|
|
Textes de Simonon Sicrijhaedjes da Tchåle-Nicolas Simonon (1744-1847) |
|
|
|
Textes de Simonon Sicrijhaedjes da Tchåle-Nicolas Simonon (1744-1847) |
|
dierin rapontiaedje - last update: 2009-07-02.
Dressêye:
Arimeas.
Les deus cazakesBio-bibliographie
Èn ovrî, djinti et sincieus
Wangnive des foirt bounès djournêyes.
Il ouxhe polou, so pô d' anêyes
Wårder abeymint peme pol soe (seû).
Mins les ovrîs sondjèt i måy
A rispårgnî ene pitite sacwè ?
Tos les dimegnes, c' est di s " fé gåy
Et di dispåde å cåbaret
Tot çou k' il ont wangnî sol samwinne ;
Et l' leddimwin, sovint l' migrinne
Les espaitche eco d' travayî.
Po ndè rivni a nost ovrî
Il aveut stou on djoû al fiesse ;
Endè rivna tot fjhant des S
Tård al nute ou timpe å matén
Li boûsse tote vude et l' coir tot plin.
Mågré k' ses djambes n' estént nén bounes,
Ele li repoirtît e s' måjhone
Sins l' fé toumer. Arivé la,
Po s' mete e s' lét, i s' dismoussa.
Mins il ala pinde par azår
Si noû abi, si si bea tchamård
Addé s' cazake tot dclicoté
K' i n' meteut måy ki po-z ovrer.
Mins ci fourit bén ene grande afwaire
Ene afwaire si estrordinaire
Cwand l' pont do djoû cminça a vni :
Ç' fourit carele inte les abis.
Li noû abi cminça l' atake
Tot s' adressant å vî cazake :
" Wice so dj' ? Wice m' a-t on cial metou
Surmint ki m' mwaisse esteut bablou
Po n' nén mi rmete, mi, ritche et nôbe,
El plaece d' oneur di s' gårdirôbe.
Mi mwaisse divreut portant sondjî
A çou k' i våt, cwand m' a moussî.
C' est mi tot seu k' el fwait valeur ;
Les tchapeas lyi fjhèt sierviteure,
Et totes les bokes, d' on ton gråcieus,
Nel lomèt pus adon k' " monsieu ".
On lyi fwait djoye, et on l' caresse.
K' i magne dorêye, k' i magne rosti,
S' i boet do vén, c' est avou mi.
Kimint don m' mwaisse a si pô d' cour (keûr)
Di mi, ki lyi fwait tant d' oneur,
Ki d' m' aler mete tot come çoula
Addé on måssî galopea :
On vî cazake tot rimpli d' pîces (pèces)
Tot a bribådes, et k' flaire li pesse ;
Ki m' epoufkene eyet ki powe (poue),
Et m' fé prezint di pouces et d' pious.
Neni, dji n' m' a co måy di m' veye
Trové dvins ene si måle kipagneye. "
Li noû abi insi pårla
Å vî cazake ki responda :
N a lontins ki dj' fole so m' coraedje
Po t' leyî dire tant d' sots messaedjes.
Mågré k' dji n' soeye k' on vî abi
Dji t' aprindrè ki dj' vå mî k' ti !
Dji t' aprindrè k' on vî cazake
N' est ni feneyant, ni calfak.
Po t' atchter, glorieus baligand,
Kî est ç' don k' a wangnî ls aidants ?
C' est mi avou m' mwaisse, la ki doime (dwért)
Ca n' overe nén s' i n' m' a so s' coir (cwér)
Ti pormoennes, et ti fwait l' monsieu
Et mi dj' overe cial e l' ovroe ! (ovreû).
Ti magnes do rosti, del dorêye,
Et mi do noer pan, del makêye.
Dji boe d' l' aiwe, et ti boe do vén.
Ti dispåd tot et ti n' wangne rén !
Ti baligande, ti vas ås fiesses ;
Ti fwais nosse mwaisse sô come ene biesse.
Mi dj' overe, dji wangne des aidants ;
Dji les raspågne, ti les dispås.
Dji so cial, et ki dji m' sansowe (ki dji m' sansoûlêye).
A travayî tote ene djournêye
Po fé å mwaisse do bon profit ;
I sereut très ritche avou mi.
Mins on li rwene : c' est s' bea tchamård
Ki n' est k' on magneu d' pan payård,
Et ki dispåd tot a målvåt
Po çou k' i n' sait çou k' l' årdjint våt.
C' est a-z ovrer todi sins cesse,
Ki dj' m' a cxhiyî, ki dj' so-st a pîces (pèces);
Et dj' edurreu k' on forsôlé
Mi meprijhaxhe sins m' ripårler !
Mi dj' fwai viker, lu rwene nosse mwaisse.
C' end est assez, i fåt k' dji m' taijhe !
Dji n' vou nén pårler pus lontins ;
Dji so tot rôgue, dji n' di pus rén ;
E finixhant cial ene dispite
Ki pôreut durer disk' al nute,
Li vî cazake aveut råjhon.
L' ôte ki n' poleut rén dire di bon
Djha des biestreyes, e s' måvlant foirt
Come f'èt sovint les cis k' ont toirt.
Li vî abi n' responda pus.
Come il aveut l' råjhon por lu,
I saveut bén k' c' est ene loignreye
Ki di responde a des biestreyes.
Mins l' ovrî, k' esteut dispierté,
E s' fôme-clôse, aveut tot schoûté :
Tote li dispite, tote li carele
Ki ses cazakes avént inte zels ;
I dmaneut la tot esbahi
Et sins bambyî, et sins moti.
Après, il aprova l' djustesse
Des råjhons do cazake ås pîces (pèces).
I fjha co pus, i fjha co mî :
I s' meta so tot èn ôte pî.
I cwita tote li måle goviene
K' el moennéve tot droet a si rwene.
I candja si bén todoncô
K' on nel voeya djamåy pus sô ;
K' i n' ala pus dispåde ses wangnes
Å cåbaret ; k' i fjha des spågnes.
So sacwantès anêyes di tins,
Atchta ene måjhon avou djårdén
Et pôcapô out des ritchesses
Po viker a si åjhe e s' viyesse,
Et fé des grandès tcharités
Ås vîs ovrîs ki vnént briber ;
Ås vîs ovrîs k' el måle goviene
D' aler s' fé sô dvins les tavienes
Aveut redwit, dvins leus vîs djoûs
A vni dmander leu pan so s' soû.
Charles Nicolas Simonon, 1835, divins : Poésies en patois de Liège, 1845
La cloche de la Cathédrale Saint Lambert à Liège
Li Côpareye
Li son del Côpareye
Est co dvins mes oreyes,
Kécfeye djel pinse oyî:
I m' shonne eco k' ele vike
Cisse Côpareye antike
Ki tant d' djins ont rovyî.
Ele mi dene li sovnance
Des anêyes di mi efance;
Ciste iluzion m' plait bén.
Kî çki n' a nén eveye
Di s' repoirter kécfeye
En erî dvins s' djonne tins?
Elle aveut tchoezi s' sidje
Sol pus hôte tour di Lidje,
Sol clokî d' Sint Lambiet.
La, vijhene des nûlêyes,
Et doûçmint esbranlêye,
Fijheut etinde si vwès.
Li cloke resdondéve foirt
E forbot, so les tiers,
Ås tchamps des invirons:
On ptit vint k' shofléve, f(ijh)eut
Ki l' volant son s' poirtéve
A des viyaedjes bén lon.
Estant les alnutes coetes
Adlé l' bwès del Vå Bnoete,
E moes d' may ås beas djoûs,
Sovint dji m' arestéve,
Et, påjhûle, dji schoûtéve
Li cloke et l' råskignoû.
Cwand des rudès djalêyes
Mi rboutît el coulêye
D' on bon rglatixhant feu,
Al nute, li Côpareye
M' esteut-t ene kipagneye
Si dji m' trovéve tot seu.
Si, coûkî dvins mes plomes,
Ratindant m' prumî some,
Dj' esteu-st a m' kitaper;
Å son del Côpareye
Arivéve li somey
Ki m' vinéve ewalper.
Po 'n efant k' on hossive
E s' banse et k' on loukive
D' edoirmi påjhûlmint,
Nole tchanson ni valéve
Li Côpareye ki vnéve
L' edoirmi tot doûçmint.
Mins gn aveut des corognes
K' ås ptits efants fjhît sogne,
Djusk' a les fé tronner,
Tot djhant ki l' Côpareye
Lezî côpreut ls oreyes
S' i n' alént nén nåner.
A l' Côpareye, nos tåyes
Dijhît, tot fjhant des båyes,
Bone nute a leus amis;
A l' Côpareye, l' uzaedje,
E leus påjhûlès manaedjes,
Esteut d' aler doirmi. On cnoxhéve li manire
Do spårgnî les loumires
Ôtfeye mî ki d' nosse tins.
Li metôde esteut simpe:
On-z aléve doirmi timpe
On s' levéve pus matén.
Asteure, ls grands signeurs
Ont candjî totes les eures:
I doirmèt l' åmatén,
I ddjunèt viè doze eures,
I dinnèt k' fwait tot noer,
I sopèt l' leddimwin!
Novea tins, novele môde,
Tot candje d' on sieke a l' ôte,
Les omes tofer candjèt;
Mins les candjmints d' nosse sieke
Ont passé totes les régues...
Rivnans a nosse sudjet. Tant k' Lidje indepindanta
Si mostra triyonfante
Inte ses poûxhants vijhéns,
Li Côpareye tote fire
Eleva djusk' å cir
Les sons di s' contintmint. Cwand les årmêyes francesses
Eployant totes leus foices,
Vinît l' an nonante deus,
Li Côpareye tote trisse,
Catcheye e si edifice,
Si taijha pus d' troes moes.
Les Francès estant evoye,
Des djins plorént di djoye,
Tot l' etindant rsoner.
Divins l' viye Côpareye
I rvoeyént leu Patreye
K' on lzî vnéve ramoenner.
S' ele rissouna co ene feye,
Ci fout po dire a l' veye
Èn eternel adiè!
L' an d' answite, e djulete,
Des victweres pus completes
Ramoennît les Francès!
C' est adon k' des vandåles
Ont distrût k' Catedråle,
Ont distrû tot costé
Les monumints d' istwere,
D' årt et d' antikité...
Al fén, totafwait tome:
Estats, monumints, omes,
Al fén, tot doet mori...
L' antike cloke est fondowe
Li tour est abatowe
Et ses rwenes ont peri...
Note: Li Côpareye esteut l' no dné al clotche del Catedråle Sint Lambiet a Lidje.
Li no a stî respliké come côpe-orayes (on fjheut souner l' clotche cwand on aléve côper les orayes des codånés el moyinådje); ricomprin come des côps pareys.
Ci sereut purade li mot "côpreye", bodje "côp"; cawete -reye, volêye di côps.
Charles-Nicolas Simonon, 1822.
Petite étude sur la vie des langues
Li langue nåcionåle
I.
On-z ôt pårler ås Bas Payis
Di totes sôres di lingaedjes.
Vinoz vier cial, alez vier la,
C' est on novea ramaedje.
On-z ôt flamind, almand, francès,
Holandès. Kimint, diale,
Pout on pretinde ki l' holandès
Soeye nosse langue nåcionåle !?
II.
On lingaedje, c' est on vraiy sovrin
Ki ringne so s' teritwere.
I wåde ses limites, et s' terén,
Et dvins, les mintént foirt
On lingaedje, minme ritche et pouxhant,
Respectêye si vijhnaedje.
Il est bén råle ki so cint-z ans
Il î wangne on viyaedje
III.
Si vos prindrîz, vos, grands sovrins,
Li lingaedje po modele,
Vs respectêyrîz mî vos vijhéns,
Vs åriz l' påye avou zels.
Les peupes n' årènt nén a plorer
Tos vos ravaedjes di guere,
Ni tant d' cint meyes omes axhorés
Po sacwants bokets d' tere.
IV.
On dene bén des lwès a ene nåcion
Mins nén èn ôte lingaedje.
Li sinne bråve les revolucions,
Les gueres et les ravaedjes.
S' ene ôte nåcion nel vént tchessî
Ådfoû di s' tere natåle,
Todi s' lingaedje s' î fwait oyi;
Todi s' langue nåcionåle.
V.
Lidje est walon, Tongue est flamind
Ces deus vijhinès veyes
Ont-st avou li minme govienmint,
Tofer el minme patreye.
Tongue n' a djamåy pårlé walon,
L' lingaedje del capitåle,
Et a todi pårlé tîxhon :
C' est s' lingaedje nåcionå.
VI.
Après tos ses fameus espwès,
Totes ses victweres briyantes,
Bonapåre vola kel francès
Fouxhe li langue di l' Holande.
Ene si tant disråjhnåve volté
A lu-minme fout fatåle.
Les peupes vindjît leu liberté
Et leu langue nåcionåle.
VII.
Vicans don, mes concitweyins,
Eshonne e nosse Rweyåme
E pårlant, tot nos inmant bén,
Tchaeconk nosse prôpe idiome.
Pårlans francès, flamind, almand,
Olandès, c' est ewål.
Pårlans nos propès langues, pårlans
Nos cwate langues nåcionåles.
VIII.
Tot pårlant ene langue di cesses-lales
Ki s' pårlèt e rweyåme,
On citweyin des Bas Payis
Pårlêye å Rwè Wiyåme.
Po-z etinde ses concitweyins,
Nosse bon rwè liberå
A-st aprins, et s' pårlêye-t i bén
Nos cwate langues nåcionåles.
IX.
Les lingaedjes vikèt lontinnmint
Tot candjant kécfeye foirt.
On pout bén dire ki ces sovrins
Ont l' åme plakêye e coir.
Et si, å dbout d' deus troes meye ans,
I gn end a ki sont moirts,
I leyèt todi des efants
K' ont des airs di leu pere.
X.
Tot lingaedje markêye ses sudjets
Crexhou dvins ses limites;
Imprime so leu linwe on catchet
Ki djamåy ni les cwite.
Po tot l' monde, il ont bea cori,
Pårler kéne langue ki ç' soeye,
Li catchet les fwait cnoxhe todi
Tré k' i drovèt leu gueuye.
XI.
On lingaedje-rwè a des vices-rwès
Sins nombe, e si rweyåme.
Ces vice-rwès si lomèt "patwès",
"Diyalekes" ou "idiomes".
Tos ces lingaedjes sont les efants
D' on vî lingaedje k' est moirt.
Li Rwè meprijhe ses frés portant
Fait a mzeure k' i dvént foirt.
XII.
On lome "walon" tos les patwès
Ki l' France a el Beldjike.
Li mot "walon" vout dire "gålwès"
Èn on lingaedje antike.
Les lidjwès, come tos les Walons
Ont les Gålwès po peres
Et ci n' est nén les Eburons,
Tot distrûts so leu tere.
XIII.
Nos ancyins mwaisses, les grands-popas
Di l' Impreur Tchårlumagne
Avént a Djoupeye, a Hesta,
On palå el campagne.
Si leus shuveus î årènt tnou
Todi leu coû rweyåle,
Li lidjwès sereut-st ådjourdu
Ene grande langue nåcionåle.
XIV.
So les mapes, on voet tot l' terin,
Des pouxhances, grandes et ptites.
Mins pocwè don n' î voet on nén
Les langues et leus limites ?
Di la provént li marixhmint,
D' èn oteur principå :
Wåtî Scott nos dene li flamind
Po nosse langue nåcionåle !
XV.
Èn ome, lon erî di s' pårler,
Et kel rigrete kécfeye,
Kéne djoye por lu, s' i pout vey
On bråve ome di s' patreye !
I fjhèt camaerade, i s' pårlèt
E leu patwès natål.
Et les deus bons cours trefilèt
Å lingaedje nåcionå.
XVI.
Inte l' onk et l' ôte po s' fé oyi
Ké lingaedje doet on prinde ?
N' est ç' nén l' ci k' on pårlêye li mî
Et k' on pout l' mî comprinde ?
Ås ovrîs et ås payizans,
Pårlans leu prôpe lingaedje
Ostant k' possibe, si nos n' volans
K' i prindexhe boû po vatche.
XVII.
On curé d' viyaedje a pretchî
Bén lonmint a grand messe.
Les payizans n' ont fwait k' båyî
Divant s' pirlodje francesse.
I n' ont rén ritnou di s' siermon,
Rén comprins di s' moråle.
- Monsieu l' pretcheu, pretchîz walon :
C' est leu langue nåcionåle.
XVIII.
Schoûtez plaitî cist avocåt
Ki fwait des grandès djesses.
I pinse, avou ses gros macås
Pårler bén l' langue francesse.
Tos ses curs et s' baståd djårgon
Fjhèt rire li tribunå.
- Binamé ome, pårlez walon;
C' est vosse langue nåcionåle.
Charles-Nicolas Simonon, 1827.
Joyeuse entrée de John Cockerill fêtée en wallon
Coplets tchantés pa les ovrîs des ovroes d' Serè, pol rivnowe da Mr John Cokerill, li 14 di setimbe 1834
I.
L' air tote etire resdonde
Des tchambes k' on fwait peter
Kéne djoye divins tot l' monde !
Ké plaijhi tocosté !
On-z a pô d' ses ouys ådjourdu;
On tchante, on danse, on reye;
L' ome des omes est rivnou.
Respleu
C' est l' ome sins parey
k' a fwait tot,
Ki fwait tot,
Ki frè tot
Avou nos;
K' a fwait tot,
Ki fwait tot
Et k' frè tot.
II.
Nos avans l' boune novele;
Nos estans si djoyeus.
Cockrill rivént d' Brussele
Et dmeure nosse mwaisse tot seu.
Nosse fabrike lyi doet l' veye;
Cockrill î a fwait tot.
C' est l' pus grande k' on poye vey
Ey ele grandixhrè co.
Å respleu
III.
Dvins sacwantès anêyes
Tot kî vicrè voerè
Si rdjonde eshonne Oûgrêye
Tileu, Djmepe et Serè.
Les cwate viyaedjes front ene veye
Ki bén lon si stindrè.
Kî frè totes ces merveyes
C' est Cockrill ki les frè
IV.
On-z a fiesti sol tere
Des tirans, des calins
Ki fjhént crever d' mizere
Les djins k' i n' touwént nén.
Les nåcions pus sûteyes
Nos pôront imiter.
Fiestans e nosse patreye
L' ome ki nos fwait viker…
V.
… Ki fwait crexhe des ritchesses
Totavå nosse payis
Tot-z eployant les bresses
Di meye et meye ovrîs.
Ki dene, s' on-z a-st eveye,
Ostant d' ovraedje k' on vout;
Ki fwait k' on-z a-st åjhey
Do viker ådjourdu.
VI.
I fwait co traze fabrikes
K' il agrandixh todi.
I fwait ki tot l' monde vike
Et s' pout minme aritchi.
O Bon Diu, dji vs è preye,
Fjhoz shuvant nosse sohait :
Dinez lyi ene longue veye
Po les ovraedjes k' i fwait.
Charles-Nicolas Simonon, 1827.
Pitite notûle so s' vicåreye.
Simonon, Charles-Nicolas (1774-1847) sicrijheu e walon, k' a cnoxhou les redjemes lidjwès, francès, olandès pu bedje. I va enonder ene môde ezès belès letes walones, li cene di s' rissovni romanticmint del patreye, et do vî tins. On voet bén çoula divins li long arimea "li Côpareye", k' il î cåze d' ene viye clotche del catedråle Sint Lambiet. Li powinme a stî publiyî dins ene ramexhnêye: "Poésies en patois de Liège" (1845). A eto scrît des pîces di teyåte: "Li spér" (1823), "Li mårticot" (nén tote fwaite), eyet "Conte les duwels" (1835). Tot prijhant li lingaedje walon (léjhoz si powinme "li langue nåcionåle" cial å dzeu), il a stî onk des scrijheus lidjwès (avou Forir eyet Duvivier) k' a fwait soude li movmint linwistike walon del fén do 19inme sieke.
L. Mahin & P. Sarachaga, coirnêye do splitchant motî.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
(Back homepage) Alans rzè al mwaisse-pådje.
(Index des auteurs présentés sous forme pré-normalisée) Djivêye des scrijheus eplaidîs dizo cogne årmonijheye, mins tot wårdant ene miete l' accint. (Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Ralans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes foû abondroets (li scrijheu est moirt dispu pus d' swessante ans).
Pådje adjinçnêye pa P. Saratxaga.
