse. |
|
Dressêye:
Redjårbaedje di tchansons d' efants: Malbrouk eva-st al guere
Li moxhe di tchetoere.
C' esteut dvant li guere di cwarante.
On djoû après nonne, dins l' moes d' awousse, gn aveut ene moxhe di tchetoere ki sèmot et ki s' aveut vnou coler conte li meur del måjhon del viye Anna, nosse vijhene. Come totåtoû del moxhe di tchetoere, ça voléve et ça tournikéve, li viye Anna aveut yeu peu di s' fé anwi pa ene moxhe di låme. Elle aveut vnou e nosse måjhon po dmander a nosse pere di vni cweri l' moxhe di tchetoere.
Nosse pere n' end aveut jamwais pont pris et i pinséve ki ça n' esteut nén målåjhey. Do tins di dvant, nosse pere aveut fwait ene bele tchetoere avou do strin d' grin et des chinons d' côriyes. Il a monté å gurni po prinde li tchetoere k' il a metou dissu li ptit van. Après, il a metou ene schåle, li long do meur, addé li moxhe di tchetoere, avou on decalite et ene pitite breusse. Il a monté li schåle po fé toumer les moxhes di låme dins l' decalite avou li breusse. Po n' si nén fé anwi, il aveut metou ene viye gordene di finiesse dissu si tiesse et les mofes k' i meteut po-z aler a velo. Mi fré Eudôre tineut li schåle po k' ele ni hosse nén, do tins ki nosse pere aléve prinde li moxhe di tchetoere.
cwand nosse pere a yeu stî arivé al copete et k' il a cmincî a tchôkî les moxhes dins l' decalite, gn a yeu ene moxhe k' a moussî dzo l' ridô et k' a anwi nosse pere e l' oraye. Il a leyî toumer li decalite et li breusse, et s' såver å pus vite. Mi fré s' a rassåvé al måjhon, ossu, et nosse pere li shujheut e corant. Ene binde di moxhes ki zûntént, volént padrî zels po les anwi. Li viye Anna ki vleut vey çou k' i s' passéve, aveut drovou les finiesses. Totes les moxhes ki tourniként ont rintré dins si måjhon. Elle a co djusse yeu l' tins di s' såver pa l' ouxh di dvant et di s' raclôre å cabinet ådvant do corti.
Tote l' après-nonne, ni l' viye Anna ni nozôtes, dji n' pléns nén moussî foû télmint k' ça tournikéve åtoû des ouxhs et des finiesses. Ç' a stî l' prumî et l' dierin côp ki nosse pere s' a ocupé di prinde ene moxhe di tchetoere.
Arthur Schmitz, divins: L'Avenir du Luxembourg, 22-10-1996
Ene bele noice.
Dispu li cminçmint del Sint Rmey, on saveut ki li Prince Flipe si mareyreut avou ene comere di Lozindje. Les djins d' avå la estént bén binåjhes ki, po on côp ça sreut ene båshele d' on ptit viyaedje k' ireut s' maryî a Brussele
D' åbitude, c' esteut des djins ki vnént did foirt lon et k' on n' kinoxheut ni d' Eve, ni d' Adan. Asteure, c' est ene djin k' a stî a scole avou les gamenes do viyaedje, k' a fwait si comunion dins ene pitite eglijhe come totes les ôtes.
Po l' pô ki dj' a veyou Matile al boesse a imådjes, ele n' a nén l' air di fé des chichis et, ki di s' maryî avou on Prince ni lyi a nén fwait tourner l' tiesse.
Po on côp, dj' a rwaitî li mariaedje al comene di Brussele et dj' a veyou ki l' Flipe et l' Matile, c' esteut des djins comifåt ki s' duvént ployî a bråmint des agadlaedjes al bedje.
Dj' a veyou ossu ki l' pere del marieye aveut des rujhes e dischindant les egrés del måjhon d' veye eyet kel trinne del cote aveut do må d' rintrer dins l' oto k' esteut portant foirt grande.
L' eglijhe, dji n' a rén waitî pask' i faleut k' dj' evaye addé m' fi ki dmeure addé Mondorf.
Al nute, cwand dj' a rivnou e m' måjhon, dj' a veyou ki les djonnes maryîs continouwént a dner li mwin a on tas d' djins k' estént dins les grandès werenes [serres] do tchestea. Dj' a pinsé dins mi-minme k' i dvént esse bén hodés tos les deus après ene djournêye insi.
Tot çki dji leu sohaite, c' est k' i soeyénxhe ureus et k' i s' voeyénche voltî tote leu veye.
Ene ôte muzike a Lidje.
A Lidje, al cour d' assizes, on djudjive on grand djonne ome k' aveut touwé cwate femes: li mere et les troes feyes po s' vindjî paski si comere nel voleut pus.
I n' fåt nén aveur on bon sintimint dins l' panse, come dijheut m' grand-pere, po-z aler touwer cwate djins po ene biestreye pareye. Fåt dire ki, ådjourdu, gn a des djonnes ki n' sopoirtèt nén li pus ptite contrarieté. Insi, vla kékes samwinnes, gn a on djonne ome d' on viyaedje d' a costé k' a potchî do pont di l' otovoye et ki s' a touwé po ene pitite brete k' il aveut yeu avou si comere so on bal.
Didins m' viyaedje, gn a kékes anêyes, on djonnea s' a pindou dins si tchambe e rivnant del dicåce paski si comere aveut fwait ene danse avou èn ôte. Si pôve mere k' esteut veve a pierdou l' tiesse et a l' eure k' il est, elle est todi sogneye dins ene måjhon.
Di nosse tins, dj' esténs on pô pus solide ki ça et li tchanson djheut : ene di pierdowe, dijh di rtrovêyes.
A Lidje, li djuri n' a nén tchicté po codåner li djonne ome di Hu come i meritéve, mins ça n' fwait nén rivni les cis ki sont voye po todi.
Les bôreus d' canård.
Li minisse walon di l' agriculteure disfind les bôreus d' canårds e djhant k' c' est on bon produt walon.
C' est l' vraiy ki ç' a todi stî e Waloneye k' on a bôré les åwes et les canårds. Si c' est l' vraiy ki do costé d' Vizé, on bôréve les åwes et les canårds avou on bôreu come on molén a cafè et k' les åwes acorént po s' leyî bôrer, ådjourdu, c' est ene ôte afwaire.
On met di 5 a 6.000 canårds dissu des ptitès plantches, dou çk' i n' plèt nén bodjî et on les bôre avou des tuyeas so pression et ki ça deure kékes segondes et ki les biesses sont målureuses di n' nén pleur bodjî.
Pus rén a vey avou mi grand-mére ki purdeut l' åwe inte ses djnos et kel bôréve tot doûçmint e lyi pårlant, avou on traitoe e coine. Ci n' est nén paski c' est walon ki c' est bén. Gn a portant ene lwè sol proteccion des biesses, mins po des sôs et po des vwès ås eleccions, on fwait n' impôrtu cwè.
Vla 4 ou 5 ans, dj' a veyou dins l' Périgord ene cinse avou di troes a cwate cints gros canårds k' acorént po s' fé bôrer cwand li feme criyeut : cani, cani ...
Li francès bedje.
Monsieu Francard k' a fwait on diccionaire e walon d' Bastogne a metou èn årtike dins li gazete po nos dire k' i n' fåt nén sey djinné di pårler li francès d' Beldjike, et minme di mete pa des côps on mot walon avou, ki c' est come ça ki dji rtrovrans nos raecenes. Por lu, li walon est pierdou et c' est l' seu moyén d' aveur nosse sipecificité.
L' ôte djoû, dj' a oyou ene feme ki djheut a ene ôte e pårlant d' on ptit gamén : " I lyi fåt racrapoter li mantche di s' paltot ".
Si siervi di " racrapoter " al plaece di " rtrossî ", ci n' est nén insi k' on pålrè li francès po s' fé comprinde. K' ene djin mete on mot d' francès al plaece d' on mot walon k' il a rovyî, ça va co, mins mete on måva mot walon al plaece d' on mot francès, ça n' est nén åk a ecoraedjî.
Arthur Schmitz, divins: Coutcouloudjoû l° 53, djanvî 2000.
I nos fåt dmorer les pîs so tere.
Li målureuse moirt d' ene djonne comere do Nidjer, Semira Adamu, a co metou nosse payis li cou dvant.
Dj' ans veyou èn ancyin deporté gueuyî des grossirtés dissu l' minisse di l' Interieur ; il a lomé li ci ki s' ocupe des djins d' ôte pårt, d' oficî SS; il esteut foû d' lu-minme et tot rodje dins li figeure. Gn aveut des femes et des omes ki fjhèt del politike ki critiként ci ou ça et ki fjhént leus bonimints, mågré k' il avént vôté li lwé so les dmandeus d' azile. C' esteut po s' fé del reclame po les eleccions di l' anêye ki vént.
Gn aveut des bindes di djins avou l' pougne levé ki criyént : " Djindårs touweus ! ". Les djins del boesse a imådjes li spotcheye crompire (li micro) al mwin ki dmandént a onk ou a l'&bnbsp;ôte çou ki pinsént di tot ç' mik-mak la et ki djhént leus avis.
Li djoû d' l' etermint, des moenneus estént mwaisses del ceremoneye et leyént intrer les cis k' i vlént bén et tchessént les cis ki l' tiesse ni leu rivneut nén, come si c' esteut zels les mwaisses di nosse payis.
Après l' etermint, i vlént aler avou l' waxhea divant les bastimints des socialisses flaminds.
Après ça, on s' a on pô calmé et les djins plént-z eraler a leus måjhons.
C' est kékes djoûs pus tård k' on-z a-st apris ki l' minisse aveut dné si demission come cwand Dutroux s' aveut såvé.
Si nosse govienmint si laixhe fé insi, dji vierans co vite des moenneus ki vont s' meler di fé peu a les djins comifåt pa leus manires nén foirt catolikes.
Ci n' est nén on ancyin deporté ni onk ou l' ôte politikî, ni les cis ki gueyèt dissu les voyes ki plèt djudjî ni on minisse, ni des djindårs.
Dins on payis di droet, c' est li djustice et rén k' leye ki prind ces decisions la.
Les medias duvrént l' dire et co l' ridire al plaece di vudî di l' ôle dissu l' feu.
Si dmwin, gn a on trin ki toume d' on pont, i fårè ki li minisse des transpoirts rimete si portufoye; après-dmwin, si gn a troes sotès vatches didins ene cinse, c' est l' minisse di l' agriculteure k' end irè.
Si on govienmint schoûte les cis ki gueuyèt so les voyes, eh bén !, i n' a nén co fini d' candjî d' minisses.
Arthur SCHMITZ
Coutcouloudjû l° 39.
Divant - prône (avant-propos)
Dji vons vos dner li rlataedje d' on fwait ki s' a passé å Congo, dins les paraedjes di Stanleyville, so ene rivire lomêye " LINDI ", e 1897. Li heros end est li Djenerå Tchivalî Henry di Lindi, ki provneut d' Bohan, so Smwès. Li plaece do viyaedje poite d' ayeurs si no.
L' aiwe di Lindi a ossu ene ôte rilomêye, pus actuwele. Dins les alintoûs do camp di Lindi, dins les anêyes 1950, si troveut ene foite flopêye di sindjes tchimpanzés. C' est avou les rins di ces sindjes la k' on-z åreut fwait li vaccin conte li polio, ene maladeye foirt an vogue å Congo; li vaccinåcion a stî stindowe pa ttavå et en Afrike d' abôrd et i paretreut ki l' infeccion do SIDA åreut vnou did la. Do sindje, li sida åreut arivé a l' ome å triviè do vaccin.
Gn a bén seur discussion eter les savants, et bråmint sont po …
L' aiwe di Lindi a stî ossu li teyåte la nén lontins (ça deure co surmint enute !) do piyaedje des rivires po-z î ramasser les diyamants aluvionåres et les rvinde å dfoû do Congo. (sourdant : ONU)
Il est tins asteure di laixhî li parole a Arthur.
La bataye del Lindi.
Risaetchî do bultin do ceke årlonès et gåmès da ziverkôf (outre-mer) di djanvî 2002. Rimetou e walon pa Arthur Schmitz.
Li doze et l' traze di djulete 1897, li Comandant Henry et ses omes rascontrèt des sôdårds arabijhîs ki lyi djhèt ki les Bawonis ni sont pus avou zels.
Li catoize, Henry et ses omes arivèt dins on camp ki les Bawonis ont leyî la å matén.
Après aveur roté tote nute, il arivèt a 300 metes do camp l° 2 ki n' est nén wårdé. Il est 4 eures å matén, li 15 di djulete. Li colone, foite di 500 omes, si mete e plaece po-z ataker dviè 5 eures, avou l' aidance d' ene cascade vijhene ki fwait bråmint do boucan. Les Bawonis ni s' dotèt d' rén !
Li Comandant Henry tént ses omes bén al mwin, ca c' est des coraedjeus, et sortot i cwirèt a rhaper les femes ki les Bawonis ont pris come esclåves po leu fé poirter leus cayets.
A 5 eures petant, kékes côps d' clairon et c' est l' atake ! Les fiziks petèt di tos les costés. Li camp s' asplatit come on tchestea d' cåtes; les Mawonis si såvèt si vite k' i plèt, porshûs k' i sont pa les sôdårds da Henry.
Il ont filé si vite k' il ont leyî on tas d' afwaires et sortot on tas d' cartoutches, çou k' il avént l' pus dandjî, raconte li comandant Henry. Ses sôdårds, zels, estént come fôs d' plaijhi. I l' ont co stî d' pus cwand il ont veu ariver leus femes. Ele arivént e criyant d' djoye tot-z apoirtant a leus omes les gros baluchons ki les Mawonis leu avént oblidjî a poirter dispu Avakubi
Come les femes ont divnou li prumire ocupåcion des omes, i divneut målåjhey di cmander dins des moumints pareys, ricnoxha l' Comandant Henry. Si les Mawonis nos årént ataké adon, dj' åréns stî tortos massacrés.
C' est on cok ki nos a såvé e tchantant ci djoû la å matén : les omes l' avént pris avou zels dispu Avakubi e croeyant deur come fier k' i fåreut ataker cwand i tchantreut. Les sôdårds ont leyî la les femes, ont potchî so les fiziks et s' mete e rang. Les femes, zeles, ont ramassé leus baluchons et wangnî l' fond do camp; il esteut tins. Les Mawonis s' estént rpris et acorént e bindes tot criyant : " Dji vlans les Blancs, dji vlans les Blancs ! "
Il estént bén cénk côps pus foirts ki nozôtes, raconte li Comandant Henry, et il arivént a 20 di front come ene tchedje di cavalreye. Leus prumirès lignes ont culbuté les compagneyes da Derclaye et da Sauvage divant d' sey arestêyes pa nosse deujhime ligne k' esteut dmorêye solide. Ça tiréve di tos les costés !
Les Mawonis s' tirént onk so l' ôte divant di s' såver Dj' ans rfwait nosse ligne comifåt, dins l' cas k' i rvénrént et i sont co rivnous ene dimeye eure pus tård et dji ls ont rçûs a côps d' fiziks, si bén k' i s' ont såvés po do bon. I leyént 400 moirts so l' terén et ostant d' blessîs. Nozôtes, dj' avins pierdou 200 omes, nos dit l' Comandant Henry.
Li bataye del Lindi esteut wangneye, et les martchands d' esclåves ni rvénrént pus.
Coutcouloudjoû 78-79.
(Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
(Index des auteurs présentés sous forme pré-normalisée) Djivêye des scrijheus eplaidîs dizo cogne årmonijheye, mins tot wårdant ene miete l' accint. (Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu.
Édition en ligne autorisée par l'auteur et les éditeurs du Coutcouloudjoû.
