Textes en wallon commun sur des sujets de société. Societé. |
dierin rapontiaedje - last update: 2004-07-23.
Dressêye:
Brevet d'auto-satisfaction de la génération 1945-1970.
Nos avéns dedja djåzé di ç' djermêye di djins la, poy ki c' est zels, a on poy près, k' a fwait li movmint di May 1968. Voci èn ôte riwaita, directumint pa onk (u ene) di ç' levêye la, ki vout k' el liberté k' il ont yeu dins leu djonnesse lezî a permetou di fé bråmint åk pus tård. Årvier do racovaedje des djonnes d' enute.
Cwand les djins, asteure inte deus ådjes, estént djonnes...
...dins les anêyes 50, 60... et minme 70.
Cwand nos esténs co des efants, gn aveut pont d' abertele ni d' cingue di surté dins les otos, ni d' cosséns d' air (airbaks) nerén.
Nosse bedreye esteut tchabårêye å miniom: c' est ene coleur avou do plonk divins, on mo dandjreus pwezon. Gn aveut pont d' covra d' surté so les botayes di l' apoticåre, ni d' sere nén disclitchåves après les ouxhs des dresses. Et cwand on-z aléve a velo, on n' meteut nou casse, cobén k' on alaxhe el veye.
On magnive did tot. On boeveut d' l' aiwe al cråne di l' aiwî, å rixhot, u al betchete d' on touwyea po-z arozer, u a cwate cénk al minme botaye. N a nouk k' a måy sitî po malåde po ça.
On raboctéve des "caisses a savon" avou des rowes di paténs-ås-rôletes u d' poûssete d' efant, et on s' leyive rôler djus des gripetes, sins tuzer k' on n' aveut pont metou d' frins dsu. On voléve dins les coxhes, mins, li côp d' après, on trovéve on sistinme d' erayoe po frinner.
On moussive foû del måjhone å matén et on n' rivneut fok a l' anuti. Gn aveut pont d' axhlåves ni d' Djeyessems, po nos parints saveur wice k' on-z esteut.
On-z edvintéve des djeus avou des bokets d' bwès et d' fier; on fjheut des carouyåds. Nos djouwéns avou des pires et des bastons, des hinas et des brijhes. Ça fwait k' gn aveut des accidints, des pokes et des brognes, des coixheures, des kernaxhes et des djambes cassêyes (sins les bokets pierdous). Mins on n' houkive måy les djindåres po ces tchitchêyes la.
On s' bateut minme inte di nozôtes, on s' pingnive. Gn aveut des bleus, des tchoketes, et des bourseas, mins on n' si rtournéve nén did ça.
Dji magnéns des bablutes, des cramiks, des gozetes et des fadêyes plakêyes di boure et nos n' esténs nén bômel(e)s po ça. Paski pocwè ? Paski nos djouwéns tofer divant l' ouxh, et cori come des lives.
Nos n' avéns pont d' djivå-ås-djeus éndjolike (Nitendo 64, Playstation, X-Box). Nos n' avéns nén 99 tchenås al bawete-ås-imådjes. Dji n' conoxhéns nén les copiutreces di måjhon, ni les plakes lazer. Mins nos avéns des soçons et si nos les vléns vey, tot çou k' on-z aveut a fé, c' esteut d' aler disk' a leu måjhon, bouxhî on côp a l' ouxh et moussî. On n' dimandéve dedja nén l' permission ås parints.
End aveut ki n' estént nén trop sûtis; i rdoblént leu-z anêye. Les egzåmins n' estént nén adjinçnés et radjinçnés po leyî passer tertos.
Nos ndè fjhéns des beles et des laides. Mins on saveut çou ki s' è shuvreut et on l' acceptéve. Nolu po s' aler muchyî padrî lu, foirdivant, nén les parints. Nos parints tnént todi avou les mwaisses. C' est sbarant, dowô ?
Ci aclevaedje la a fwait djermer des djins k' ont savou prinde des risses, et todi trover ene pîce po mete å trô, et edvinter des novelès sacwès. Nos esténs responsåves di nosse kidujhance. Nos adiercéns nosse côp, u fé berwete, mins adon on djheut: "C' est l' mestî ki mousse."
Adonpwis, on rsayive. Si on rifjheut co corwêye, on resprouvéve co on côp, tot djhant: "C' est å troejhinme côp k' on voet les mwaisses."
Pôreut vali ki les govienmints et les emantcheus di lwès leyénxhe a nos efants del laxhe assez po ls aprinde a viker on pô inla.
Po nozôtes lezî poleur dire, come li bierdjî a s' tchén:
"T' es-st èn ome!"
Lete toûnrece emilêye pa Pierrette Benoit, dandjreus po responde ås djonnes ki lomèt ces djins la des "vîs paltots", ratourné pa L. Mahin li 25/10/03.
À propos de l'attitude coloniale des Anglais et Américains.
Po mî coprinde li colnialisse des Inglès did dinltins et l' kidujhance des Amerikins d' ouy.
Dijhans lu platezak: les colons Inglès e l' Amerike Bijhrece, e l' Ostraleye ey el Nouve Zelande s' ont astalé tot macsådant et touwer -- pacô disk' å dierin -- les djins do payis.
Li colnijhaedje des Inglès n' est nén a rmete ås colneyes d' ebagance come les cenes des Francès e l' Aldjereye, des Olandès e l' Afrike Nonnrece, u des Djwifs en Israyel, la ki les colons ocupént des vudès teres udon les atchter ås djins do payis.
Diferin eto, li troejhinme sistinme: li colnijhaedje d' espwetåcion, avou waire di colons k' eployèt li mwin d' ouve do payis pol fé produre leu colneye et rinde les djins d' ladrî capåbes. C' est çou ki nos avéns fwait å Congo.
Po sayî di s' rilaver des crimes di leus tayons, et n' nén aveur mwaijhe cosyince, les djins des ancyinnès colneyes inglesses (Amerikins, Ostralyins, Noû-Zelandès) volnut fé les cis k' on lzî dinreut l' Bon Diu sins aler a cfesse. C' est çou ki les sociolodjisses lomèt li "réflexe vertueux".
Li refleke viertouweus ås Estats-Unis.
Dispu li cminçmint e 1620 disk' å dierin schafiaedje d' Indyins pa l' årmêye oficire des USA e 1980, i gn a yeu inte nouf et dijh-ût miyons d' Indyins moudris. Les Amerikins ont adiercî leu côp: disfacî del mape ene driglêye di peupes avou tchaeke si lingaedje eyet si tuzance. Minme Hitler, céncwante ans pus tård, n' a seu reyussi ene téle felesse.
Po n' nén dveur raconter ces crimes la a leus efants, les Amerikins ont-st edvinté li fåve des Peres Askepieus, c' est des djins k' ont stîs tchessîs evoye d' Urope et k' ont-st arivé sol batea "Mayflower". Il ont askepyî drola ene nåcion di "Peurs", k' el Bon Diu a relî po moenner l' monde. I rprezintént li Bén, et s' divént i dzingnî li Må, riprezintés pås Indyins, des såvadjes et des payins.
Nol adire avou les idêyes d' enute do bea G.W. Bush, et si "Aessi do Må" (Irak, Soudan, Corêye bijhrece).
Onk des mwaisses-pont del propagande amerikinne: fé croere ki les djins d' ladrî, minme li prezidint, sont bons po les ptitès djins (cial, ene foto montêye pal propagande del Blanke Måjhone, fijhant croere ki Bush a vnou apoirter lu-minme ene poye d' Inne a ses sôdårds e l' Irak).
Ôte egzimpe di "refleke viertouweus"
Tot d' on côp, diviè 1900, la les Amerikins ki divnèt conte-siclavadjisses. Il ont raddimint rovyî k' e 19inme sieke, i gn av' noû payis k' aveut-st eployî ostant di sclåves ki les Estats-Unis.
Les WASP et les nén-WASP.
Davance, les vraiys Amerikins, ci n' esteut fok les Blancs Inglès Protestants, les BIP, sapinse zels les WASP (White Anglo-saxon Protestants). C' esteut zels les Peurs, les Bons. Les ôtes (Irlandès catolikes, Itålyins, Almands, Suwedwès, Mecsikins, Porto-Rikins, Noers) serént metous sol minme pî å cir, mins cial sol Daegn, li Bon Diu aveut vlou k' i soeyénxhe diferins, et metous padzo les BIP, li raece dizeutrinne.
Dispoy ki li skepiance des nén-WASP a divnou pus foite k' el cene des WASP, les prumîs montèt dins l' schålance, et hapèt des belès plaeces. Mins cwand il arivèt al copete del schåle, i s' kidujhèt å pus sovint come les BIP. Divant tot: shuve el Bibe; dabôrd: sotni sins crankyî les Israyelîs, leus tayons dins l' fwè crustinne. Les "Peurs" ni sont pus des Blancs Inglès Protestants, mins tos les cis ki dischindèt da Djafet, li fi da Noyé, li ci k' a rascovrou s' pa cwand il esteut sô et s' dismoussî divant les djins. Les Mawometans sont tapés a l' ouxh do peupe do Bon Diu, paski Mawomet n' a nén vlou croere al bondiusté da Djezus-Cri.
Ça fwait ki les Amerikins WASP seront:
En egzimpe di refleke viertouweus des Inglès do vî payis.
Å cminçmint do 20inme sieke, les Inglès metèt so pî ene campagne po dire ki Leyopôl II a spaté des meyes et des meyes di congolès. I s' fijhèt insi les grands disfindeus des Noers.
So les minmes trevéns, les Inglès edvintèt les camps d' concintråcion e l' Afrike do Sud, la k' i recloyént les femes et ls efants des Boers (les colons Olandès ki s' revintént conte li moennace inglesse). E Nidjeria, i broûlnut les viyaedjes des Ashanti. E l' Inde, les rediveus estént loyîs sol gueuye do canon, divant k' on n' tere avou.
E l' Ostraleye
Li colnijhaedje tot distrujhant les peupes do payis s' a fwait d' ene ôte manire e l' Ostraleye. Drola on hapéve les efants des "Åboridjinnes" et ls aclever dins des familes di Blancs, u les reclôre dins des Institutions fwaites esprès po ça.
L' imådje des vîs parints et les efants k' ont reyussi.
E l' Amerike (Bijhrece et Nonnrece), li vî payis (Inglutere, Espagne, Portugal) est come li vî pa, k' on a cwité e divnant grand, mins ki dmeure li stok del famile k' on n' såreut rniyî. Di l' ôte des costés, les payis d' Amerike sont rsintous come des efants k' ont bén reyussi, dabôrd ki l' Inglutere, l' Espagne et l' Portugal voeyèt bén k' i n' sont pus çou k' il ont stî.
Po clôre li cayet:
Vola, sapinse a mi, çou ki toûne dins l' sordivintrin des Amerikins et des peupes-tayons, et k' esplike pocwè ki les Inglès, les Espagnols et les Portuguès ont aspalé docô les Amerikins dins leu guere siconte di l' Irak.
Målåjheyes mots
Amerike Brijhrece: Amérique du Nord | Amerike Nonnrece: Amérique du sud | macsåder, schafyî, spater: tuer, détruire, exterminer massacrer | abagance: émigration | schafiaedje: massacre | moudri: assasiner. | adiercî s' côp: réussir son coup. | felesse: exploit. | Peres Askepieus: pères Fondateurs; | s(i)kepyî: naître | relî: choisi. | d(i)zingnî: éradiquer. | s(i)kepiance: natalité | schålance: hiérarchie | i s' kidujhèt: ils se comportent | flotche: erreur, faute | stok: souche, base. | sordivintrin: inconscient, subconscient (collectif) | peupe tayon: peuple-ancêtre.
O.G Libotte, "Le réflexe vertueux, un exemple d'inconscient collectif", divins: Revue di L' OTRACO, setimbe 2003; documintåcion dinêye pa Arthur Schmitz; ratournêye e walon (e racourti) pa L. Mahin, li 16 di nôvimbe 2003.
Respondaedje å papî da Oscar Libotte å dfwaite do colnialisse bedje.
1. C' est nén l' veur di dire ki l' colnialisse bedje a stî bon et fé do bén å Congo. Çoula c' est si croere dins l' vraiy del minme manire ki ls Amerikins ! Li colonialisse bedje å Congo a stî moudreus, onk des pés so tote l' Afrike, avou des miyons d' moirts. Çou k' est l' veur c' est ki, al diferince di çou k' s' a passé e l' Amerike bijhrece, li såme n' esteut nén di touwer et dizingnî les dmorants po fé del plaece ås colons; il estént touwés paski l' espwetåcion esteut foû brutåle. Les noers estént oblidjîs d' ovrer et s' i nel fjhèt nén, si revinter ou s' winner evoye, on les touwéve ou lzî côper les mwins.
Les colnijheus estént télmint waeraxhes ki les djins corént evoye cwand les blancs arivént ene sawice; et les djins s' muchiént parfond dins les bwès, avou bråmint ki s' pierdèt, et morèt touwés pa les biesses. Ossu, les culteures dins les viyaedjes estént distrûtes, et pont d' djins assez po-z ovrer dins les tchamps; beacôp ont morou d' fwin cåze di çoula.
Po les colnijheus bedjes, cwand i foircént des djins d' on viyaedje a-z aler ovrer por zels a rascode li cawoutchou, c' esteut normå d' aveur 20% di "pietes"; dj' ô bén, k' ene djin so cénk moreut sol tchimin inte si viyaedje eyet l' plaece wice k' on rascodéve li cawoutchou, et c' esteut normå po les blancs.
So kékès dijhinnes d' anêyes, li nombe di dmorants do Congo a discrexhou di mitan; c' esta on vraiy djenocide pé ki dins tos ls ôtes payis afrikins k' estént colnijhîs eto.
C' est l' veur ki viè ls anêyes 1950-1960, c' esteut bén diferint des anêyes 1880-1890; mins c' est l' veur eto po les Estats-Unis, l' Ostraleye evnd. On n' pout nén critiker les Inglès po leus crimes et dins l' minme tins dire ki l' Beldjike sreut leye blanke come nive, c' est nén l' vraiy.
2. Å Canada eto, les Inglès prindént les efants des otoctones (indyins, inuits, evnd) et les tchôkî d' foice dins des scoles relidjeuses po lzî fé rovyî leu lingaedje et leu culteure; come e l' Ostraleye.
3. L' Espagne n' a nén sotnou li guere des Estats-Unis conte l' Irak; c' est li govienmint espagnol k' el a fwait, mins les espagnols, zels, estént a 80-90% conte.
Pablo Sarachaga, li 20 di nôvimbe 2003.
Société: le monde étudiant en Espagne
Sabaye çou k' i tuzèt, les studiants espagnols ?
Nosse (grand) fré d' mestî [confrère], li gazete espagnole El País vént di cmander on ploncaedje [sondage] emey les studiants d' univiersité, dins tote l' Espagne. Manire di vey çou k' les djonnes ont dvins leu caboche.
Li responda [résultat de l'enquête] vént d' esse eplaidî [publié], eyet, tot léjhant les chifes, nos fårè co saetchî foû d' nos tuzêyes di ptits bordjoes sacwantès idêyes totes fwaites sol djonnesse.
Les studiant(e)s, 19-24 ans, ni s' sintèt nén pår disbrôlés [complètement déboussolés], come on l' zûne sovint d' zels, a cåze do monde ki boût et ki racaboût. Mins trovèt ki l' sôcieté des grandès djins est mo egoyisse, nén djusse assez et trop racisse. I croeyèt-st å Bon Diu mins i n' sont nén presses di shure les fwaitindjes di l' eglijhe k' i djudjèt trop viye-môdrece [négativement traditionnaliste].
Leus tracassins did tos les djoûs, ci n' est nén les inocins k' on zigouye amon les vijhéns aldjeryins, ni les djins ki morèt d' fwin et d' mizere el Somaleye, u o Rwanda. Çou ki lezi schôpeye [gratouille] li hanete, c' est comint tirer leu plan po viker sol tins d' leus scoles et comint trover on mestî pus tård. Å réss [d'ailleurs], onk (ene) so cénk overe por li (leye) polu payî ses studiaedjes.
Kéne diferince avou leus parints, li djermêye di may 68, les 68-îs sapinse l'ôte. Zels, il estént todi presses a scheter l' barake, et bate li smele [protester] disconte di Pinochet, u del guere do Vietnam.
Tolminme, les djonnes si rwaitèt come estant did gåtche sol djontî politike [échiquier]. Onk (ene) so troes vôteye socialisse et on (ene) ôte so treus vôteye Izquierda Unida, li mestî [parti] des ancyins comunisses.
I n' si sintèt waire Uropyins, et s' n' ont-i nén l' epinse ki li båtixhaedje di l' Urope lezi va apoirter ene amidrance e leu vicåreye. I voeyèt pus voltî les djins des latinès Amerikes ki les ôtes Uropyins. Mins nerén, i s' ont leyî adire ki l' Urope si freut, par bele u par laide [quoi qu'il en soit], et k' i lzi fåreut viker avou.
Li sorgrupe [sous-groupe] des studiant(e)s ki vnèt d' ene ôte coine do payis, co pus rade les ci(le)s ki djåzèt on lingaedje bén da leur, si prezintèt aprume come estant des Catalan(de)s, des Andalous(ses), des Galicyin(ne)s, des Basses [Basques], des Asturyin(ne)s, des Estremadurisses, divant di s' lomer Espagnols.
Co ene prouve di pus ki, dins les anêyes 2000 et des, gnè va etervini on recorinnaedje [recentrage] des mintalités eviè les ptitès nåcions, ey on rvicaedje des ptits lingaedjes. Pôreut vali !
Ça m' rapinse ki, ci moes d' måss chal, c' est l' prumî côp ki dji voe so l' otostråde e France, des scrijhaedjes nén e francès. Et c' esteut dins l' Payis Basse di France, diviè Biyariz, ki c' esteut marké: " lenen irteera " " rexhowe ki vént " [prochaine sortie].
Sapinse nosse fré d' mestî " Djåzans walon " dins si vudadje di djanvî 97, minme li Djåke Chirac a prometou åzès Burtons di siner li tchåte des formagnîs lingaedjes d' Urope [charte européenne des langues menacées]. Kî çk' åreut croeyou ça d' on wårdiveus [conservateur] come li ?
Dji vs el di : ça bodje.
Termetans ki vs avoz des Walons k' i gn a [certains Wallons] ki s' riloukèt come des tchéns d' casson [chiens de faïence] - cwand c' est nén come des tchéns d' barakîs [agressivement] - po vey s' i fåt scrire : " c'est-st-a-z-avu sogne " u " c'esst az avu sogne ".
Mins nos potchans d' ene coxhe so l' ôte. Rivnans a nos students.
Gn a cwand minme sacwantès viyès rotenes do vicaedje des studiants ki n' ont nén candjî. Ût côps so dijh, les studiant(e)s espagnol(e)s blokèt leus lçons moens di deus eures par djoû. Et, tins d' leus shijhes, i sont pus rade e guindaye - haciendo la fiesta, sapinse zels : boere del cerveza u do vino tinto et tchanter des årguedenes - ki d' esse a dire leu priyires a l' avierje.
Po ça, les walons studiants sont seur a mete dins l' minme saetch.
Lucyin Måhin, divins: Li Ranteule, n° 4, setimbe 1997.
Les 68-îs (-resses): cwè çk' il (elle) ont divnu?
1968, o moes d' may. Dj' esteu el cwatrinme d' Umanités, li troejhinme Rinovlêye d' asteure. Monsieu Legrand, nosse binamé professeur di francès, nos vna dire ki ça petéve roed après Paris. Les studiants estént ki " schetént li barake ".
A leu tiesse, on grand diâle-e-coir, Daniel Cohn-Bendit. Padrî zels: des cotuzeus [intellectuels] did hintche come li Redjiss Debrê.
Cwè çk' il (elle) ont divnou, cåzu trinte ans pus tård, les ci(le)s k' on-z a vitmint lomé les swesssante-ûtîs (-resses)?
Dins on rcweraedje k' on-z a fwait enawaire, n a di pus d' on 68-î k' a stî rtrové manaedjeu dins ene multinåcionåle. Li Redjiss Debrê, tant k' a li, a stî, ene boune hapêye, minisse da Mitrand. Gn a ki li Daniel Cohn-Bendit ki n' a, shonne-t i, nén trop ritourné cazake : il est aidant å mayeur di Frankfurt po ls afwaires sociåles.
Çola vout-i dire ki les 68-îs et les 68-resses ont rtourné cazake eyet taper l' ouxh sol beur [claquer la porte sur le puits de mine = abandonner leur projet]? Mins cwè çki c' esteut dedja, hê, leus epinses [idées] ?
I vlént rfé l' monde ni pus ni moens. Hiner ås riketes [jeter au bac] tot çou ki li societé di leus parints aveut båti: li famile, l' ovraedje, les cwårs, mins, eto, li guere, li djalozreye eter les peupes, li racisse.
Leu simbole: l' åbe a deus brantches metu li cou å hôt: fijhoz l' amour nén li guere. Leus pasmints d' tins: li musike rok, li hachich
Fijhoz l' amour eyet nén li guere, c' est li cminçmint des nén-mariaedjes u des mariaedjes al såye. Et s' i gn aveut des mariaedjes podbon, c' esteut bén voye po les peclêyes di dismariaedjes. Po les cméres, l' etiristé [virginité] å mariaedje n' aveut pus nole valeur.
Po çola, todi, (fijhoz l' amour) leus ideyes ont bén passé.
Ni fjhoz nén l' guere. L' atuze a bén adierci si côp, avou [Ce concept a aussi bien atteint son but]. Dji cåze dins les payis do Djondant [le monde occidental] wice ki les 68-îs vikèt. On a minme veyou on prezidint des Stêtes k' a stî, tins di s' djonnesse, siconte del guere do Vietnam, et si a-t i stî rnoumé on deujhinme côp, co bén. (C' est nosse Bill Clinton). Gn a pupont yeu di grande batreye, el Urope djondantrece, todi, dispu ces trevins la [plus de conflit armé, du moins en Europe occidentale, depuis cette époque].
Li rok-muzike, tant k' a leye, a prindou li tiesse des tchåtes (des hit parådes). Dispu don, les bons vîs slows ont stî tapés evoye eviè li batch a mannestés [poubelle]. Li rok a fwait des ptits djonnes: rap, disco, reggae, totès muzikes wice ki l' ritmince [rythme], li tipetape del muzike, est pus cossecant [important] ki les paroles. On nel schoûte pus, on l' danse, tchaeconk por li, nén deus a deus.
Cichal est èn ôte des aspects do cmon vicaedje [vie en communauté], k' a stî enondé påzès 68-îs. Li cope, li pwaire di djins [la paire], n' egzisteye pus. On vike tertos eshonne ey on påte totafwait: l' ovraedje, les cwårs, les efants. Les vraiyès comunåltés, les cis ki ractént ene viye cinse dins l' Vercors u les Cevenes, n' ont nén duré ostant ki l' bon tins. Mins les dansaedjes d' enute [aujourd' hui], avou les danseus ki s' cotoirdèt tertos eshonne sol pisse di danse, c' est ene rimanance [vestige] di cisse vicåreye la, dowô ?
Tant k' å foumaedje di hachich, li môde 68-ire n' a måy discrexhou. Bob Dylan s' arestéve por li foumer on djwint, sol sicanfår [sur scène], inte deus tchansons. Asteure, les scolîs di 16, 15, 14 ans ont l' ocåzion d' endè foumer tos les djoûs, mins ossi di prinde totès sôres d' ôtès drougues: ectaziye, crak, et vos nd åroz.
Ça fwait ki les 68-îs ont bén adiercî leu côp [ont réussi], dabôrd ? Nos voerans, li côp ki vént, sacwants ponts eyu çk' il ont fwait berwete
Lucyin Mahin, divins: Li Ranteule n° 6, ivier 98.
L'obésité dans les sociétés à mode de vie américain.
Li coca-colnijhaedje.
[La "coca-colonisation"]
Li Noû-Payis est rascråwé pår [largement atteint]. Mins ça cmince a-z ariver el Walonreye eto. Ça serè onk des grands mehins do 21inme sieke. C' est l' bômelisté [obésité], dj' ô bén les djins crås come des lotes, bråmint trop pzants po leu hôteur.
Nos avans dmandé cwè et kesse a on fén cnoxheu do cayet, li professeur Erik Rasmussen di Batonrouge el Louwiziane.
L' Aberteke (Ab). - Li trop-di-cråxhe [trop de graisse = obésité], c' est ricnoxhou come ene grosse arnåjhe po l' societé amerikinne, edon, Mådjuster ?
Mådjuster Erik Rasmussen (E.R.) - Taijhoz vs k' oyi ! [Bien sûr]. On-z avire les bômel(e)s a 25 åcint des Amerikins. Et si on conte les cis ki sont trop pzants po leu grandeur, on-z avind l' chife di 54 åcint del djin [de la population]. C' est nouzome, dowô ?
Ab - Paski des féns-crås atrapèt totes sôres di maladeyes ?
E.R. - Djusse ! Inla, dj' a veyou des diabetes del deujhinme sôre - les cis ki djondèt les 40-60 ans come l' aloumire -, dj' els a trové, di dju, e des efants mo trop spès po leu-z ådje.
Ab - Et c' est totes les classes sociåles ki sont-st avindowes [atteintes] ?
E.R. - Mins avou on wangnaedje [progression] del maladeye dins les bassès classes, copurade les noers.
Ab - Douvént ?
E.R. - Cwand vos n' avoz waire di liårds et dveur magnî tofer sol hapåd dins des ptitès guinguetes, les caloreyes ki vos atchtez, les meyeu martchî, c' est les cines k' i gn a li pus d' cråxhes divins.
Ab - Et les djins ni cbroûlèt pus ces d' cråxhes la come davance on marxhå, on tcheron, u on cinsî ki tcherwéve avou les tchvås u les boûs ?
E.R. - Oyi, c' est pår on candjmint do vicaedje k' a cmincî après l' deujhinme guere, mins ki s' a escoursî [accéléré] diviè 1980. Si vos vs pormoennez e l' Amerike, vos voeroz k' i gn a waire d' otobusses, di trins, evnd. Les djins ont tertos leu-z oto. Vos ploz foirt bén aveur ene sakî ki vike pôvriteuzmint, ki toutche moens ki l' soû d' pôvurté, et aveur ene oto da sinne.
Prindans les efants, asteure. Dins totes les veyes, vos n' les voeroz pus djouwer ådfoû, paski les parints ont ene hisse k' i soeyexhe mårgougnîs på djonnes ravacholes ki trinnèt avår la avou des couteas et des pistolets. Ça fwait k' i s' ritapèt sol tévé. Aflaxhîs so leu bedreye, i loukèt l' posse cénk, shijh, set eures par djoû. Nén merveye [pas étonnant] k' il ecråxhénxhe, copurade k' i betchtèt tofer après totès sôres di gåte-li-fwin, des tchipes et totes troyreyes.
Ab - I fjhèt tolminme do spôrt e scole ?
E.R. - Les scoles n' ont nén todi l' alant assez po trover des cwårs po fé des såles di djim et des terins di spôrts. Ni rovians nén ki, vocial, les scoles sont bråmint dpus a leu boûsse [indépendante financièrement] k' el Walonreye, metans. L' Estat nelzî dene nén tant des çanses ki vozôtes.
Ab - Sabaye s' on vout cmincî a-z ataker l' må ? Poy k' on-z a chifré les pietes ki l' bômelisté endè l' cåze, endon ?
E.R. - Cint et trinte a deus cint et trinte miyårds di dolårs US tchaeke anêye ! La on hopea d' sôs, la ! On-z a conté les pietes direkes - metans çou k' i fåt po medyî les diabetikes -, et les pietes nén direkes, come les djoûs ki les malådes n' alèt nén ovrer. Gn a eto des målåjheyment chifråves furlaedjes di cwårs, come po-z achter des amagnîs diedetikes.
Ab - C' est çou k' on-z a lomé li coca-colnijhaedje ?
E.R. - Awè ! Paski gn a èn alaedje-eshonne [corrélation] etur, prumirmint li boevaedje di coca et d' limonådes, les soft drinks, sapinse k' on n' dit, deujhinmmint, li lopaedje d' amagnîs sol hapåd, les fast-food, troejhinmmint li rwaitaedje del tévé et cwatrinmmint, li bômelisté. Totafwait eshonne, c' est çou k' on cwereu ostralyin a lomé coca-colnijhaedje, on racoûti po "Coca-cola-colnijhaedje".
Ab - Et l' govienmint amerikin a les pinses d' aler el guere conte ci pesse la.
E.R. - Oyi, et dire ki c' est strapant [urgent]. On-z a fwait des nouzomes progrès pol foumaedje. Pocwè ndè freut on pont conte li trop-di-cråxhe ?
Ab - Apus ki : on s' pout djoker d' foumer, mins nén d' magnî !
E.R. - Djel vou bén croere ! C' est po ça ki ça n' va nén esse li minme sitratedjeye. Åresse, les djins sont rgondis des messaedjes tévé po magnî moens, fé do spôrt evnd. I sont mitrayîs avou des sfwaitès rclames tos les djoûs et i n' les acontèt pus.
Ab - Ké plantaedje [plan'taedje, planification], dabôr ?
E.R. - Dji n' voe k' ene rexhowe: ki l' govienmint s' etinde avou les fjheus d' cocas et d' amagnîs-abeye [fast-food], po lzî fé candjî leus ingredyints. L' industreye di l' amagnî parvént a vinde des contrumasses di produts ki sont mwais pol santé, a cåze d' on clapant sistinme di vindince et d' mårkutigne. I pôrént ttossu bén rissaetchî leus bon martchî cråxhes, et ndè mete des meyeuses, avou moens di caloreyes divins.
L' ahike, c' est k' i n' fåt nén candjî trop raddimint ene sacwè ki les djins sont-st aduts [habitués] a magnî. On dene todi l' egzimpe d' ene måjhon ostralyinne k' a, d' on plin côp, baxhî do mitan li sé k' i gn aveut dins s' pwin. Ebén, les vindaedjes ont baxhî del mitan avou.
Ça fwait ki, si on bodje ås ingredyints d' èn amagnî do martchî, i n' fåt nén aler trop rade.
Ab - Gråce, Mådjuster.
E.R. - Gn a rén avou ça.
L. Mahin, li 24 d' avri 2002.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
(Back index des sujets) Hay ervoye sol djivêye des sudjets.
(Back textes Louline Voye en wallon commun) Sicrijhaedjes da Louline Voye fwaits u redjårbés e rfondou.
(Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon.
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
(Back homepage Louline Voye) Hay ervoye so l' pådje divantrinne da Louline Voye.
(Back) Hay ervoye al mwaisse-pådje
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu. On les pout rcopyî et redjårber tot rahoucant l' adresse did so les fyis.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur. Reproduction et adaptations autorisées en citant la source Internet.