Page de Georges Michel. Sicrijhaedjes da Djôr MICHEL. |
dierin rapontiaedje - last update: 2004-12-04.
Dressêye:
E 2075 (deus meye septante-cénk), des foirts tronnmints del tere al foice 7.6 (set pont shijh) sol schåle di Richter k' endè conte 9, avént fwait sôtler les cintråles atomikes di Tihandje et Dôle dins l' dipårtumint "Beldjom", di Echweileren, dins l' dipårtumint "Almaniom" et a Tchô, dins l' dipårtumint "Frankia" del Federåcion Uneye d' Urope.
Ça aveut stî meye côps pus teribe k' a Tchernobil e l' Oucrinne, dipårtumint Ursiom, Urope Ponantrece, e 1985 (meye noûf cints ûtante cénk)...
Al shûte di ç' catastrofe la, tote li pårteye a Solea Djus [à l'Ouest] del federåcion, ki coprindeut tot l' Benelux, li Bijhe [Nord] di Frankia et tot l' Coûtchant [Ouest] d' Almaniom, avént divnou des vraiys dezerts. Des grandès stindowes di grijhe poûssire, avou tenawete, sitårés dissu l' setche daegn, des skeletes di vîs meurs, viyès tcherpintes, oudonbén di viyès machines a moteur, ki di ç' tins la, on loméve "oto". Ces restants la, d' èn antike tins, poirtént e zels-minmes l' imådje et l' odeur d' ene moirt nén co totafwait disparexhowe, mågré k' on esteut e moes d' octobeyusse 4997 (cwate meye noûf cints nonante set), dabôrd o shijhinme meynaire !
Ci djoû la di 2075 å matén, don, gn aveut on grand nouwaedje grijhåxhe-noer, avou des djaenåsses riglatixhas d' acide, k' aveut rascoviet l' tere tot tournant a ene hôteur di troes meye metes, des moes d' asto. Tcherdjî d' atomikès radiåcions, ci pouri nouwaedje la aveut epwezné l' airaedje ki les djins, les biesses et totes les plantes avént respiré. Tantea ki les sacwants k' avént schapés, tot binåjhes d' end aveur rexhou pa miråke, alént esse codånés sins pont di rnike, a mori timpe ou tård d' on cancer. Adon, les dierins vicants di ç' djermêye di djins la [cette génération] avént divnou sterûles po todi. Ça fwait k' i gn aveut pupont yeu d' efants k' avént skepyî.
Les cintinnes di tones di poûssire sorlevêyes pa totes les esplôzions e tchinne avént rtcheyou pitchote a midjote, et rascovri måjhons, monumints, eglijhes et tot l' sint-fruskin. Dizo l' waxhe do tchocaedje [onde de choc], minme les screpe-cir avént stî tot findous ou schetés a gros bokets. Leus tiesses sornaiviént [surnager] co håre et hote, dins li dzôrniance [désolation].
Des anêyes d' astok, les mannestés raetcheyes pås esplôzaedjes, n' avént nén aresté di rtchaire, et todi rascråwer [contaminer] les dierins sorvicants.
Nén dandjî d' on dessin po vey k' après tos ces måleurs la, ça nd aveut stî fini po todi d' ene bele civlizåcion tecnike, ene des pus avancêye do Coûtchant [Occident].
Tant k' ås payis d' Urope bijhrece [septentrionale] come li Finlande, li Suwede, li Norvedje et ene pårteye del Daenmåtche [Danemark] et tos les ôtes, i n' avént cåzu rén rsintou. I n' avént stîs k' a schipe aduzés pa l' atomike nouwaedje.
Al fén des féns, après ki tote li poûssire ouxhe yeu stî rtcheyowe, et k' elle ouxhe yeu bén rascoviet totes les pårteyes des payis cités pus hôt, elle aveut deuri. Avou l' tins, elle aveut divnou tt ossu deure ki do cayô, espaitchant insi les sincieus-cacheus [chercheurs scientifiques] di rtrover li pus fayêye imådje ou måke del vicaireye di tot on peupe, po todi disparexhou.
Ça fwait ki l' payizaedje aveut dmoré insi, deus meye noûf cints vint-deus ans d' astok, pol boune råjhon ki les djins des ôtes payis, sipårgnîs pal catastrofe, ni s' î avént pus måy avinturé, rastinous k' il estént pa ene hisse k' i n' savént mwaistri. Cwand, etur zels, i cåzént di ci moudri payis la, c' esteut po rminbrer li croeyince populaire ki djheut ki li Noere Biesse a coines end aveut fwait si rweyåme.
C' est insi k' on nd esteut la, après 2920 (deus meye noûf cints et vint) ans, sins måy pus rén saveur do vicaedje des djins k' î avént dmoré. Les pus grands arkeyolodjisses, zels-minmes, n' avént måy sitîs capåbes di s' endè fé ene idêye.
Pu adon, gn a ene cwarantinne d' anêyes, ene patrouye di cénk sôdårds del PEEG - li "Police Eturcotinintrece, Etursideråle et Galactike", tcherdjeye do sorveyaedje des zones epestiferêyes - comandêye på Lieutnant Roga Virolusse, aveut passé li long do secteur vint-shijh, do dezert "Waloniusse Beldjica".
I rotént onk padrî l' ôte, rostis på solea do moes d' awousse cwand Roga aveut rmårké k' il avancént tot do long d' on vî meur boirdant surmint èn ancyin viyaedje dispu lontins rovyî.
Li daegn k' il estént ki rotént dissu [sur laquelle ils étaient en train de marcher] esteut rascoviete d' ene grijhåsse poûssire, dijh cintimetes sipesse, ki s' sorlevéve a tchaeke di leus pas.
Tot d' on côp - il esteut lon erî d' s' î atinde ! - li tere s' a drovou dizo les pas do lieutnant. Ci ci trebouke et va tchaire li tiesse padvant dins on grand trô. Lacobén k' el sipesse coûtche di grijhès cindes a amoirti si toumaedje. Il a passé houte sins s' poleur rastinre et, po fini, aler bouker dissu ene daegn ossu deure ki do beton.
Maké, estourdi dins s' trô, nosse Roga a dmoré sins bodjî, sol tins ki l' poûssire achevéve di s' rapoizer. Ses omes, zels, cachént après, tot sbarés k' il estént di n' el pus vey.
Ene eure après, rivnant a ptits côps a lu, Roga Virolusse s' a trové tot biesse tot veyant k' il esteut tcheyou å fond d' on puss, et k' i rwaitive l' intrêye d' ene foirt grande måjhon e rwine ki n' aveut måy sitî rperêye et cataloguêye påzès savants-cacheus.
Li pô d' loumire ki vneut did padzeu raclairixheut on dobe ouxh k' esteut å lådje, discoviant li prumire pîce d' ene grosse båtijhe, co a poenne astampêye.
Di dpus a pus estoumaké pa çk' i veyeut, et come di djusse tot ossu curieus di çk' il aléve rescontrer, li lieutnant s' a tot douçmint afranki, et avancî di sacwantès hazêyes [pas]. Tot d' on côp, nost ome toume so l' intrêye d' on deujhinme ouxh, avou on skelete tot djaeni come di l' ivwere, ki tneut co dins s' droete mwin ene grosse clé.
"Surmint li clé do prumî ouxh, sapinse Roga dins lu-minme, k' i n' aveut motoit nén yeu l' tins d' serer. Mins dins l' ôte mwin dabôrd ? Cwè çki c' esteut bén ki ci clotche di bronze la, del groxheu d' on pêlon ?
Al tere, di tt åtoû d' lu, sacwantès cacayes di plastike ont tot d' shûte reweyî l' interesse da Roga Virolusse. Leus fômes, leu viyesse, c' esteut ostant di temons d' on tins evoye dispu foirt lontins.
- Est çki ça vos va, ô, lieutnant ? a-t i dmandé onk des omes k' aveut dimoré padzeu et k' el aveut etindou rinaxhî o fond do puss. N' avoz pont d' må ? Avoz discoviet ene sacwè ?
- Ça va, dji n' a pont d' må, a respondou Roga. Continuwez l' patrouyaedje dins l' coron. So ç' tins la, dji m' va fé èn invintaire di tot çou ki dj' voe vaici, ki dj' metrè dins m' rapoirt e rintrant al båze.
C' est insi ki Roga Virolusse, comandant å mitan d' on dezert ene patrouye del PEEG, padzo ene tchåleur di cwarante degrés, a discoviet so èn eplaeçmint lomé dinltins "Fossa-Brébona", des rwines k' avént l' aparince d' on foirt grand bastimint.
Rischapé ene miete, li lieutnant Regolusse emila so si ptite poirtåve tévé eviè li consievreye des viyès imådjes [Centre de documentation] del Båze. Ça n' a nén tchicté: après deus munutes, les racsegnmints adårént sol pitite waitroûle [écran] di l' éndjole. Voci çou k' on-z î pleut lére:
"Vos estoz djusse so l' intrêye d' èn ancyin bastimint, ki sierveut a des djins ki pratiként li cule [culte] d' ene foû viye relidjon. Li soûmint [assise, base] di ci croeyince la, parexhe-t i, c' est li vicaireye d' èn ome moirt clawé so ene croes, po-z aveur trop veyou voltî les djins do monde etir. Co sorlon les scrijhaedjes di ç' tins la, vos avoz tcheyou dissu çou k' on loméve adon li Parvis d' ene Coledjåle. Ces mots la provnèt do lingaedje di ç' tins la. Todi a vosse siervice po ds ôtès racsegnmints !!! "
Asteure bén rivnou a lu, Roga s' a rindou conte k' il aveut rescoulé di dabôrd troes meyes ans en erî, al fene comince des longs voyaedjes etersiderås...
Sins rén dire a ses omes, et co moens rade, sins lzî dmander on côp d' mwin do peu di leu eveyes po les viyreyes et leus mwais racontaedjes, Roga a comincî a fé l' invintaire et li rlevé des vîs trezôrs k' i vneut di discovri. Passé l' prumire grande et dobe poite, gn aveut co, aclapé å meur di gåtche, a on mete hôt, on ptit batch di pire avou, co å fond on restant d' aiwe tchamosseye.
Après on deujhinme ouxh, ossu a deus batants, i s' a trové djusse padvant ene grande tåve fwaite di mârbe, k' aveut surmint siervou do tins di ç' civilizåcion la a des sacrifices do totes nateures. A prouve, li skelete k' esteut sitindou fén long a ses pîs. Si droete mwin seréve co ene viye croes d' keuve, avou, aclapêye dissu, li posteure d' èn ome a mitan disboté, ses bresses sitindous onk et l' ôte dissu les acostés di tchaeke coxhe [branche] del croes.
Dissu l' grande tåve ewou k' des restants d' ene blankeuwe nape pindént co - on mwaisse-åté, va, dandjreus, come on-z endè cåzéve didins les racsegnmints electronikes co so ses agayons - gn aveut, come si on vneut di les î mete, on grand vaze d' ôr, lomé ciboere, insi ki deus grands tchandlés a shijhs coxhes [branches], li tot fwait avou d' l' ôr.
Padzo l' eskelete sitindou, des bokets d' blanke dintele et on grand colé, fwait d' ene tchinnete di keuve avou, ataetchî dsu, ene trintinne di gros mas [billes] di noerbwès [ébène]. Divant l' tåve, et di tchaeke des costés, gn aveut des rindjeyes di xhames sicultés, ki mostrént des sinnes [scènes] k' avént surmint on rapoirt avou ene seke [secte] ou l' ôte. Les djins ladsu rprezintés estént tchåssîs avou des sandales di coide, botés [vêtus] d' ene longowe cote serêye padzeu leus hantches avou, soeye-t i li minme grand colé d' keuve a grins, soeye-t i ene grosse et longowe coide. Li prumî levéve si droete mwin, come po beni, l' ôte mwin seréve on grand baston.
Sol dizeu di ces xhames la, bén wårdêyes mågré li longou tins passé, des grandès imådjes riprezintant todi l' minme ome, mins dins des diferints payizaedjes, estént aclapêyes dins des restants d' dôrés cådes åzès setchès scayes, k' ont tcheyou cwand Roga els a djondou. So l' dizeu del tåve, li minme croes ki l' cene do skelete, mins bråmint pus grande.
Di håre et d' hote, des posteures di djins et totes sôres d' osteyes k' avént surmint siervou åzès fiestaedjes k' avént stîs fwaits dins l' bastimint ewou k' il aveut tcheyou.
A costé d' l' åté, on cofe di moyene grandeu, sculté lu ossu d' ene tiesse di grand chef, avou ene inscripcion sicrîte dins on scrijhaedje dispu lontins rovyî ki Roga n' a seu comprinde ki bén pus tård. C' esteut mårké: "Sanctus Follianus".
Todi poussî pal minme eviye di vey todi pus lon, nosse lieutnant a continuwé d' cachî padrî on meur ki côpéve ås troes cwårts li bastimint, et c' est la k' il a yeu l' pus grande sorprijhe di ç' djoû la.
So tote li longueu et l' lårdjeu del plaece k' i vneut di discovri, l' ome a veyou ene cintinne di skeletes, pitits et grands, emacralés onk dins l' ôte. C' esteut come si l' moirt les aveut sorpris tot d' on côp, les fjhant tchaire come des moxhes sins pont d' ôte rastinaedje ki l' daegn. Li daegn k' els aveut rastinous po todi !!!
I gn aveut la, des skeletes di grandès djins, insi k' bråmint des efants.
K' i poirtixhe ses ouys ewou çk' i vleut, Roga voeyeut des osteyes k' avént siervou a ces djins la tot å long d' leu vicaireyes et k' il avént apoirté avou zels cwand les sirinnes avént hoûlé li cominçmint del catastrofe.
Gn aveut, ki pindént pa bokets a des poite-manteas, totes sôres di mousmints insi k' des restants d' tchåsseures e trin d' tchaire e poure.
Des dijhinnes di pots di diferinnès grandeus et d' parfondeus trinnént so des etadjeres. On ptit globe di vere avou, åddins, des féns fyis d' acî, pindeut å plafond. C' esteut co seuremint èn ôte simbôle do Diè "Watt". I raclairixheut on grand muroe metou sol dizeu d' ene basse årmwere, mårcant pa s' prezince minme l' inutile biestreye des djins di ç' tins la.
Par ci, par la, gn aveut co des antikes meubes, tåves et tcheyires, a n' oizou djonde, peu k' i n' tcheyexhe e poure.
"Waite on pô, la twè, pinse-t i Virolusse, vola les dierins temons acuzeus d' on djenocide, ki l' cåze, c' est ene sôcieté ki n' a seu mwaistri l' atome, pask' ele n' aveut k' ene idêye, ci sôcieté la: todi agrandi li ritchesse di ses mimbes."
Bén rindjîs dins les ridants di ces meubes la, des coyîs, fortchetes, couteas, des loces et schoumretes d' ôr et d' årdjint, des jates, des assietes et des plats d' pôrçulinne. Pu ç' côp la, dins on reclôs, des saeyeas, des breusses, des cuveles, sins rovyî on hôt frigo, po wårder di tos tins li bone gosse di leu-z amindjî et bwessons di totes nateures.
Dissu ene basse årmwere, on cwåré cofe d' on dmey mete cube, a pô près, fwait di plastike rishonnant a do bwès. So li drî, ene bombêye coviete d' ewou k' sôrtixhént deus coidlires. So li dvant on matt et blanc cavå di vere: c' esteut ene antike boesse a imådjes [poste de télévision] k' aléve fé l' bouneur d' on coleccioneu ou l' ôte.
Todi poussî pa s' curiôsité, impossibe a rastinre, Roga a rwaitî padrî on bas et spès ouxh di tchinne ki donéve dissu ene basse et blankeye tchambe. Cilele-ci n' esteut meublêye ki d' on stroet lét di fier, deus tcheyires di blanc bwès tote di sclinboigne et ene pitite tåve avou dsu on gros live tcheyant e poure lu ossu mins k' on e pleut co lére dissu: "Li Bibe sorlon Sint Djhan"
Dissu l' lét d' fier, on dierin skelete esteut sitindou fén mierlong. D' après çou ki li lieutnant pleut vey, il aveut stî essevli avou bråmint d' sogne. Tot rwaitant les restants des farlokes ki gn aveut åtoû d' lu, i pleut adviner ki l' djin, après s' moirt, aveut stî rboter [revêtu] d' on noer costeume dissu ene bele et blanke tchimijhe, des noers solés et on drole di tchapea a cwates cwéns dissu s' tiesse. Les djins d' adon l' avént sitindou so s' lét bén a hute des mwaijhtés et mannestés des radiåcions di l' air epestiféré, padzo on clair ridå d' plastike, so tote si longueu et a pô près a ene hôteu d' deus metes. Dissu s' pwetrene, ene cwårêye plake d' ôr avou, gravé dsu, si no "Doyin Julius Van-Palernoster" et li date di si skepiaedje "2028" et on vude pol date di s' moirt. Mins ki Roga a vitmint adviné ki c' esteut l' anêye del catastrofe - 2075 -
Li pus ewaerant, c' esteut ki totafwait esteut ricnoxhåve, mågré les dabôrd troes meye ans passés dispu les fameusès esplôzions.
A costé do lét, on blanc, hôt et ctrawé batch di fayince, fé po s' î ashir, avou on restant d' noere coviete, riloyî a on rezervwer a aiwe pa on tuyo d' keuve. Di l' ôte costé, on blanc waxhea d' plastik, bén reboré d' satin. Li fond aveut stî bén tapissî d' on fén matla d' linne. A costé do waxhea, si coviete garneye di gros et djaenes viss.
E rivnant so ses pas, come po sôrti, Roga a co veyou so les rwines d' on balcon, l' aparince d' ene dozinne di tuyos di diferinne groxheu, dressîs tot droet conte on pan d' meur, divant tot on djeu d' prezintwers a muzike. Co tot esbaré pa çou k' i vneut di discovri bén mågré lu, Roga Virolusse a sôrti foû d' l' ancyinne coledjåle et rmonter å djoû, aidî pa ses omes k' el ratindént etot transixhant.
Si prumire bezogne e rintrant a s' båze di Stocol a stî d' advierti li cinte arkeyolodjike eterplanetaire di Pekin el Chine, tot-z î evoyant si rapoirt et tos ses rlevés topografikes, insi k' ene lisse bén esplikêye des noveas trezôrs discovrous.
Li novele s' a stindou å dtraviè do monde etersiderå come ene trinnêye di poure. Bénrade, on a veyou ariver di tos les continints des planetes federêyes, eviè l' dezert Waloniusse del zone vint-shijh Beldjica, des bindes di djonnes siyintifikes, arkeyologues ou istoryins, et copurade des coleccioneus - ognesses ou måwognesses, vinous rperer l' eplaeçmint k' aveut stî lomé do tins di s' vicaedje "Fossa-Brébona".
Après ki ls otorités euxhénxhe fwait l' triyaedje des mwaijhes et des bounès djins ki s' propôzént, li bezogne do relijhaedje di tos les trezôrs discovrous a deuré troes bounès anêyes. Si n' est ki sol difén d' el cwatrinme såjhon ki les djeyografes di Moscaw ont seu fé les plans etirs di l' ancyinne Coledjåle Sanctus Folianus di Fosa-Bébona.
So ç' tins la, les istoryins ont discovrou bråmint des scrijhaedjes sicrîts dins on foirt vî lingaedje. Témint vî k' i lzeu a falou rmonter disk' å tins des Celes [Celtes] po saveur ki ç' lingaedje la c' esteut do walon, li minme no ki li ci del raece des djins k' el ont cåzé disk' al difén, e 2075 (deus meye septante-cénk).
Tant k' a Roga Virolusse, il a stî decoré del sitoele di platene, po siervice eccepcionel rindou al Soce d' Arkeyolodjeye Etursideråle. Co après, il a stî lomé colonel del båze di Stocol.
Ådjourdu li zone vint-shijh do dezert Waloniusse Beldjica est todi disfindowe di vizitaedje. I paret ki, di totes les djins k' avént stîs admetous d' î moussî après l' grande discoviete, bråmint end ont morou, moirt d' ene maladeye ki n' a måy sitî diyagnostikêye.
Par après, li rascråwe a cotinouwé a fé ses ravaedjes. Bråmint des djins croeynut co ki l' Noere Biesse-a-coines î rnaxhe co sins rlache. L' intrêye end a stî disfindowe e shijh meye swessante-shijh ...
_________________
Po dipus d' racsegnmints, vos ploz atôtchî li:
Cinte Etursiderå Arkeyolodjike et galactike po les syintifikès caches.
Depårtumint Civilizåcions di l' ancyin tins et des zones dezertikes.
N° 0081-C-C-O 425- P. K-
PEKIN- CHINA
Georges Michel, 1997, nén eplaidî [inédit].
mwaisse-modêye (document original avec l'accent de Fosse).
Petit historique de la vie agricole, de la préhistoire a 1950.
Les ovraedjes des cinsîs, dinltins
Les prumîs cinsîs
Di tot çou ki les djins ont-st edvinté dispu k' i sont vicants, li meyeuse di leus edvincions, c' est surmint li cultivaedje di nosse boune tere.
C' est insi ki cite edvincion la, dispu l' semaedje disk' å bataedje, a stî li vraiy cminçmint do mopliyaedje del djin, et eto, li rashonnaedje di novelès soces, et li skepiaedje des civilizåcions ki nos ont moenné disk' asteure.
Mins avou l' eritaedje des dujhances d' ene societé d' tchesseus, k' a dmoré on miyon d' anêyes, ça n' a nén stî sins poennes ki les prumîs cinsîs ont parvinou a s' rinde mwaisses des teres k' i dvént cultiver.
Po cmincî, i lzî a falou dzingnî [exterminer] les såvadjès biesses k' elzî distrujhént les dinrêyes, e les pestelant u e les magnant.
Après, i lzî a falou abate les åbes et sårter les bwès, po poleur tcherwer et semer, u po-z aveur des paxhis po les vatches, les gades et les bedots. On coprind k' il ont yeu des rujhes et k' il ont veyou do tins avou ces noveas mestîs la, ca i n' avént pont d' apriyesse.
Mins ké bouneur n' avént i nén å moumint des mexhnaedjes, li rcopinse di totes les foices, k' il avént dvou fé po-z ahiver ces dvénres la.
Po-z aveur pus åjhey a hawer l' tere, ces prumîs cinsîs la ont-st edvinté leu prumire eraire, ki c' esteut tot bounmint ene grosse coxhe d' åbe, k' on-z aveut efyî d' on costé, tot l' broûlant po fé on betchou [pointu] dbout.
Et les siekes et les rassiekes passît, et n' apoirter ki di tenawete on ptit candjmint. Par egzimpe, li semoe poirté på semeu, et l' seye po côper les strins a l' awousse.
Li seye po côper les dinrêyes (poirtraits saetchîs pa L. Mahin). |
On grand avancixhmint a stî, sins manke, li prumire tcherowe a on xhî atelêye et saetcheye pa des djins po cmincî, pu après pa des biesses. C' esteut 1500 ans divant Djezus-Cri.
Mins tot çou k' a stî scrît disk' asteure ni nos dit nén comint çki les omes, co a mitan såvadjes, ont parvinou a divni des cultiveus.
Sorlon l' mitolodjeye edjipsyinne, ça sereut cobén li deyesse Ozirisse k' åreut-st aprin azès djins ki l' adorént comint tcherwer l' tere et semer les sminces et eto comint adjinçner des usteyes po mî fé li bzogne.
Li mitolodjeye greke dene li minme role al deyesse Demeter, la ût meye ans, paraxhe-t i.
Mins deyesse u syince del djin, cwè çki ça pout fé !
Les piceures po semer, tcherwer et fé l' awousse candjèt shuvant les latitudes mins ele sont todi si bénvnowes po nouri les djins.
Po nozôtes, e l' Urope do Coûtchant, nos cinsîs ont wårdé li minme moyén di travayî l' tere dispu l' 15inme sieke, disk' al mitan do 20inme sieke.
Afwait ki les anêyes passént, les tcherwåvès teres s' ont mopliyî, estô des bwès et des trîxhes, po divni des cinses di diferinnès grandeurs, a l' asulon del ritchesse do mwaisse. Pus k' i gn aveut des teres a cultiver, dipus k' i faleut del mwindeuve, paski tot l' ovraedje si fjheut al mwin.
C' est po n' nén piede li sovnance ki dj' a sayî di m' rimimbrer tos les pondants et les djondants di l' awousse did dinltins.
L' awousse dins l' inte-deus-gueres.
Adon, gn aveut bråmint des ptits cinsîs ki fjhént co l' awousse cåzumint al mwin. Fåtchî, fé les djåbes, les astamper et fé des dijheas.
des dijheas u croupetes (did sol Daegntoele).
Et fé des tcherêyes po les ramoenner al cinse, cwand ele estént bén setches. Et adon, bén sovint, les bate å flayea.
C' esteut ene såjhon ki dmandéve brånmint des bresses, del fele souweur, di des stocaessès djins come on ndè voet pus waire asteure.
Tré do moes d' djun, li cinsî, ki cnoxheut bén les bons ovrîs di s' viyaedje end aléve trover onk ki n' aveut nén sogne di bouter dispu l' pikete do djoû disk' a bén tård al vesprêye. Sovint, ci-ci esteut egadjî avou tote si famile, copurade s' il aveut sacwants refoircîs gaméns, capåbe d' ovrer avou lu.
On côp ki l' martchî aveut yeu stî bouxhî djus, li fåtcheu ribateut s' få. Ashid cou so daegn, ses deus djambes bén schåyeyes, il efoncive dins tere li ponte d' èn egloumea. I meteut li lame di s' få bén a plat so l' tiesse di l' egloumea, et i s' meteut a rbate li taeyant del få avou ene massote, ki c' est on ptit mårtea a court mantche.
Pôzucion do bateu d' få.
Li rodje fletche mostere l' eglumea (poirtrait saetchî
pa L. Mahin).
Di tenawete, i passéve si pôce dissu l' fyi do côpant, po vey si ci-ci esteut rawijhî assez et insi disk' a çki l' lame côpaxhe come ene lame di raezoe.
Li londmwin, li djoû a schipe levé, li fåtcheu aléve sol tere a fåtchî avou ses aidants, et il atakéve li prumire bate, tot shuvant l' aroymint del pîce a fåtcher.
L' ome poirtéve, pindou après s' cingue, on buwet. C' esteut ene coine di boû, udonbén d' vatche rimpleye å mitan u ås troes cwårts d' ene aiwe a dmeye vinaigrêye, po-z î trimper li cawe e pire ki sierveut a rpasser s' få di tenawete.
on buwet d' bwès, et ene pire a få
emantcheye après ene coine (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
Pol four, li waeyén, li frumint et l' avoenne, l' ovrî si sierveut d' ene få a rabat po rlever l' prumire bate, bén sovint aflaxheye. Ci usteye la si loméve eto haerna.
Sacwants rabats del få: li haerna et
l' tchet; waitîz eto les seyes, les fotches eyet l' buwet å meur,
et on dijhea a droete (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
Cwand c' esteut l' fenaedje, li four dimoréve sol daegn. Po setchî, après, on l' meteut a moulea (a houteas, a cojheas) tot ratindant d' el rintrer.
Po l' awousse, li fåtcheu esteut shuvou pa ses aidants ki rlevént l' djavea - i radressént - , el coûtchî so on loyén fwait avou do strin d' swele [seigle] et î fé des djåbes. Les loyéns, on ls atchtéve a onk ki les fjheut, a cwate mastokes li cint d' loyéns (ene mastoke, c' est cénk cinteme).
Po loyî, li loyeu s' meteut a djnos sol djavea po l' bén serer etot l' loyant.
L' awousse kimincive dedja tot timpe e moes d' djulete, på swele et li speate [épeautre].
Å moes d' awousse, c' esteut l' toû do frumint, di l' avoenne, et des favetes [féverolles], po fini e moes d' setimbe pal triyanele - u trimblene, u clåve - [trèfle], l' incarnå [trèfle incarnat], li djaene coucou [trèfle jaune], les waeyéns et l' sinfour [sainfoin].
Målureuzmint pol fåtcheu d' awousse, on côp dvant l' guere, on-z a cmincî a vey dins les teres et les grands paxhis les prumirès fåtcheuses a båre.
ene fåtcheuse a båre, u raezete
(poirtrait saetchî pa L. Mahin).
Pol four, avou l' novele fåtcheuse ça a stî pus åjhey, avou moens di djins on-z e fjheut des roles, après l' aveur ritourné sacwants côps, divant d' el mete e muleas, tot ratindant d' el ratcheryî al cinse, wice k' il esteut etassî sol cina, ki c' est l' gurnî del gregne.
Les roles u hougnes (did sol
Daegntoele).
Po les ôtès dinrêyes, on- a rade veu ariver les loyeuses, avou ene ashidwere pol cinsî s' mete tins k' les tchvås saetchént.
Li cinsî si dispaitchive d' elzès fé rentrer divant les grossès plouves.
Li bataedje.
Li frumint et l' avoenne, come li swele estént metous e grossès moeyes tot ratindant di-y esse batous a l' erire-såjhon, å tins do bataedje, pol pus grand plaijhi des efants, des poyes et des moxhons, mins waitavos åzès picots d' swele.
On voeyeut on djoû å matén, tot d' on côp, ene grosse machine a bate: c' esteut l' eterprindeu ki cmincive si tournêye des cinses.
Dins nosse payis d' Fosse, c' esteut sovint les Dewez d' Lêve, do costé d' Velinne, dilé Bierwå.
Cwand li ptit cinsî, k' ateléve des boûs u des vatches a ses tcherêyes po rintrer ses dinrêye, n' aveut nén les moyéns do payî on bateu, i fjheu li bzogne å flayea.
Totes ces bouyes la fwaites, ossu bén po les ptits ki po les gros cinsîs, li cinsresse avou ses meskenes cwand elle endaléve aprestéve on grand et bon soper po totes les djins k' avént deurmint bouté sacwants djoû.
C' esteut sovint des grandès platnêyes di salådes ås kertons (des schenes), udonbén ås grossès nintes avou del tchå d' pourcea k' ele rissaetchive do saloe. Gn av' todi on boket d' tåte après.
Po rapåjhî les grandès soes, li cinsî meteut on tonea di céncwante lites di bire a broke et l' soper duréve disk' a bén tård å nut.
Li strin do bataedje sierveut åzès biesses po fé d' l' ansene et l' frumint esteut vindou li pus rade et li pus tchir possibe. Mins po fé les loyéns, on scoctéve (on flayive) les djåbes di swele e lzès tnant pa li dzo. Ça vout dire k' on tapéve assez foirt des pougneyes di påtes di swele dissu on boird di tonea, po k' el grinne ritcheye dins l' fond. On s' poleut eto siervi d' ene gade di bwès - k' on loméve eto on bok - metowe dissu l' daegn d' ene gregne.
on bok (u ene gade) (poirtrait saetchî
pa L. Mahin).
Li dinrêye, après esse batowe, esteut rashonnêye et tcherdjeye avou on schoupea d' bwès dins on diâle, pol dishaler del pitite paye.
on diâle (poirtrait saetchî
pa L. Mahin).
Li grinne, insi bén rneteye, esteut metowe dins des saetchs disk' å pwès d' cint kilos.
Les atelêyes.
Po rintrer les dinrêyes et ls etassî dins des grandès gregnes, oubén endè fé des grossès moeyes, on les tcherdjive so des grands tchårs, k' on-z aveut rsaetchî les acostés, et on-z è fjheut des tcherêyes. Cwand les djåbes estént epilêyes ene dissu l' ôte, betchfesseyes (etermelêyes), disk' a ene bele hôteur, on loyive li tcherete so tote si longueur avou ene grosse coide ki finixheut pa ene tchinne, li combea. On glisséve l' anea å dbout do diâle, agritchî al cawe des tchår, pu on tinkyive.
Li diâle, c' esteut èn emantcha d' ene båre di fier avou des tchinnes, ki sierveut a tinkyî, ossu foirt ki possibe, li coide ki rloyive li tcherêye so tote si longueur.
Li tcherêye, atelêye a deus u cwate tchivås, esteut ramoennêye al cinse po esse distcherdjeye. Les tchvås estént moennés avou ene coirdele - u coirdea -, riloyeye å " tchvå d' coirdele". C' esteut ci-la ki moennéve tote l' atelêye (deus u cwate tchivås), leye-minme atelêye å timon do tchår. Les biesses saetchént l' tcherêye avou on gorea passé so leu cô avou on crotchet di tchaeke costé po-z î passer les aneas des lameas, u landons. Li gorea esteut fwait mitan e foirt bwès et l' ôte mitan, e cur, bén rebôré A ç' bwès la, k' on loméve l' estele do gorea, gn aveut èn anea d' agritchî.
Li gorea avou l' crotchet (a hintche); li lamea (a droete) (poirtraits saetchîs pa L. Mahin).
Po moenner l' atelêye a droete - oûter a hote -, li vårlet schoyeut l' coirdele tot djhant "hûwo" u "hûyeu". Po-z aler a gåtche - saetchî a daye - i saetchive sol coirdele tot djhant, shuvant les viyaedjes: "dia !" "håre, ute" ucobén "vinoz".
Po-z achever l' abeymint (u li harnitchmint) do tchvå d' atelêye, après l' gorea, on passéve li baxhnete di cur so s' dos, li vintrinne di cur dizo s' vinte, et passer l' cawe dins l' anea d' cur do cawî, et po fini, si dossire todi e cur, sins rovyî les guerlots (u roudion u clabots) åtoû do gorea.
Li moenneu di tchvås n' endaléve måy sins si scorijhe.
Dins èn atelaedje di cénk tchivås, li tchvå d' gåtche si loméve li "tchvå å panea" (u "li tchvå d' coirdea"), paski c' esteut lu ki monnéve les ôtes; li ci d' droete, c' esteut "li tchvå dzo vedje" (u li tchvå foû mwin).
Li tchår.
On tchår di cinse aveut shijh pårteyes: po cmincî, gn aveut li londje [flèche], pu l' årmon (li fotche di padvant ki pivote), li spilêye (li pîce di bwès ki glisse dissu l' londje po bratchî), li xhamea (u schamea) (li selete ki pivote so li dvant), li schålea (rujhales), li biyete (rujhales di plantches ki si rdjondèt).
A hintches (fletches): les deus xhameas; a droete: l' årmon et ses pîces (poirtraits saetchîs pa L. Mahin).
Li gregne
Ene gregne si pårtixheut e dijh pårteyes.
Les usteyes.
Po fé les tcherêyes, les tcherdjeus si siervént d' ene fotche (u d' ene fonne) a deus dints u fortchet.
Po djeter (u monder, u handler, dj' ô bén: rinetyî les ståves), li vårlet po les tchvås, li vatchî po les biesses a coines si sierveut d' ene fotche (u fonne) a cwate dints. Gn aveut eto li hé (u havet) ki sierveut a distcherdjî les tchårs rimplis d' ansene u a råyî å canadas.
Aprestaedje des teres
Ene cwénzinne di djoûs après k' l' awousse esteut fwaite et ki l' tere esteut bén rpoizêye, li cinsî fjheut storpater pu ringyî, (u pelter, u brijhî) les steules avou li stirpateur. Après on cmincive les tcherwaedjes avou ene tcherowe a on xhî et on coutea, et on pî avou l' mantche pol moenner droet, li mantchron u cawe del tcherowe. Ci tcherowe la, u eraire n' aveut pont d' rowes.
Des eraires: di bwès, di fier sins xhî, di fier avou on xhî (poirtraits saetchîs pa L. Mahin). |
|
Todi po tcherwer, gn aveut l' brabant (tcherowe a rtourner, avou des rowes).
on brabant (poirtrait saetchî pa
L. Mahin).
Après l' tcherwaedje, c' esteut l' rahenaedje avou ene yesse (u ene îpe) atelêye a on tchvå.
Des îpes (poirtraits saetchîs pa L. Mahin). |
Et après, ene miete divant l' ivier, li rôlaedje avou on pzant rôlea di scrufier [fonte], (k' on lome eto li wele), saetchî pa deus tchvås.
on rôlea (poirtrait saetchî pa
L. Mahin).
Divant les mwais tins (octôbe). C' esteut les noveas semaedjes al mwin po les ptits cinsîs, avou l' semoe mecanike po les gros.
Do tins k' dj' esteu efant (1937), disk' après l' guere, dj' a co cnoxhou des semeus al mwin avou des banses semreces (batch a smince) dissu leu vinte .
Posteure d' on semeu al mwin
avou l' banse semrece (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
C' esteut des bons mestî ki nourixhént les omes et leu famile, et al copete di tot, sins polouwaedje. Les djins ki les pratiként tote leu vicåreye dimorént todi foirt, astok di nosse mame a tertos, li Nateure.
Georges Michel, 2002, nén eplaidî [inédit].
Tos les racsegnmints et les nos des usteyes m' ont stî dnés pa Monsieu Maurice Goffaux, cinsî a Wimbostek, å Såt Sint Lorint. On grand et fel merci a Maurice et a Monsieu Jaquet do Såt a l' Estatche.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
(Index des auteurs présentés sous forme pré-normalisée) Djivêye des scrijheus eplaidîs dizo cogne årmonijheye, mins tot wårdant ene miete l' accint. (Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu. Sacwants bokets scrîts ezès walons coinreces polèt aveur sitî ene miete rassonrés po poleur shuve pus åjheymint les mwaissès-rîles do rfondou walon.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur. Certains textes peuvent avoir subi des modifications mineures pour faciliter leur insertion dans le projet de langue nationale pan-wallonne.
Some foto's or pictures published here may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future; foto's by L. Mahin are free.