|
|
Page des media. Ene pådje e walon so les medias. |
|
|
|
Page des media. Ene pådje e walon so les medias. |
|
dierin rapontiaedje - last update: 2004-12-03.
Dressêye:
La dictature de l'esthétique. Soeye bea (bele) u catche tu !
Soeye bea (bele) u catche tu !
On pôreut ttossu bén dire: "Clô t' djaive : mi, dji so bea (bele)".
Cwand vs estoz dins vosse fåstroû a waitî l' tévé, kécfeye avou vosse feme (vost ome), våt mî di n' nén aveur on muroe trop près d' vozôtes. Vos vos trovrîz ene miete rôti, et nén bea a vey, eneviè les clapants vizaedjes des acteurs et actrices ki pasnut al bawete.
Nén fok les acteurs, åresse. Les scrijheus(es), les politikîs (politicresse), les tchanteus(es) ont terto(te)s l' air di rexhe do dierin fîme d' Hollywood.
A Hollywood, on flate les stårs.
Vos, vos estoz d' Xhoutsiplou. A Hollywood, on flate les stårs et a Xhoutsiplou, on ståre les flates !
Portant, jourdidju, i n' fåt nén aveur ene binete d' acteur po esse on bon scrijheu u on fel politikî. On vout k' Victor Hugo åye sitî laid come li petchî moirtel.
Awè, mins å tins d' asteure, po vinde on live, i fåt fé passer l' oteur(e) dins des emissions d' prezintaedje. Et vaila, gn a ni riban ni ribene : si vos estoz on bea djonnea (ene bele djonnete), vos froz pår ene meyeuse riclame a vost eplaideu ki si vs av' ene tiesse come li Diale ki rvént del shijhe.
On-z a veyou des djouweus et des djouweuses di tenisse ki n' wangnént rén dins les grands tournoes, mins ki rascodént des crås tchekes po mete ene måke di fabrike so leu mayot. Tot ça pask' i (elle) avént ene nozêye binete.
Gn a co bén pus pire : e 2002, el Norvedje, on-z a studyî les tins d' prijhon et les amindes dins les tribunås, rapoirt al "tiesse do cande" [client]. On-z a veyou k' les djudjes et les djuris estént bråmint pus tinres avou les cis et les cenes k' estént beas (beles) et bén moussîs (-eyes).
Po trover ene plaece, c' est co Piron parey. Po les femes, todi. On prindrè purade ene bele kimere, minme s' ele n' est nén trop sûteye, k' ene capåbe mins k' est luscåde [qui louche] u k' a on gros spaté nez et des orayes come des foyes di cabu.
Alez s' pretchî, après ça, so l' ewalisté des tchances !!!
L' ONU, leye-minme, si lait prinde å côp del dictateure di l' estetike. A l' UNESCO, po tchoezi des spôrtifs "ambassadeus siconte li pôvrité", il ont relî lanawaire on ptit djonne Braezilî di 22 ans, k' a crexhou dins les coulots d' barakes di Porto Alegre. On bon fotbalisse, djans, mins nén dpus k' èn ôte. Çou k' i gn a, c' est ki, aprume, ci napea la, il est bea come ene andje.
****************
Ça fwait k' les ôtes, come vos et mi, ki n' sont nén des diès, nos nos polans aler rfé fonde a Boufiou.
Dinltins, c' esteut po vos balter k' on djheut çoula. Asteure, ci n' est pus des mintes.
Ki : les rfondeus ni sont pus des potriyeus, mins des noveas tcherpetîs di coir k' on lome esteticyinnes (c' est sovint des femes) u cérudjins estetikes.
Leu såme [but] est claire: c' est fé del "girl next door" li "next Hollywood girl". Dj' ô bén : fé d' vosse pitite vijhene, k' est kécfeye bele come... ene tcherete, di fé d' leye li novele sitoele d' Hollywood.
Pus fwaite po stårer les flates, mins pår po esse flatêye.
****************
Esteticyins et cérudjins estetikes, c' est des mestîs al môde. Tantea k' on fouyton amerikin ki passe pol moumint avå les tchenås d' Urope mostere deus cérudjins estetikes ki lûtnut foirt å foirt po fé des Birdjite Bardot avou totès djonnetes ki, å cmince, årént polou siervi di sbaras dins ene canadire [d'épouvantail dans un champs de pomme de terre].
N' est çu nén indjustice, çoula ? Les ritches ki s' savèt payî leu rfondaedje vont co aveur les meyeusès plaeces après, et wangnî co dpus d' cwårs.
Djustumint, c' est çou k' a shonné la on ptit tins a sacwants publicisses.
Inte 1995 et 2000, i s' ont bråmint metou a relire des djins ordinåres po leus rclames, et pus des copete-modeles.
Mins ça n' a nén duré, aprume dispu les trevéns des lofstoris et des ståracademeye. Dins des sfwaitès emissions, i våt bråmint mî d' esse ritche, bea et sûti ki pôve, laid et biesse. Våt mî deus oûs k' on canada !
Di ces tins ci, li rvowe almande "Bild" a-st eplaidî les rzultats d' on ploncaedje emey les Almandes, 20 a 50 ans viyes. On lzî dmandéve ké bistoke k' elle inmrént l' mî ki leu-z ome (leu galant) lezî paye po leu novelan 2005. Et dveur lijhî [sélectionner] dins ene vintinne di responses possibes.
Ebén, al fene copete del schåle, les Almandes avént ptchî [préféraient] totes les operåcions estetikes, copurade les disrôtixhaedjes et les liftignes et tos les rassonraedjes del figueure [chirurgie plastique].
Sereut motoit tins do tuzer a on grand pordjet di clinike estetike a Boufiou !
Lucyin Mahin, li prumî d' decimbe 2004.
Un film dénonçant les magouilles du présiden Bush primé à Cannes.
Farenheit 9/11.
Après les imådjes des margougnaedje del prijhon d' Aboughrayb, li popularisté da Bush est l' pus basse dispu k' il a moussî al "Blanke Måjhon" (40 åcint).
I n' mankeut pus k' ça: Li påme d' ôr do mostra d' fimes di Cannes, c' est èn Amerikin ki l' a yeu, mins avou ké fime ! Farenheit 9/11. Ça raconte les toûs d' rossea tchén del nindje da Bush, ostant po-z aråvler des cwårs nén trop catolikes dins leus traeyéns -- leu biznisse --.
L' oûsse piede ses poyaedjes mins i n' scheut nén ses laidès manires. Li pårti da Bush n' a rén fwait d' ôte, po manaedjî li guere e l' Irak, ki di rcopyî leus margouyaedjes å livea di l' Estat amerikin.
Çou ki rind tolminme ene miete d' espwer, c' est ki, les critikeus da Bush, tant li produjheu do fime, Michael Moore, ki li prezidint do djuri d' Cannes, Trentin Tarentino, sont tos els deus des Amerikins. Mins ni criyans nén trop foirt ! Gn a nou distribouweu k' a volou vinde li fime azès såles di cinema US. Li prumî a zoupter evoye, c' est les Walt Disney, ki l' prezidint Michaël Eisner, n' a nén volou esse riwaitî come on critikeu do govienmint. On få-cou, et on froteu d' mantche, gn a rén avou ça !
Çou k' gn a d' novea, c' est k' on fime politike (cobén ki Tarentino dit ki l' rindaedje do pris n' a rén a vey avou l' politike), so on tot tchôd sudjet, wangne li bate. Co on sene ki les gueres do 21inme sieke, ci serè eto des gueres d' imådjes.
Des marenes cachnut d' egadjî des djonnes bineus (sinne do fime).
Li waibe da Michael Moore (en inglès).
Lucyin Mahin, li 2 d' djun 2004, riprind dins "Walo+ gazete", esté 2004.
Un film avec un script en wallon normalisé et des acteurs qui pratiquent différents accents ?
Do cinéma e rfondou walon ?
Po vos sohaitî l' boune anêye, a vos les soçons d' Djåzans Walon et del Ranteule gazete, dji vôreu responde a l' årtike da Monsieu François Duysinx, paretou dins l' dierin "Djåzans walon" ki dji lî todi avou bråmint d' agrès, djusse po l' plaijhi di dvizer so on sudjet ki m' tént a cour : li plaece po nosse walon dins l' boesse a imådjes et å cinéma, et l' idêye k' est co trop må comprijhe do rfondou walon.
Li walon et l' odiovizuwél.
Dji passe mes tins libes a mete so pîs avou les soçons d' Canalzoom ene pitite emission e walon k' on lome "Kè diss ?" et dj' a bråmint d' plaijhi a fé cisse buzogne la. Adon, avou l' André Baijot, directeur tecnike da Canalzoom, nos propôzans po l' moumint a nos soçons Ranteulîs et ds ôtes soçons del Federåcion d' Nameur di fé on coût-metraedje e walon et piane miyane nos avançans so ci idêye la. Les contaks ki dj' a pris avou les grands d' l' imådje po-z aprester l' soçnaedje so l' plaece po l' walon dins l' odiovizuwél n' ont dné k' des responses a môde di kessions come : " Ké walon î cåzrè-t on, comint fé on casting di 100 acteurs e walon ? Kî dins les rwaitants des såles ki sont des djonnes va comprinde on fime e walon ? Ki va payî l' metaedje so pîs d' on fime belje, e walon å dzeu do marchî ? " et vos nd åroz.
So ç' pont la, li Minisse Miller, priyî dins l' cåde des soçnaedjes del Ranteule a Djiblou, n' a rén dit et rén dins l' contrat d' manaedjmint di l' RTBF ni mostere k' i gn a d' l' espwer di vey nosse walon metou e fime.
Adon, les contaks avou les ptits reyalizeus dinnut ene sacwè come : " oyi, dji vou bén fé l' metaedje en imådjes d' on coût-metraedje mins nén l' produre. Po l' produccion, i fåt des cwårs, on ptit 1200 euroliårds po on coût-metraedje di 7 munutes, ene ekipe po fé l' ovraedje, des ptitès mwins, des acteurs, des rwaitants et ene ekipe tecnike, ene anêye d' aprestaedjes et ene samwinne di condjî po filmer.
K' è diss, Batisse: sondjreye ou reyålité ?
Bén seur ki c' est possibe puski Monsieu Wieers end a dedja fwait onk po achever ses studes a l' IAD. Li film si lome " Li rote do Walon ". Avou mes eleves di l' atelié walon del sicole di Såvnere, ont-z a yeu l' plaijhi d' î aler tourner ene secwance. Tot çoula po dire k' on té pordjet tént d' astampé. Nos avans dedja rçû on prumî sinnario åtoû d' on concours di couyon et ki dji cache après l' aspale et les brokes ki fåt.
Adon po responde a l' kession da Monsieu Duysinx dins si artike do dierin "Djåzans walon", p.12 : " Ké walon vôrîz vs fé djåzer å cinéma ? Li ci d' Lidje ? Vos frîz hawer les djins d' Nameur, di Châlerwè ou d' ôte påt. "
A çoula Monsieu Duysinx respond : " On pout fé on fime wice k' on djåze tot l' minme ké walon, do moumint k' i n åye des sortites".
Disk' a la dji so byin d' acoird, i fåt mete des sortites e francès po esse didactike. Dj' a mågré tot eveye do dire ki l' tchén ki hawe ni hagne nén.
Li rfondou.
Ewou çki ça mi schôpeye ene miete, c' est dins l' roye ki shût ewou çki l' oteur cåze do rfondaedje : " On consey tot passant, xhufele Monsieu Duysinx dins si årtike, ni tchoezixhoz nén li rfondou walon : ci sereut pår aprume ki ç' sereut målåhey a comprinde po tot l' monde ".
Tén la rén tén ! Dispu ki dji shû l' cours di rfondou walon da nosse Lorint Hendschel å Noû-Lovin, dji comprind ki l' rifondaedje do walon est ene manire di cachî après ene unificåcion do scrijhaedje mins k' ça n' candje rén a l' manire di dire li walon di s' payis. Li rfondou n' candje nén l' manire di cåzer d' nos tayons, li rfondou walon ni candje nén l' accint, li rfondou walon ni candje nén li langue walone. Li rfondou walon propoze des noûs mots po cåzer d' cayets d' asteure, saye di trover ene manire pus åjheye di scrire, saye di fé l' mestî ki l' Bon Diè n' a nén vlou fé : rashonner et comeler les waloneus, c' est tot.
Li fime k' on vôreut mete en alaedje serè e rfondou si vos vloz et on pôreut riscrire li scrip e spepieus rfondou, mins vos n' el såroz rconoxhe å cinéma wice ki tchaeke acteur wådrè s' accint ki ça fouxhe do payis d' Lidje, di Nameur, di l' Årdene, ou d' Châlerwè. Dj' espere bén k' on-z årè so l' tournaedje des djins di pattavå l' Walonreye et mostrer k' on pout s' rashonner etur waloneus po comeler ses pårlaedjes pus rade ki di s' dispetroner po des cawes di ceréjhes. C' est çoula l' maisse idêye do rfondaedje.
Dji n' voe nén d' abôrd douvént k' on té fime e rfondou sereut "målåjhey a comprinde po tot l' monde ".
Kécfeye ki l' eformåcion so l' rifondaedje doet esse rimetowe å djoû d' ouy et k' vos avoz dins l' idêye, come bråmint des cis k' i gn a, les prumirès sayes ki les rfondeus ont fwait dins l' passé et ki come vos, Monsieu Duysinx, dji trove trop målåjheyes. Asteure, li cayet a dedja bén candjî et si vos l' permetoz di vos dner a m' toû on ptit consey : vinoz on mårdi so deus å Noû-Lovin a 7 eures å niût a l' oditwere Croes do Sud n° 17, vos estoz l' bénvnou å cours di rfondaedje, diné pa l' Lorint Hendschel. Après scole, dji serè todi binåjhe di rcåzer avou vos d' l' idêye do rfondaedje ou non po fé on fime.
Asteure mi pus grand espwer, c' est d' aler vey eshonne li coût-metraedje e walon dins ene vraiye såle di cinéma, mins ça serè motoit po l' an ki vént.
Yves Paquet, Ranteulî, li 10 di janvî 2002.
Actualité (04-2001): Nouvelle version du système d'exploitation Linux:
Li novele modêye do Linusse.
[NOTE: asteure on nd est ddja al modêye 10.1 prindoz purade cisse lale si vos vloz astaler GNU/Linux]
MandrakeSoft est fén binåjhe di vos fé sawè ki vos ploz, sol pî sol tchamp, aberweter li novele modêye Linux-Mandrake 8.0, tot l' tcherdjant djus di sacwants sierveus sol Daegntoele.
Sins s' vanter, c' est, a nosse shonnance, li sistinme d' operance li mî ahessî, li pus sûti, eyet li pus djinti po tos les cis ki s' endè sievront.
Po lére li comuniké d' presse
Po vey on rascourti di çou k' i gn a e Linux-Mandrake 8.0, avou des hårdêyes après des demos.
Po-z aberweter Linux-Mandrake 8.0.
Le 21e siècle: l'époque de l'Internet pour tous ?
Anêyes 2000 et des: les trevens di l' Etrenete po tertos ?
Dji m' vos scrî ci papî chal li 31 di decimbe, li dierin djoû d' l' anêye 2000, do 20inme sieke, do deujhinme meynaire. Pår on grand djoû, dowô. Ci n' est vormint ki l' deujhinme côp k' ça arive dispu k' on conte les anêyes a pårti do skepiaedje do Crisse.
On grand djoû paski, dimwin, c' est dazår des ôtes trevéns [une autre époque] ki vont cmincî, motoit bén l' ådje di l' Etrenete po tertos.
La deus ans did ci, on-z a siné li Påye d' Okinawa, do no d' ene veye do Djapon wice k' on-z a rclamé l' abondroet di tchaeke djin sol Bole di esse, on djoû u l' ôte, coyonkêye avou Rantoele Daegnrece [relié au Réseau des réseaux, comme le joug aux cornes du boeuf de trait].
Po les payis do Coûtchant [occidentaux] ci sereut co radmint possipe. E l' Urope, gn a dedja on manaedje so troes k' a-st ene éndjole e si måjhon. Ey e l' Amerike, gn a noûf éndjoles so dijh ki sont-st adjondowes al Daegn-Toele.
Mins ôte på, valet ? Ni va-t on nén co ragrandi l' fossé, ki crexhe dedja tofer, inte les ritches et les pôve payis, si on n' louke nén d' éndjolijhî a make l' Afrike et l' Azeye ?
C' esteut l' tinme d' on raploû e decimbe 2000, wice ki l' OUA et l' grope des nén Elaxhîs Payis [Non Alignés] avént priyî a ene tåvlotêye [symposium] tos les fjheus d' éndjoles, di tchikes éndjolikes [puces, microprocesseurs] eyet d' programes. Gn aveut drola Microsoft, Sun Microsystems, Cisco, Compaq, Dell Computer, et hay vos nd åroz, tote li fene fleur do mestî, cwè.
Tos les éndjolîs n' estént nén sol minme waxhlire [sur la même longueur d'ondes].
T' aveus les djins d' Cisco eyet d' Sun Microsystems: zels, il ont prometou di dner des éndjoles po rén ås payis do Tîce Monde.
Tant k' å Bill Gates, li boss di Microsoft, - d' èn ôte des costés, l' ome li pus ritche sol Daegn - li Bill des Gades, lu, di dju, i n' a nén l' air d' awè ene sifwaite avuzion [une semblable vision, un tel point de vue].
Les payis d' Nonne, dijha-t i dins on spitch so CNN ki n' a nén toumé dins l' oraye d' on sourd, il ont bén dpus dandjî d' docteurs eyet di droukes disconte do sida, ki d' éndjoles. Tot conté tot rabatou, sav' bén ki, sol bole etire, gn a 8 djins so dijh ki n' ont måy tinou dins leu mwins on biesse telefone. Dabôrd, cåzer d' copiutreces po tertos, c' est des boignes contes, des istweres sins cawe ni tiesse.
Ci n' est nén come ça ki l' Unesco pinse k' on maxhe li djote. Avou l' aidance di SNRs [ONG] canadyinnes, i vnèt d' enonder li programme ONSAT e l' Amerike nonnrece, wice ki 1800 viyaedjes, retrôclés å fén mitan des montinnes, sins loumire et sins telefone a cåbe, ont stî adjondowes a l' Etrernete.
Les djéndjoles, apoirtêyes des côps a dos d' moulet, ont stî metowes ezès Måjhons Comenes eyet dins les scoles. Ele sont raloyeyes al Daegn-Toele pal voye d' ene antene-eschiele [antenne parabolique] ki si loumire lyi est forneye pa ene plake hape-solea [panneau solaire].
Åraeze [d' ailleurs], e l' Afrike, 47 åcint des raloyaedjes Etrernete si fjhèt sins passer pa des fyis d' telefone, dabôrd k' e l' Urope, c' est fok en adjondaedje so cint ki s' fwait direk pa antene.
Mins, passer pa on spoutnik po-z awè les comunicåcions, n' est çu nén ene miete riskeus ? Les pôves payis n' ont nén les moyéns di mete e cir des tévéspoutniks [satellites de télécommunication] rén k' da leur. Li ci k' c' est l' satelite da sinne pout foirt bén, po des råjhons politikes u d' cwårs, serer l' cråne [vanne, robinet] et l' payis si rtrover sins telefone nè adjondaedje al Daegn-toele.
Dji n' voe nén des estats come l' Irak u l' Soudan u l' Afganistan astotchî on rislî [baser un réseau] telefonike so on sfwait sistinme. Ca adon, i si rtrovrént co rade en èn acanlaedje wice k' i sont pår elaxhîs economicmint [relation dangereuse où ils sont entièrement enchainés].
Mins d' èn ôte des costés, l' Etrernete pal voye direke des satelites, c' est eto ene pî-sinte [sentier, voie] mo sûteye po spåde di l' atôtchance [contacts, communication] eter des gropes di djins del minme culteure et do minme pitit lingaedje, mins ki sont stramés en ene grande sitindowe di tere, come les Indyins del Grande Bijhe do Canada, les Inouwites, sapinse zels.
C' est ossu on bon tour po on peupe k' est spotchî ådvins d' on payis, mostrer ses rclamaedjes et ses rvindicåcions å monde etir. Dji pinse, sins måke, å movmint zapatisse do Messike, ki des djins come l' Ive Påket voeyèt si voltî.
Lucyin Mahin, li 31 d' decimbe 2000.
Internet va-t-il faire disparaître la radio ?
Li Rantoele va-t ele boler evoye li posse ?
Les anêyes 2000 et des, li 21inme sieke, cwè, serè les cines di l' Etrernete. Tot rôbalant sol toele d' araegne, - tot cibernaiviant sapinse k' on n' dit -, on pout trover tot çou ki li posse apoirtéve divinltins : des noveles totes tchôdès codowes so çou ki s' passe so totes les coines del daegn; del muzike e walon, del plake "Emacralaedje" ås tchansons pop, rap et des novelès sôres di muzike; les dierins pris des martchîs-ås-tites [bourse], di Brussele a Singapor, motoit bén eto l' aeura des tapes ås colons [horaires des lâchers de pigeons].
Portant, lanawaire, on ploncaedje [sondage] emey les Uropyins des payis do Grand Cmon Martchî [Union européenne élargie] cmandé pa èn Institut almand, mostra ki 80 åcint des respondants schoûtént cobén li posse. Nos avans dmandé si avuzion a Ive-Mareye Labé, on gaztî fén cnoxheu des medias.
Li Ranteule (L.R.) - Moncheu Labé, ça fwait ki l' posse n' est nén co presse a-z esse schové-st evoye pa l' Etrenete, dabôrd ?
Ive Mareye Labé (I.M.L.) - Neni ca neni ! Paski li T.S.F., vos l' ploz prinde e l' ovroe [atelier], vos l' avoz e l' oto ou so vosse tracteur; dins vosse tchambe si vs estoz studiant; ezès tchamps si vs estoz tcherweu, haweu [travailleur à la houe] ou codeu(se) d(i) grinnes di cafè ås Afrikes ou e l' Amerike nonnrece. Vos n' sårîz esse atôtchî drola pås ôtes medias, tévé, gazete ou Eternete, dabôrd ki vos avoz les deus mwins et les ouys prins pa ene ôte buzougne.
L.R. - Cwè çki les djins rcwerèt, tot schoûtant l' posse ?
I.M.L. - Li prumire sacwè, c' est les nouves, dj' ô bén les noveles di tot çou ki s' passe sol daegn [sur la terre, dans le monde]. Après ça : li muzike; lon après : des racsegnmins ki vos vnèt a pont: li tins k' i frè dmwin, li hôteur des waxhes [vagues] sol Grande Basse [Océan], l' avançmint des potchas-pelrins [criquets pèlerins] ou des dorifôres.
L.R. - Mins alfén, on papî d' on gaztî-å-posse c' est on papî d' ene munute, ene munute et dmey. Comint plèt i dire les pondants eyet les djondants so si waire di tins ?
I.M.L. - I fjhèt çou k' on lome on bobina avou des dmandaedjes [questions, interrogations] åzès djins, et des comintaires da zels. Après, i rprindèt les pus beas passadjes, po fé ene sacwè bén aloyeye. Mins, åresse [d'ailleurs], les gaztîs-al-tévé [journaliste télé] fijhèt parey.
L.R. - Mins les gaztîs radio, paret, c' est todi zels les prumîs a dner des noveles totes tchôdès modowes come la å Cossovo, ou el Bosneye, dowô ?
I.M.L. - Oyi, paski c' est pus åjhey di fé passer do son, avou èn axhlåve [téléphone portable], on mobilofone cwè, direk pa on tévéspoutnik [satellite de télécommunication] ki toûne åtou del bole, eviè l' eståcion radio. Pus åjhey ki di transmete on scrît papî a ene gazete, ou des imådjes a ene eståcion tévé, metans. C' est po çoula k' on dit ki l' radio, c' est on tchôd media.
L.R. - On n' rigrete nén di n' nén vey li tiesse do ci, ou del cine ki djåze ?
I.M.L. - Neni, et c' est çoula eto, li radio. Ôre li vwès sins vey li tiesse, ça nos leye adviner. Ça leye verziner li mådjinåcion. C' est po ça k' on gaztî - et copurade ene gaztresse - al radio, si vwès est si cossecante. Prindoz les emîssions del nute: c' est todi des femes avou des belès ptitès doûces emîléyès vwès [voix mielleuses, sensuelles]. Minme si li spicrene a des finès lepes et on betchou nez (finès lepes et betchou nez ostant s' pinde ki di s' maryî), on nel voet nén al teyessef.
L.R. - Ça fwait ki c' est ene bele plaece eto po ene grosse må adjinçnêye, dabôrd.
I.M.L. - Ou on grand måbelair tot sclimboigne ! Ni soeyans nén secsisse !
Lucyin Mahin, li 5 di may 2000.
Fichiers MP3 et droits d'auteurs.
MP3, SABAM et hay vos nd åroz.
L' arivêye del Rantoele Daegnrece, l' Etrernete, dins nosse vicaedje di tos les djoûs va fé candjî - vôye non vôye - [que l'on le veuille ou non] co mwintès idêyes tote fwaites ki ns avént so traze et traze cayets [sur pas mal de sujets]. Onk di zels, les droets d' oteur sol muzike.
Li Beljike est onk des payis wice ki les droets d' oteu sol muzike eyet l' teyåte sont les pus stragnes [sévères]. Li SABAM, li pus viye des soces ki s' ocupèt di ramexhner [récolter] ces droets la et les rispåde åzès scrijheus d' paroles, åzès fjheus d' muzike et tchik et tchak, li SABAM, di dju, si codût å pus sovint come ene vraiye police BSR. Li ptit cabartî d' viyaedje k' a yeu li clapante ideye di mete del muzike ezès raiwires [toilettes], k' i n' evoye todi nén èn especteu del SABAM pixhî låvå, dabôrd ki l' hôt-pårleu des tchiyotes - såf respect - gruzene do Brel a do Wiyam Dunker. Si l' boss do cåbaret n' a nén dclåré si muzike des waters, årè ene bele aminde po ses oûs d' Påke.
C' est bén po ça ki les Sabamisses estént tot ewaerés cwand ene novele sôcieté olandesse, Vitaminic, sicrijha ås tchanteus por zels mete leus tchansons so si waibe Eternete. Eyet, sapinse zels, pa ç' voye la, si fé cnoxhe pattavå l' daegn.
Vos fåt comprinde ki, dispu èn an u deus, gn a ene nouve tecnolodjeye k' a-st avnou sol Grand Rislî [Net], ki s' lome li MP3.
Ça dvént mo åjhey, asteure, d' aberweter [télécharger] on fitchî muzike do sierveu d' ene sôcieté et del tcherdjî djus [enregistrer localement] so vosse deure plake.
Les cibernaivieus polèt, s' i vlèt, payî ene sacwè po l' aberwetêye [téléchargement] mins vos sintoz bén k' end a waire ki vont coschirer [gaspiller] la des sôs, dabôrd k' i gn a nouk ki les såreut vni controler.
C' est dandjureus çou ki l' sitårtape - start-up, djonne sôciété ki vind ses martchandijhes so les fyis [on ligne] - MP3 Board dirè åzès djudjes do tribunå federå di Manhattan, wice k' il a stî ametou po nén-schoûtaedje [transgression] des lwès so les droets d' oteurs. Les MP3 Board, les amonteus di sierveu, i sont droets dins leus botes [ils ont la conscience tranquille], sapinse zels. I n' fijhèt fok ki d' adjinçner ene sôre di biblioteke di tchansons - totes des deurès plakes raloyeyes ene l' ôte -, k' on-z î pout vni epronter des tites, tot payant on ptit lowaedje, k' ene pårt va esse revoyeye åzès tchanteus. Si les epronteus cibernaivieus ni payèt nén ci scot la, les cis do sierveu sont-st ossu må prins [lésés] ki les måjhons d' plakes ki n' riçujhèt nén leus rweyåltisses, poy ki, zels nerén, i n' ramassèt pont d' cwårs po leus costindjes.
Les ameteus [partie demanderesse] dins ç' procès la, c' est les bigboss di l' industreye del plake, BMG music, Sony Music Entertainment, Warner Bros Records et hay vos nd åroz.
Mins kî çki c' est, ô, vos, les askespieus di ces stårtapes la, la come vos avoz MP3 Board ?
Sovint des djonnes situdiants, 18 a 25 ans vîs, ki n' ricnoxhèt nén les viyès lwès del sôcieté di leus parints eyet grand-parints. Por zels, les capitalisses di l' industreye del plake wangnèt pår di trop di liårds sol dos des schoûteus eyet des ptits tchanteus. Sapinse zels, les ptits tchanteus si pôrént fé cnoxhe meyeu martchî tot metant leus nouvès årguedinnes so les årmås-ås-MP3 des sierveus come les cis di MP3 Board eyet d' Vitaminic.
Ene afwaire a shure, paski les djudjmints so les margayes ådfwaite des novelès rantoelreyes [activités sur le net, nouvelles économie] vont voltî divni les lwès eyet reglumints po fé ene miete di police so l' Araegnreye ås djoûs di dmwin.
Ås dierinnès codowes (li 31 di djulete 2000), li sierveu Napster pont com, k' a li minme sôre di rujhes ki MP3 Board, a stî seré provizwermint pa on djudje amerikin, tot ratindant l' djudjmint sol fond. Ça fwait ki les fjheus d' plakes di muzike årént wangnî leu prumire mitan.
Les Sabamisses seront deus côps sol houptiket [à la fête], paski l' OMC vént di dner råjhon ås soces d' oteurs uropyins, et codåner ls Amerikins pask' i n' fijhént nén payî li tacse po les droets d' oteurs sol muzike ki passe ezès cåbarets, restorants et ôtès plaeces ki les djins î vont tertos [lieux publics] si l' muzike provént d' on posse (di radio u d' tévé). Ça rafroedirè les Lussimbordjwès, k' avént les pinses di fé passer ene sifwaite lwè.
Mins les lwès eyet les djudjmints so ces nouvès caytreyes la, ça passe rade come li vint d' bijhe. Ratindans co po vey les djudjmints podbon e setimbe.
Nôvimbe 2000: al fén des féns, Naptster a stî ratchté pa on gros fijheu d' plakes, et va divni payant: 5 dolårs US par moes: ci n' est nén si mete foû d' manoye
Lucyin Mahin, li 17 di djulete 2000. Avou des rawetes o moes d' setimbe ey o moes d' nôvimbe 2000.
Les listes, forums et autres paroles écrites sur le WEB.
Çou k' n a so :
Les djåspinreyes éndjolikes : des paroles u des scrîts ?
Les paroles endalèt; les scrîts dmorèt.
C' est on spot k' on nos a seriné co traze côps, po nos dire di bén waitî a çou k' on scrijheut dins ene lete; u, co pire, dins on live u on papî po ene gazete u ene rivowe.
L' arivêye di l' Etrernete a vnou, cor on côp, coscheure nos viyès idêyes totes fwaites sol sudjet.
Docôp ki l' Rantoele Daegnrece a cmincî a rashonner totes sôres di djins pattavå l' Bole, åtoû d' on sudjet u l' ôte, on-z a vitmint lomé çoula des djåspinreyes, paski les djins î vnèt djåspiner, ça vout dire ramter, tchafyî, berdeler, plaider, copiner, ragadler.
Vos voeyoz bén ki, nene pårt, i gn a mårké k' on-z î vneut scrire åk [quelque chose].
Come d' efet, cwand vos estoz divant voste éndjole, fén scran après vosse djournêye d' ovraedje - ki vos nd avoz vosse sô d' fé tos les djoûs -, adon, vos potchîz so les messaedjes di vosse lisse u vos alez so vosse forom, po, tolminme, polou djåzer d' åk ki vos ahåye [convient, plaît].
Dj' a co bén dit : djåzer
Djustumint, gn a ene sakî ki vént di hiner so vosse waitroûle [projeté sur votre écran] ene sacwè ki vos avîz dedja sondjî, sins l' oizu dire. Raddimint, vos dnoz vost avuzion sol cayet, et splitchî les pondants et les djondants, les butants et les royants, et dire kî çki l' pouna et kî çki l' cova.
Å rvier, vos vnoz di toumer so onk ki, sapinse vos, ni coprind do tot gote di rén [complètement bouché]. Abeye lyi espliker ki ci n' est nén insi k' on maxhe li djote [qu' il est tout à fait à côté de la plaque]. Et k' i dvreut fé ene foice po tuzer a môde di djin.
Vos avoz vitmint tapé vos apinses, a fwait k' elle aspitént dins vosse tiesse. Li dierin pont metou, hay daday : evoyî tot çoula so les fyis.
Rilére on côp ? Neni, saiss, ti. Il est cåzu meynute, u copurade, il est dedja meynute meyzeure [minuit passé], et s' n' a-t on ddja l' tins d' ça. Årésse, est çk' on toûne set côps si linwe divins si boke divant d' fé rexhe li sinne [dire son avis] cwand k' on-z est k' on bate copene [discute] avou ses couz' ? Neni, taijhoz vs !
Mins, grosse ahike, vaici ! Vosse djåspinaedje est rplaké sol pî sol tchamp divant les ouys di meye et di meye di djins, ça s' pôreut bén, todi. Vos va-t on, dabôrd, amete [traîner en justice] po fordjåzaedje [diffamation] paski vos avoz spoté Di Rupo " di roupete ", u dire ki Grafé a des droles di cdujhances ? Çoula, vos l' årîz seur polou låtchî, sins nou ratna, divant des soçons et des soçondjes.
Dins l' fameus procès di l' Estat amerikin siconte di Microsoft, po forcodujhance come mwaisse-vindeu so on martchî [abus de position commerciale dominante], on-z a vnou mostrer ås noerès cotes des emiles des djins d' Microsoft, tournés avou des fråzes come:
"On les va mascåder, les Netscapîs, avou nosse betchteu [logiciel de navigation sur Internet] Explorer. I plèt bén aprester leu waxhea [cercueil]."
Li laid Dofe dijheut parey des Djwifs di 1935 a 1945.
Dji n' vos såreu dire si c' est ç' pont la k' a-st aminé li djudje Parkins a codåner Bill Gates a côper si efant e deus, comme Salomon dinltins.
Mins l' afwaire a stî poirtêye å deujhinme schålon [seconde instance] et
: come ene sacwè k' on dit inte camas, tot boevant si ptite djate di cafè, u come on scrît k' on est pår responsåve di çou k' i gn a ddins.
Et vozôtes, dijhoz mu ene miete li vosse !
Lucyin Måhin, li 6 di novimbe 2000.
Dji n' a ki deus afwaires a dire :
1) On n' pout espaitchî nolu do dire çou k' i vout, mins on n' pout espaitchî nolu nerén do n' nén esse d' acoird avou lu.
2) Vos fjhoz ene diferince inte çou k' on scrît et çou k' on dit.
Po on djudje, i gn a pont d' diferince, les deus afwaires polèt siervi di prouve po on djudjmint. Si les troes cwårts des djins pinsèt ki ça n' est nén insi, c' est paski d' åbitude, çou k' on a dit ni sait esse prové, mins si on såreut l' prover, ça åreut li minme "foice" po on djudje.
Thierry Dumont
Liens Internet: faudrait-il demander une autorisation pour créer un lien vers un site ?
Fåreut i dmander l' droet di fé ene hårdêye eviè ene waibe Etrernete ?
Dji so-st abouné al gazete (Walo+ gazete) et dji m' rafeye del lére a tchaeke côp k' ele arive; mins, dispoy sacwants limeros dji cmince a vey des disgostantes sacwès, et avou l' limero 13 ça a stu trop!
Dins l' årtike "Charte belge d'utilisation des publications de presse" i gn a cisse fråze chal:
" [demander une autorisation] pour établir un lien vers un article sur le site d'un éditeur"
Dji di NENI ET NONNA!
On-z a l' droet a l' libe espression, on-z a l' droet di fé des loyéns viè des sites publiks; dji n' acceptêye nén et n' acceptêyrè måy di leyî passer des sfwaitès mintes. Si on lai fé, bén "1984" rishonnrè-st a on paradis a costé del sôcieté k' on nos prepare po do bon. Cwè, on n' åreut nou droet ôte ki d' esse cossomateur? Tchaeke anêye, tchaeke moes ki passe les grands groupes ki contrôlèt les medias sayèt di rateni co ene miete nos libertés et nos droets, et sins contrupårteye.
Et çoula m' ewaere d' ostant pus d' vey ki Walo+ Gazete sieve li propagande del sabam, et di sfwaits groupes å siervice des grandès måjhones d' eplaidaedje purade k' esse do costé des årtisses, des tchanteus, des scrijheus... paski c' est nén li sabam k' aidrè al promocion do walon, nonna, do contråve! i gn a ki les årtisses capåbes di vinde a des cintinnes di meye ou des miyons di copeyes ki wangnèt ene sacwè avou l' sabam; po tos les ôtes, i rçuvèt moens ki çou k' i dvèt payî; ca on doet payî minme po djouwer ses prôpès ouves! Et po les ouves e walon, li mårtchî estant stroet, çou k' on wangne åd truviè del sabam c' est cåzu rén, i gn a nou årtisse ki wagne si crosse gråces a çou k' i rçût del sabam po ses ouves e walon.
Li sabam, leye, ele wangne.
Adon, pocwè payî l' sabam si on rçujhe rén e discandje di çoula? Si l' sabam fijheut del promocion do walon, mins ele nel fwait nén; do contråve, ele mete telmint d' arokes sol voye des soces di teyåte ki sayèt co d' fé do walon k' i dvént cåzu impossibe po ene pitite soce di djouwer ene pîce rashiowe al sabam.
Ki wagne dins tot çoula? les oteurs? neni. les rwaitants? co moens.
I fåreut k' les waloneus si dmandexhe çou k' i volèt vormint: fé l' promocion do walon, et-z aveur li plaijhi d' vey ses ouves esse léjhowes ou rwaiteyes, et aveur li plus grand publik possibe; oudonbén aveur on ptit publik, et wangnî ene pougnêye d' euros djusse po s' fé mousser? et minme a leyî ses ouves mori purade k' ele soeyexhe léjhowes ou djowêyes po rén (tabou! sacriledje! blasfeme siconte do Diè-årdjint!)
Dj' apele tos les oteurs waloneus a n' pus måy rashire leus ouves al sabam et purade a les rinde libes; come sacwants el fijhèt ddja. Oyi, libes d' esse copieyes et fotocopieyes purade ki d' disparete po todi; libes d' esse djowêyes, schoûtêyes et copieyes purade ki d' disparete po todi paski pus nolu n' a d' vî toûne-diske po les viniles.
Fijhoz viker vos ouves el plaece di fé viker l' sabam!
Pablo Saratxaga.
On parle de l'orthographe pan-wallonne sur "Matin Première"; réaction
On-z a djåzé do rfondou so Matin-Première: leyîz m' dire li minne.
Djåke Werner, so "Viker": Binamés plankèts, Vochal çou ki dj' a oyou å posse (BRAIBANT, F - Matin Première, "actualité régionale", le 28 05 2003 à 06 h. 54.) Ça m' a fwait tot drole.
Pablo Sarachaga (P.S.): - Åy, ça cmince a esse kinoxhou.
F. Braibant: - Il y a une petite dizaine d'années, quelques-uns d'entre eux ont eu l'idée d'inventer une nouvelle orthographe wallonne
P.S. - Purade ki "edvinter ene nouve ortografeye" i fåreut dire "amidrer" (ou modiernijhî) l' ortografeye Feller. L' idêye est d' prinde tot çou k' i gn a d' bén dins Feller; et d' candjî çou k' i gn a d' måva.
F.B. - À quoi cela peut-il bien servir ? A donner une plus grande audience aux textes littéraires wallons assurent ses promoteurs.
P.S. - Et ossu a scrire li walon come tos les ôtes lingaedjes; ca i gn a kel walon a n' pont aveur ene comone ortografeye; tos les ôtes lingaedjes ont ene manire di scrire li minme po tos les cåzants do lingaedje, pocwè ki l' walon sreut l' seu a n' nén fé come çoula?
F.B. - Mais comment choisir entre des "canadas" namuroises et des "crompîres" liégeoises ?
P.S. - Del minme manire k' e francès on-z a des "chicons" eyet des "endives"; ou co "septante" eyet "soixante-dix".
F.B. - 'origine de cette tentative de réforme. Pour ses adversaires, ce "rifondou walon", par trop artificiel,
P.S. - come tote ortografeye. Feller nerén n' est nén naturel, ça a stî edvinté.
F.B. - Ils pensent d'abord que ce "refondu" ne sera jamais utilisé que par ses concepteurs.
P.S. - On djhéve çoula eto, et traze côps pés, pol sicrijhaede edvinté pa on Monsieu Feller, i gn a sacwantès anêyes. Tchaeconk sicrirè come i vout, et come ça l' ahesse li mî.
F.B. - Et puis surtout ils dénoncent les connotations franchement nationalistes qui se profilent là-derrière.
P.S. - C' est l' veur ki, sovint, les djins ki voeyèt voltî l' lingaedje walon c' est ossu des djins ki voeyèt voltî l' Walonreye.
F.B. - Ceux qui promeuvent ce "Wallon commun"
P.S. - "Orthographe wallonne commune" ou "orthographe pan-wallonne" purade. C' est nén l' lingaedje k' on vout candjî; djusse li manire del sicrire, po ki, les cis kel vôrént, polexhe sicrire et esse léjhous di Wåve å Tchestea.
F.B. - annoncent vouloir lui donner une place "plus importante", un statut officiel et reconnu dans la Wallonie du futur.
P.S. - Li lingaedje walon doet esse ricnoxhou, awè. Paski c' est l' lingaedje prôpe del Walonreye (nén k' i soeye li seu lingaedje k' on-z î djåze, mins k' i gn a k' el Walonreye k' il est djåzé); do côp nos avans on dvwer istorike di prinde sogne di ç' lingaedje la, si c' est nén nozôtes ki l' fwait, ci n' serè nolu d' ôte. Li Walonreye duvreut mete dins si mwaisse-lwè on boket come li Navarre l' a fwait, po ricnoxhe li walon come lingaedje prôpe. Ça n' vout nén dire li mete come oficir lingaedje, djusse dire ki c' est on lingaedje bén da nosse, el ricnoxhe, admete k' il egzistêye et ki c' est a nozôtes et rén k' a nozôtes d' endè fé ene sacwè (ou nén).
F.B. - À l'école,
P.S. - Pol sicole, dji n' so nén po l' acsegnmint obligatwere do walon; mins dji so po l' droet a l' acsegnmint do walon. Dj' ô bén k' on parint duvreut poleur dimander on cours di walon po si efant, et li directeur del sicole duvreut esse oblidjî di mete so pî ç' cours la s' i gn a-st ene dimande (pol moumint on directeur di scole pou fé çou k' i vout, et s' i n' a nén eveye k' i gn åye on cours end årè nén :-( )
F.B. - dans les media,
P.S. - I fåreut ossu des medias e walon (å Lussimbork, k' i sont bråmint moens ki nozôtes, il ont des medias e lussimbordjwès... i gn a tolminme dins les 300.000 ou d' pus di djins ki schoûtrént ou rwaitrént voltî des emissions e walon)
F.B. - dans l'administration,
P.S. - rén k' aveur li droet a l' acsegnmint do walon et des medias e walon dji sereu binåjhe.
F.B. - et puis aussi comme langue nationale à côté du français
P.S. - langue nåcionåle c' est nén l' minme ki langue oficire. Li walon est ene langue nåcionåle del Walonreye, la k' i gn a k' el Walonreye k' on djåze walon; i fåt ricnoxhe ci pont la, oyi; c' est nén ås francès ou ås almands a ricnoxhe li lingaedje walon; c' est åzès walons.
F.B. - voire, pour les plus extrémistes d'entre eux, en lieu et place du français.
P.S. - ça c' est biesse, c' est l' tuzance do sieke dierin, des cis ki pinsèt k' les Walons sont trop biesse ki po pleur djåzer pus d' on lingaedje (adon ki l' 80% del djin sol daegn cåze deus ou pus di lingaedjes; seréns ns pus biesse k' èn ôte?).
On pout foirt bén djåzer ET l' walon, ET l' francès.
Pablo Sarachaga.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
Page du wallon à la radio et à la télé. Pådje des emîssions e walon ezès posses.
Page des journaux publiant des textes en wallon Pådje des gazetes k' eplaidèt des tecses e walon.
Page des revues wallonnes. Pådje des rvowes walones.
(Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back index par sujet); Alans rzè a l' edesse des sudjets.
(Back homepage) Alans rzè al mwaisse-pådje
(Back textes en wallon commun) Ralans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince des scrijheus. On les pout rcopyî et redjårber tot rahoucant l' adresse did so les fyis.
Édition "en ligne" explicitement autorisée par les auteurs. Reproduction et adaptations autorisées en citant la source Internet.
