Les Grignous
Ene novele e walon da Gaston Lucy
dierin rapontiaedje - last update : 2006-01-28.
Kitaeyaedje [Sommaire]
Divant d' ataker [Prologue]
Prumî tchaptrê : Les crossîs
Deujhinme tchaptrê : Prosperité des Djåspård.
Troejhinme tchaptrê Li Djhan Puscot
Cwatrinme tchaptrê : Li crime d' Achi
Cénkinme tchaptrê : Li crime du Djimbe
Shijhinme tchaptrê : Comintåres sol crime
Setinme tchaptrê : Les Djåspård ont stepé evoye
Ûtinme tchaptrê : Rarivaedje då Djhan Puscot
Nouvinme tchaptrê : Les prodûts des vols.
Dijhinme tchaptrê : Li djonne Puscot s' saiwe.
Onzinme tchaptrê : Intruvowe di Djhan et des femes.
Dozinme tchaptrê : Esplikêyes då Djhan.
Trazinme tchaptrê : Areståcion di troes Djåspård
Catoirzinme tchaptrê : Les deus femes si saiwèt
Cwénzinme tchaptrê : Les Djåspård sont pindous å djubet
Sazinme tchaptrê : Li Djhan Puscot rvoet si crapåde
Dijh-setinme tchaptrê : Shûte del vizite
Dijh-ûtinme tchaptrê : Li Viye Cocrecire cwire après ene seure radjîsse
Dijh-nouvinme tchaptrê : Li mariaedje
Vintinme tchaptrê : Do rtrait des ôrreyes et d' ses shûtes
Vint-ey-ininme tchaptrê : Li cinse des brouhires
Vint-deujhinme tchaptrê : Li Cocrecire si vout saiwer
Vint-troejhinme tchaptrê : Pindaedje del Grande Cocrecire
Commentaire final. Cloyaedje.
Si on djoû, vs estoz oblidjî di shuve li voye ki va d' Nafraiteure a Hodrémont, vos pasrîz enute pal Tchictreye. Seulmint, do tins ki dji vs va cåzer, li Tchictreye n' egzistéve nén. Adon, e ç' plaece la, gn aveut pont d' åbitåcion avårla, mins i gn aveut, å Belin, ene virêye k' est djusse a costé, ene pitite måjhon ki sierveut d' cinse. On l' aveut rbasti après l' teribe pesse di 1636.
Cwand les cis do Rivaedje (les boirds del Simwès) djhént : dji vons la-hôt, c' est come s' il årént yeu dit : dji vons sol Fayi. Li Belinfayi c' est ene dipindince di Nafraiteure.
Et c' est laddé kel pus grande pårt di noste istwere si va passer.
C' esteut ene cinse di ptite aparince come åbitåcion mins, mågré k' ele n' aveut l' air di rén, vos vs pôroz rinde conte totaleure del teribe signifiance des cayets ki s' î ont passé, et des cis k' î dmorént. Onk ki sait mî scrire ki mi vos pôreut raconter ça bén mî k' nozôtes, mins dji prezintrans nos escuzes å lijheu (u al lijheuse, infin), ki prindrè les poennes di nos lére. Dijhans lu do côp : dj' avans fwait çki dj' avans polou.
Mi fåve est veridike et dji scrî d' après çki les vîs di mwints viyaedjes m' ont raconté la dpus d' 60 ans did ci. Et minme ki, dispu don, les vîs è cåzèt co pa des côps al shijhe.
Asteure, on sait bén tertos ki cwand on va di Bive al Grande Louwete (Louette-Saint-Denis), on triviesse on grand bwès di hesses. C' est l' bwès d' Totiane k' est, lu, del comene di Bive. Et, a l' epoke, on djheut k' c' esteut dins ç' bwès la k' i gn aveut ene trope di bindeyes ki s' î tnént. On les loméve les Grignous del Grande Louwete. On les cnoxheut et on n' les inméve nén; il estént toursiveus et i catchént leus pûs dins leus tchåsses, sapinse k' on dit. Il estént les prumîs ås porcessions, a messe et a tos bazårs inla, et les djins n' les oizént vinde, peu k' i n' s' årént yeu rvindjî.
Dins les virêyes, et co dins les virêyes ttåtoû do bwès d' Totiane, on voeyeut des cahoutes di fådeus, et on djheut k' c' esteut laddins k' i s' rimijhént a l' ocåzion. On djheut ossu k' i fjhént cobén leus contes å Trô des Nûtons. C' ere ene plaece avou des cåves dins l' rotche, ki s' trove, leye, sol tchimin del Pitite Louwete a Djedene. Mins e ç' plaece la, i n' î alént nén beacôp.
Å djusse, po dire li vraiy ou çk' il est, on djheut tot ça a pouf. On djheut k' i gn aveut bråmint des bindeyes dins l' bwès d' Tôtiene, mins, e reyalité, i gn aveut k' ene famile. Et portant, les djins n' årént nén co vlou passer pa ç' tchimin la, nén co po ene bleuwe vatche.
Asteure, schoûtez bén, vos, lijheu, dji scrî d' après les racontreyes di viyès djins ki cåzént a l' apôprès. On n' conoxheut ladsu nou papîscrit et s' end a yeu, ont i stî volés udonbén pierdous.
Mi spoûle est vraiye et çki dj' è sai, djel vos va conter po on mî.
Les crossîs
D' après les dires des vîs, dji nos dvans rpoirter diviè 1760. A ç' moumint la, les signeurs estént co mwaisses do peupe, et les payizans estént tertos des sieves.
C' est bén a cåze di ces indjustices sociåles la k' i gn aveut tant d' mizeres di totes sôres sol payis, et k' i gn aveut tant d' volreyes, di touwaedjes et d' bindeyreye. Les pôvès djins sayént pa tos les moyéns d' viker, djusse mizeråvmint. Dji dirans puvite : di fé vicoter leu famile, cwè. Po fini, dji dmandrans, tot conté tot rabatou, kî çk' esteut responsåve di ces måleurs la. Esteut ç' les signeurs piyårds, voleus et payårds, ubén les pôvès djins ? Por mi, ces-ci n' è plént nén-z esse tinous responsåves, paski, ôtrumint, il årént yeu morou d' fwin.
Ci n' est nén a nozôtes a î responde. Li Grand-Mwaisse î respondrè lu-minme dins s' djustice. Åmen !
Li cinse di Belin
Ça fwait k' dj' avans dit kel cinse di Belin esteut tote seule on pô rtirêye del voye di Nafraiteure a Hodrémont. Laddins, å cminçmint, gn aveut ene famile di bén bråvès djins ki l' ocupént. I s' î avént vnou astaler kékès anêyes divant l' epoke di nosse sipoûle. I provnént d' France, mins leus ratayons estént do payis d' Bastogne, dijhént-i. Et come d' efet, il î avént co des parints. I gn aveut l' vî grand-pere (Zidôre k' on l' loméve), k' on aveut todi veu roter avou des crosses. C' est po ça k' on l' a lomé l' Crossî et ç' no la a dmoré a tos les sinnes; on n' les cnoxheut ki come "les Crossîs" pattavå.
Il aveut deus valets et ene båshele.
Pu i nos fåt cåzer do fré di leu mere, mins k' esteut ddja vî, savoz, lu. Il esteut curé do costé d' Sint-Houbert. C' esteut on moenne putoit.
Li cinsî d' Belin aveut a l' epoke cénk vatches, deus veas, deus boûs k' on-z ateléve å djeu (joug), troes coshets et des poyes, on tchvå et deus bons tchéns d' vatche. Il aveut ossu deus bourikes po poirter les mônêyes dins les fås tchmins k' alént ås moléns, å ci d' Årsumont, par egzimpe. Mins on n' inméve nén l' mônî; on l' dijheut foirt voleu, et po çki c' esteut des tchmins, i valeut mî ni nén è cåzer.
Dins les deus valets, onk a continuwé a tni l' cawe di l' eraire et l' ôte et l' båshele ont nd alé å lon. Li valet a stî dmorer amon si onke curé, et l' båshele ossu. Li valet, lu, a fini pa-z esse moenne a Sint-Houbert. Pol comere, leye, ele dimoréve todi amon s' mononke. Lu lyi a-st aprins a lére, a scrire et a conter, ene sacwè d' råle, adon, e l' Årdene, copuvite po ene feme. Ele lijheut tot çki lyi touméve dizo l' mwin. Ele n' a dayeurs djamåy rén comprins di çk' ele lijheut. Pu al fén, elle a må tourné, tant ca, ki si onke curé l' a rebalé amon s' pere å Belin, et ça po des fwaits ki n' ont djamåy sitî bén cnoxhous.
Rivnowe a leu måjhon, elle a dit k' ele ni vleut nén passer tote si grande veye, come ele dijheut, avou les femes di l' Årdene et viker come zeles. Les parints ont bén veyou do côp k' ele lezî sereut puvite ene tchedje k' ene aide. Ele vleut fé a si idêye, et n' nén travayî. Dijhans k' c' esteut ene feneyante, et ene grandiveuse et co des ôtes vices, avou. Les deus vîs ont bén sayî del sitoner (sermonner, faire la morale). Mins sayî ça, djhént-i les deus vîs - såf vosse respet -, ostant peter dins on violon. Pu, ele lezî djheut sovint k' ele ireut ôte pårt.
Elle esteut a poenne rarivêye d' on moes å Belin k' on djonne here, k' on n' aveut djamåy veu avårla, a moussî al cinse. Il aveut ene hote sol dos, et i s' dijheut Cocrecî [volailler]. Il atchtéve des oûs, des cokeas, des gréves, et co des ôtes djibîs tant d' plomes ki d' pwels. Il a dmandé å pere Crossî po poleur martchoter avou lu; i s' a mostré colant dins les afwaires, et, dijhans l', li côp d' après, il a stî bén rçû al cinse. Il a dit k' i s' loméve Djåspård et k' i provneut do payis d' Bastogne.
Dji vs vons dire, a l' epoke, kel donzele dimoréve co amon si onke curé. Elle aveut cnoxhou ç' tipe la. Lu l' aveut atourné, et leye s' end aveut amouraxhî.
Lu cåzéve bén - trop bén, djhént i les vîs. Et c' est k' i saveut fé li rclame e tournant les viyaedjes. I dispinséve bråmint et i rvindeut s' martchandijhe beazè tchir ås bounès bråvès djins d' l' Årdene.
On côp, li Djåspård a dmoré cwénze djoûs sins rivni al cinse. Mins, ç' tins la passé, il a raboirdé å Belin pu il a dmandé å cinsî po-z awè l' comere e mariaedje. Leye a dit k' ele vleut bén, mins les parints n' ont nén volou dire ni åy ni non sins awè dmandé cwè a leu valet k' esteut moenne. Lu a prins des racsegnmints a Bastogne et avårla et on lyi a dit :
" Li Djåspård k' est d' bråve famile a l' air d' awè des sôs. I dispinse bråmint, todi. Et ça, dispu todi. Il a yeu ene djonnesse di coreu d' cåbaret, et a l' idêye des djins, i s' prezinte bén må po-z intrer e manaedje. "
On-z a fwait sawè ça å pere Crossî, k' a dit å rôlî di n' pus rintrer e leu måjhon.
A cmincî d' adon, i n' fåt nén dmander les discussions k' etervinént inte les vîs parints et leu donzele. Et målureuzmint, ci n' est nén les conseys des parints k' ont yeu droet. On n' les a nén shû. Come i faleut s' î atinde, ele s' a såvé avou l' Cocrecî.
Deus djoûs après ça, li vî curé l' a seu, et en aprindant li novele, il a toumé wake so s' pavêye, télmint k' il aveut stî sbaré. Et come on måleur ni vént djamåy tot seu, les deus vîs Crossîs, troes moes après, ont stî trovés asficsiyîs dins leu tchambe a coutchî. Li feu aveut dmoré aloumé, et i gn aveut ene pire k' aveut rexhou do meur del tchiminêye, et ele aveut ristopé l' trô (k' on-z a dit, infin).
Cwand l' Cocrecî et l' donzele s' ont sintou cwites et lidjes pal moirt des deus vîs, i s' ont vitmint maryî, pu il ont fwait l' mestî d' Cocrecî e grand. Il alént lon et lådje, di Djivet a l' Veye, [à Charleville-Mézières]. Di Biarin a Palijhoû et tote li Smwès.
Prosperité des Djåspård
Dji vnans d' dire kel mariaedje da Djåspård aveut l' air di bén roter, et c' esteut l' vraiy. Li feme (li Grande Cocrecire, come les djins l' lomént; pus tård, elle a candjî d' no a cåze di s' kidujhance), ele fijheut totes les séndjreyes k' i faleut po-z atirer les pratikes. Pu, elle esteut foirt gaiye cwand ele cåzéve. On n' cåzéve ki d' leye pattavå, et on l' voeyeut todi avou si ome. Il avént deus bådets, ki poirtént tchaeconk on bassa (on grand saetch) des deus costés del biesse. Pa des côps, al plaece do bassa, c' esteut des grandès banses di oizires. Et li feme riyeut todi avou onk u l' ôte.
Mins les anêyes passént, et il ont yeu cwate efants, deus valets et deus båsheles, tertos foirt près onk di l' ôte. Ça lzî a ralinti on pô leu comiece, et l' mere esteut bén foirceye di dmorer el måjhon po ls aclever. Li Djåspård, lu, a continuwé d' naivyî mins i s' sôléve cobén d' tanawete on côp.
Cwand les efants ont stî scraifyîs (grandis, fortifiés) et k' i s' ont seu passer des sognes di leu mere, li feme a rprins ses ocupåcions. Elle a rcomincî a rôler les viyaedjes et les sôs ont ricmincî a rintrer e leu måjhon.
Mins on djoû, gn a l' feme et les djonnes k' ont rivnou e breyant. Il ont cmincî a raconter ås vijhéns kel djoû di dvant - k' c' esteut ene bele djournêye d' esté -, i s' avént metou e rote po Sdan, et k' e rvinant, il avént yeu on grand måleur so leu rote.
I rvinént etur tchén et leu; i cmincive a fé brune, cwè, sapinse k' on n' dit. I rivnént di Sdan på ban d' Åle [par le territoire d'Alle-sur-Semois], et il avént arivé a Mouzaive. C' esteut li tchmin normå po rwangnî l' Belin pås virêyes e purdant å court pa Yåle, Mouzaive, Li Foret et Vresse. Il ont dit kel Djåspård les shuveut då lon, mins co assez lon et k' sacwants voleus l' avént ataké, et lyi fote ene boune roufe, et l' macsåder a sonk, et lyi haper ses sôs k' estént dins ses botes.
Des omes di Mouzaive ki rvinént do bwès l' ont veyou come ça. I l' ont ramassé et l' rapoirter dins ene måjhon do viyaedje, et d' après l' medcén d' Åle, on n' saveut co cwè po s' veye, dijhént i.
Come tolmonde li sait bén, a ciste epoke la, on cåzéve foirt al shijhe et co ôtrumint des bindeyes ki terorijhént l' payis, et les djins, ki n' estént nén ddja trop seurs d' avance, ont yeu bén peu a cåze di ça.
Mins vo n' ti la nén kel londmwin å matén, les djins d' Mouzaive ont fwait mincion k' on-z aveut trové l' vicaire assaziné dins s' måjhon.
C' esteut on colosse et on foirt ome kel vicaire, et les djins djhént k' on voeyeut bén k' ça n' s' aveut nén passé tot seu, et k' i n' s' aveut nén leyî fé. On pleut vey k' i gn aveut yeu on teribe apougnaedje dins l' plaece, et k' on voeyeut co l' sonk. Mins come l' ome esteut moirt, i n' åreut pus seu raconter l' crime ki s' aveut passé e s' måjhon.
Li Djhan Puscot
I gn aveut, cwè, ût u dijh djoûs motoit, ki ciste afwaire la s' aveut passé avou l' vicaire di Mouzaive et li spoûle do Cocrecî. E cåzant d' lu, ciddé, dijhans k' i n' esteut nén co foirt assez po k' on l' rimoenne å Belin.
So ç' tins la, les deus djonnes djins des Djåspård voyaedjént po leu-z afwaires, li comiece des parints, cwè. Li comere aveut dijh-ût ans et s' fré dijh-nouv.
On djoû, pa ene bele matinêye, i s' avént metou e rote po-z aler vey leu pere coixhî el måjhon d' Mouzaive. Leu mere esteut avou zels et il avént stî foirt matineus po ndaler. Li matinêye esteut bele. I fjheut foirt doûs. C' esteut ene bele djournêye, cwè. Li mere shuveut on pô padrî zels et i rotént d' on bon pas sol pazea, dins l' virêye, po passer på court.
Tot d' on côp, elle a acorou dlé zels, tote sibarêye. Ele criyive après zels e djhant :
- Vinoz vitmint, dj' a etindou teguer (haleter) kéconk dins les djnesses. Il ont schoûté et, å dbout d' on moumint, il ont bén oyou åk ossu. Il ont moussî dins l' virêye et il ont stî vey cwè. Et il ont toumé so on djonne here d' ene vintinne d' anêyes k' esteut stindou fén long al tere. Il esteut stantche [exténué, essoufflé] et vraiymint scran. Il ont fwait çk' il ont polou po l' ranimer, et i lzî a aprins k' il esteut d' Tchîplane, k' i travayéve å Molén d' Årsumont, ki s' pere s' aveut rmaryî on deujhinme côp, k' il aveut co rieu deus efants avou l' novele feme, ki leye ni l' inméve nén et k' po-z esse cwite di tote margaye, k' i s' aveut egadjî avou les Francès.
Etur nozôtes, dijhans k' c' esteut co ene bele bolete k' il aveut la fwait.
I vleut aler dire arvey a ses parints et ossu a s' pårén ki dmoréve dins l' Fåmene, mins i n' aveut nén bén prins ses mzeures po s' voyaedje et ki, cwand les ôtes l' ont veu, i vneut d' toumer wake d' ene fåsse fwin.
Les deus femes et l' valet lyi ont dmandé s' no et i lzî a dit k' i s' loméve li Djhan Puscot et k' il esteut d' Tchîplane. Cwand il a oyou beu ene gote u deus, il esteut ddja on pô rmetou, et il a rprins l' tchimin avou zels, tot cåzant. Il a ristî vey les sinnes pu, divant tote tchôze, il a volou aler rmercyî les cîs ki l' avént schapé, et lyi såver l' veye dins l' virêye.
Finålmint, il a passé troes djoûs amon les Djåspård.
Pu, po s' måleur, i s' a amouraxhî del comere, k' il aveut cnoxhou dins l' virêye.
Ût djoûs après, cwand il a rpassé d' ses vizites d' adiè, divant di rdjonde ås Måjhires, il a co rpassé amon les Djåspård et on sait bén comint k' ça va dins des cas come ça. Bén sovint, i våt mî n' è nén fé mincion.
Li djonne Puscot a don ndalé avou on bea creve-cour [cafard, mélancolie] et il a yeu bén do rgret d' s' aveur egadjî. I leyeut co di rawete si pere tot seu a l' ovraedje avou s' grand-mere, et si ptit fré ki n' aveut nén ddja dijh ans.
Deus djoûs après ça, li coixhî d' Mouzaive a rintré al cinse do Belin. C' est låvå k' on lyi a fwait mincion do Puscot mins i n' a nén yeu l' ocåzion del vey.
Li crime d' Achi
Dins l' payis la k' les Cocrecîs cwerént leus martchandijhes, les djins n' savént trop vanter l' Cocrecire. On l' voeyeut voltî amon les djins, on n' saveut comint fé po-z esse camaeråde avou les Djåspård, et leye aveut boune sogne di cåzer di s' fré k' esteut moenne a Sint-Houbert.
Cwand elle arivéve dins les cinses, les cinsîs inmèt mî traiter avou zels come martchands putoit k' avou des ôtes et tot ça a cåze di l' afwaire amplifieye par zels do såvtaedje do Puscot. Pu, li viye esteut gaiye, al shijhe. Ele contéve des istweres et des noveles vraiyes u fåsses. Ele tchantéve. On djheut k' ele sierveut d' gazete ambulante dins ses tournêyes.
Mins, come dji l' avans ddja dit pus matén, a ç' moumint la, divant l' Revolucion, li vol, les crimes, li baligandaedje axhårént les ptitès djins dins nosse pôve payis d' Årdene. Et bén sovint, on pleut dire cåzu kî k' è sereut victime : c' ere les viyès djins, les femes totes seules, les cinses erî des viyaedjes, les martchands rôlîs, et vs end åroz.
Et les ratindaedjes, c' esteut co puvite del nute.
A ! cwand on voeyeut ariver les Djåspård et leus femes, les djins al shijhe estént ddja bén contins. I djhént les noveles do payis, a l' ocåzion, come tos les rôlîs. I n' edvintént rén et c' esteut zels les gazetes di l' epoke.
On djoû d' l' anêye 1765, å moes d' awousse, pa on tins d' oraedje ki s' aprestéve, on-z etindéve touner foirt, nén co si lon did la. Les Djåspård ont intré amon on lomé Burnot d' Davdisse, k' esteut cinsî, et i lyi ont dmandé po-z atchter des cokeas. I vlént leyî passer li walêye po co rintrer d' clairté dvant l' nute. I s' vlént rmete e rote cwand il a cmincî a ploure a saeyeas. Il ont dmandé po lodjî et on n' lezî a nén rfuzé.
Come li brut vneut djusse d' ariver a Davdisse k' ene viye feme d' Achi vneut d' esse ritrovêye sigozlêye e forni di s' cinse, on-z a dmandé ås Cocrecîs s' i n' avént rén aprins so ç' novele la. Sortot k' Achi, k' est so Wåjî, esteut djustumint leu rote.
- Dji n' nos arestans måy a Achi. Ça s' trove etur Wåjî et l' Moncea. Dj' avans cwité nosse cinse vla troes djoûs et dji nd avans nén etindou cåzer.
- Li feme touwêye, k' i dit l' cinsî d' Davdisse, on dit k' c' est ene viye veve k' aveut des sôs. On l' loméve li Rozaliye, c' esteut ene bén bråve feme d' après les djhaedjes.
- Dji nel conoxheu bén, dit-st ele li Cocrecire. Dinltins, c' esteut ene di nos pratikes. Elle aveut ene siervante ki frecantéve avou on tchminåd [saisonnier]. On djheut kel victime vikéve di redjime et k' elle esteut målåjheye. Li galant del siervante boeveut et on djheut k' leye fijheut des dispinses padzeu ses moyéns.
On djheut k' on n' aveut pont foircî d' ouxh ni d' vite po-z intrer, kel ci k' aveut fwait l' côp conoxheut bén les antchoûs [l'endroit], kel siervante, après ça, aveut dmoré sins plaece; k' on-z aveut ricnoxhou e s' måjhon des bricoles ki provnént d' Achi, mins ciddlé, li siervante dijheut todi k' c' esteut si patrone k' elzî aveut dné, mins on cnoxhe tos ces toûs la don ...
- Adon, k' i dit l' ome di Dåvdisse, ci crime larapinse li dobe crime di Djimbe ? Ni sereut ç' nén les minmes léres [larrons] k' årént kécfeye fwait l' côp ?
- A Djimbe ? dit-st ele li Cocrecire. Cwè k' i gn a yeu laddé ?
- Comint, vos nel savoz nén ? dit-st i l' cinsî.
- O ! k' ele dit l' Cocrecire, dj' avans ndalé ttå matén d' eyu çki dj' esténs, et dj' avans filé bon trin a nost ovraedje, e passant på court dins les virêyes.
- E ç' cas la, escusez m' ! k' i dit l' cinsî, mins on-z a discovrou l' crime. C' est on rôlî ki vént d' nos l' dire.
Li crime di Djimbe
Nén lon di Belin, å Fayi, i gn aveut on djonne here d' ene vintinne d' anêyes k' esteut e scole a Bastogne. I djheut k' i vleut-z esse curé et i vneut passer ses grandès vacances so l' Årdene. Cite anêye la, il aveut tchoezi l' viyaedje di Djimbe, eyu çk' il aveut del parintêye, et tos les ans, i vneut al campagne po s' dispierter on pô amon les sinnes.
Ça fwait k' on bea djoû å matén, e s' pormoennant par ci, par la, i s' a cmoenné [dirigé] viè ene pitite cinse pierdowe dins les virêyes di Djimbe, k' i gn aveut deus viyès djins et on ptit gamén ôrfulin d' shijh ans ki dmorént la. Li djonne ome, a on metou moumint, a etindou des cris d' efant el måjhon et les bawiaedjes do tchén, mins l' ouxh parexheut seré.
Il a toké mins nolu n' a respondou; les cris ont rcomincî et on n' voeyeut nolu. Adon, li studiant a fwait l' toû del måjhon, pu il a waitî pal vite. I gn aveut pont d' volets mins on solide griyaedje. Adon, il a veyou on ptit gamén avou l' tchmijhe plinne di sonk, et s' grand-pere ki tneut l' bresse di s' feme k' esteut come si ome, ki n' bodjént nén. Li studiant a criyî après l' gamén k' a royou peu, et l' ome aveut peu ossu e s' dijhant :
- Dji n' sai nén, mins dj' a dins l' idêye k' i s' a passé åk di mwais ciddlé.
I waite åtoû del måjhon et i voet deus omes ki travayént dins les tchamps. I ls a houkî. Et cwè çk' il ont veu ? Les deus vîs estént moirts, plins d' sonk et tot aveut stî volé. L' ouxh d' intrêye et co l' vite n' avént nén stî foircîs po-z intrer el måjhon.
Les troes omes, cwand il ont yeu veu ça, ont fwait l' necessaire et l' djustice a arivé dabôr do côp. Il ont sayî di dmander cwè a l' efant, mins on a rén seu-z è tirer, ki ça infin : Il a raconté k' on l' aveut fwait coûtchî foirt matén, kel plouve tapéve ås vites, k' i gn aveut on foirt vint, k' i s' aveut rewoeyî å dbout d' on moumint. Pu il a co dit k' il aveut etindou si grand-pere cåzer avou des djins. I gn aveut, a-t i dit, ene feme avou l' binde ki cåzéve. I cåzént del plouve.
Li gamén a volou waitî kî k' c' esteut, mins i n' les a nén ricnoxhou et i s' a redoirmou. Å matén, cwand i s' a rewoeyî, il a veyou kel solea esteut ddja bén tchôd et ki s' lét esteut tot frexh di "rodje aiwe". Il a volou rewoeyî si grand-mere mwints côps, mins ele n' aveut nén rmouwé, a-t i co dit.
Come les deus vîs ni vlént nén s' lever, li gamén a prins peu et i s' a metou a tchoûler.
Et ça fwait k' c' est a ç' moumint la k' li studiant a toké al vite.
Ci crime la rishonnéve foirt ås cis k' avént avnou dins l' payis dispu kékès anêyes.
Les viyès djins djhént : "Kel Bon Diu les punixhe béntoit, copuvite ces baligands la" !
Mins en atindant, i corént todi sins esse conous.
Comintåres sol crime
Cwand l' cinsî d' Dåvdisse a yeu fini d' cåzer, li Djåspård dit insi e lvant les mwins e l' air, come po-z è prinde a temon l' Grand Mwaisse :
- I gn a nén a dire, c' est a nd awè peu, di tos ces crimes la. Et on l' pout vey, i sont tertos fwaits pal minme binde. C' est co zels ki m' ont ataké dlé Mouzaive po m' prinde li pô d' sôs k' dj' aveu al potche. I gn aveut minme ene feme avou zels; c' est ene djeyante. On dit dins nosse payis k' i s' tinèt dins les tienes del Simwès et dins l' Trô des Nûtons a Djedene. Et la pocwè, tinoz, k' on n' les sait prinde.
Djusse a ç' moumint la, i gn a intré l' vî Djåke, k' aveut stî adjint d' police après Dinant. Il esteut ddja vî et il aveut rivnou fini ses djoûs a Djimbe, ki c' esteut s' viyaedje. Cwand il a seu, e schoûtant cåzer les ôtes, di cwè k' i rtournéve, i dit insi :
- A ! vos cåzez do crime di Djimbe ! Pôve laid Djhan Puscot, va ! Paski s' pere esteut avou les viyès victimes. C' esteut d' ses parints et minme des tot près-parints, li viye feme esteut s' matante-tåye [grand-tante]. Pôve laid pere Puscot, va ! Lu k' aveut todi rmetou po-z aler rvey co on côp, divant l' fén, si bele-sour, il a falou k' il î leye li hozete [qu'il décède].
E-z etindant cåzer l' vî Djåke, les Djåspård, ossu vite, ont dit :
- A ! c' esteut les Puscot !
Mins dins les cwate ki vnént d' dire ci no la, i gn a ene ki ça lyi a fwait åk, dji vlans cåzer del pus viye des båsheles Djåspård. Il a falou l' ashire so ene tcheyire, elle a manké d' rouwer djus. Ele ravådéve des paroles sins shûte et a n' nén sawè comprinde. Si mere (li Grande Cocrecire, don, come ça) a dåré sor leye, si pere lyi a aclapé s' mwin sol boke pol fé taire, i l' ont poirté dins ene plaece a costé, et les djins k' estént la ont bén stî ewaerés d' vey ça. Ele n' arestéve nén do somadjî, ele teguéve [haletait, gémissait] télmint foirt k' on l' etindeut did sol rote.
Les Djåspård ont stepé evoye
Cwand l' båshele a stî evoye di dlé les ôtes, li Grande Cocrecire dit insi ås djins k' estént la… ele lezî dit come ça, e breyant :
- C' est on rude côp po leye, alez, a nosse gamene !
- Comint ça, dit-st i l' cinsî ?
- Sondjîz don, dit-st ele li Cocrecire, dji vs va dire on mot ki dit tot et ki contént tot. Come vos l' savoz, et tot l' monde li sait sol payis, nosse båshele a yeu, l' ôte djoû pa dlé l' Rivaedje, l' ocåzion d' såver l' veye å djonne Puscot k' åreut ndalé d' ene fåsse fwin si dji n' åréns nén yeu stî la po l' sicori. Et ladsu, li djonne ome s' end a prins po leye et i s' ont promis l' mariaedje, et compurdoz, ciste afwaire la, ça l' a tote ritourné.
Dijhans ki c' esteut ene esplikêye bén simpe; dji dirans bén naturele kel Viye Cocrecire dineut ås djins.
Mins, so ç' tins la, li pere Djåspård et s' valet cåzént avanmint [à voix haute) po-z espaitchî les djins d' comprinde çou kel comere rabuxheut dins s' five, ele dijheut tot l' tins :
- Pôve Djhan, pôve Djhan, et mi, et mi !
Al fén, li Viye Cocrecire a houkî li feme dilé lu. Elle esteut neyeye di souweur. Elle ont tchåtchiné on moumint zeles deus, kékès munutes, pu l' comere s' a tait. Après awè co maltoné on moumint eshonne avou si ome, li Viye Cocrecire a rivnou dins l' coujhene, pu elle a dit :
- Po k' i n' ploût pus, dji vons nos rmete e rote.
Il esteut bén dijh eures al nute et l' tins esteut co al plouve.
E voeyant ça, li cinsî d' Dåvdisse lezî a co dit :
- Dimorez å moens ciddlé co on djoû u deus po leyî al comere li tins di s' rawè.
- O ! merci, dit-st ele li Cocrecire, vs estoz bén oniesses tertos, mins come dji cnoxhe mi båshele, dji so seure kel grande air et roter ni plèt ki lyi fé do bén et li rmete so pates. Ces djonnes la voeyoz, ça toume vite.
Dj' avans dit pus matén kel Cocrecire esteut dismefiyante; ebén, e cour di rote, cwand il ont ralé, ele lezî a dit k' s' i cåzént d' ces afwaires la, di n' è cåzer ki bén bas ey e discovrou terén. Dins les bwès i n' cåzént ki del plouve et do bea tins, come on dit.
Ene munute après kel Viye Cocrecire a yeu dit "dj' ervons", li comere a rexhou del tchambe. Elle esteut sotnowe pa s' pere et s' fré. Elle esteut ossu blanke k' ene moite, et n' sawè cåzer. Ele si tinkyive po rexhe et putete s' arester. Les ôtes ki voeyént ça l' ont vitmint haetchî evoye et cwand elle a passé l' soû d' l' ouxh, ele s' a aresté, et elle a volou cåzer, mins pont d' son ni lyi a rexhou do gozî.
Cwand il ont yeu stî evoye d' on moumint, li shijhe a rprins amon l' cinsî et elle a bén durè disk' a meynute, et les djins n' ont cåzé ki d' ça, disk' al fén. On-z î a vanté li Viye Cocrecire po s' saedjesse, li djonne po l' djesse d' awè såvé èn ome et on-z a plindou bén foirt li pôve laid Puscot. Li cinsresse dijheut insi :
- Crinme d' oniesses djins k' tos les Djåspård ! Ça m' fwait åk di les vey endaler a ces eures ci dins les fås tchmins. Ça nos åreut fwait plaijhi k' i passénxhe li nuteye e nosse måjhon.
- Ça, c' est l' vraiy, k' i dit l' cinsî, mins dji n' m' esplike nén bén leu ndalaedje ni l' vraiye cåze di ça.
- A ! Ebén, dji m' l' esplike bén mi, dit-st i l' vî Djåke, come ancyin adjint d' police, dj' a yeu åjhey a comprinde l' afwaire.
- Comint ça, dit-st i l' cinsî ?
- Pa bråmint des fwaits et des paroles ki dj' a plou etinde, et co on côp pa des fwaits k' dj' a rmårké avou zels.
- Djans ! k' i dit l' cinsî, di nos çki t' a si foirt sibaré dins leu manire di fé !
- Non, k' i dit l' vî Djåke, dji tén ça por mi et dji n' è cåzrè k' a kî d' droet.
Et ladsu, li vî adjint a rexhou.
Li cinsî Burnot et s' feme ont yeu bea tuzer, i n' ont rén seu comprinde ås preyambules di l' adjint. A ! Dijhans l' ossu, s' el vî Burnot aveut des dotances, ci n' est nén a s' feme k' i s' end åreut yeu vanté.
Rarivaedje då Djhan Puscot
Dj' avans dit pus matén k' après s' awè egadjî, k' el Djihan Puscot aveut rdjondou et il esteut cazerné ås Måjhires. Et come i gn aveut nén lon po-z eraler a Tchîplane, i s' anoyive fer [ferme] el France.
On bea djoû å matén, il a yeu li novele do måleur kel rascråwéve. Li mayeur d' Årsumont (eyu çk' il esteut ovrî divant d' s' egadjî) lyi a fwait sawè li novele do côp.
Ladsu, ses tchîfs s' ont dispaitchî a lyi dner on condjî di kékes djoûs po-z arindjî ses afwaires, et dji dirans k' end aveut sacwantes, la, d' afwaires. A !, ey eco, i n' a co oizou rintrer e Beldjike sins poirter l' sårot, et il a passé tél al frontire, avou s' sårot so s' dos. Mins cwand il a rintré å payis i s' a dit :
- Asteure kel pere ni vike pus et ki dj' so tot seu, dji croe kel mî ki dj' a-st a fé, c' est d' aler dmorer kékes djoûs amon l' comere ki m' a såvé. Årésse, en alant å Belin, e rvinant d' France, li distoû n' esteut nén foirt grand. La comint ki dj' frè, wai. Dj' irè sol fosse des parints po cmincî, pu dj' irè al cinse.
Mins cwand l' sôdård a-st arivé dilé s' måjhon a Tchîplane, il a djusse yeu l' tins d' aler segnî [faire le signe de la croix sur la tombe] s' pere, li fosse di s' pere putoit, pu il a cwerou après ene djîsse. Cwand il a arivé al cinse del crapåde, il esteut dijh eures al nute et i fjheut noer el måjhon. Il a yeu bea fé et bea cweri, nolu ni lyi a vnou drovi l' ouxh. Adon i s' a dit :
- Dji sai bén k' les Djåspård ont fwait basti ene novele måjhon al Grande Louwete [Louette-Saint-Denis], ça m' fwait deus eures di rote di pus mins alans î.
Ci måjhon la, c' esteut on cåbaret, å dbout do viyaedje, on voeyeut k' c' esteut åk di ritche, måjhon, meubes et tot. Ele sierveut d' otel-restorant. On-z î mindjive, on-z î coûtchive et des cis k' i gn aveut è djhént bråmint do bén. Come on l' sait bén, i gn a po tos les gosses. Padzeu l' ouxh d' intrêye i gn è pindeut ene grosse brantche di franc pectî [genévrier].
- Dinltins, e l' Årdene, on meteut ene coxhe di pectî avou ene cwantité d' rondeles di blanc fier après. On-z è meteut ossu so les vites et ça mostréve ki c' esteut on lieu public. -
Après aveur trové l' måjhon des Djåspård, li Puscot a toké a l' ouxh et l' deujhinme des valets lyi a drovou. - Ene tchôze, i n' fåt nén rovyî ki ç' valet la ni cnoxheut nén l' Puscot, ki d' no infin; i n' s' avént djamåy veyou.
Li Puscot s' a fwait vudî ene gote, pu il a dmandé a coûtchî.
Ça, k' i lyi a dit l' djonne Djåspård, dji nel såréns fé, nosse pitite sour est malåde et l' tchambe des etrindjirs n' est nén co rarindjeye.
Tot payant si gote, li Puscot a drovou si boûsse eyu çk' i gn aveut co bén des sôs et i dit insi :
- Dji n' so nén målåjhey, dji rote dispu å matén et dj' sereu ddja contin d' awè cwand ça n' sereut k' on wå d' paye [petite gerbe de paille] po m' coûtchî dsu. Ca dji n' so nén hodé, dji so rédwi. Fijhoz po on mî et dji vs payrè bén.
Cwand l' ôte a veu les sôs, i dit :
- Dj' avans deus bons léts, mins l' tchambe est co plinne di bazår di totes sôres. Dj' estans novelmint astalés ciddé, voeyoz ! Dji va cwandminme waitî s' i gn åreut nén moyén di vs continter. Fijhans po on mî. A ! po cmincî, dji va waitî d' arindjî ç' touyisse la. C' est plin d' vîs rôlaedjes.
Come i dischindént les escaliers, il a etindou toker a l' ouxh, et l' djonne lyi a paretou come bén djinné. Et il a come halkiné [hésité], pu il a rmetou li lampe å Puscot, pu i lyi a dit :
- Vos ploz aler coûtchî, c' est djusse a l' adroet des montêyes.
Ladsu, l' sôdård a wangnî l' tchambe k' on lyi djheut a droete des escaliers.
Ci n' esteut nén rén k' d' î moussî. Elle esteut télmint rimpleye k' ene vatche n' î åreut nén rtrové s' vea, minme s' el vea s' aveut metou a boeler.
Li Puscot doirma dabôr dressî, télmint k' il aveut rindou do må e rotant ç' djoû la, pa l' tins k' i fjheut.
Les prodûts des vols
Cwand l' djonne Djåspård a yeu cwité l' Puscot, il a stî drovi l' ouxh ås cis k' avént toké.
Voeyoz vs, come c' esteut tård al nute et k' i fjheut noer, li Puscot a cwerou ene djîsse, al fén, i n' a pus veyou ki ç' måjhon la k' il î fjheut clair, i n' saveut nén k' il esteut amon les Djåspård et c' est po ça k' i n' s' aveut nén dné a cnoxhe.
Les cis k' avént toké a l' ouxh ont intré; c' esteut l' pere Djåspård et onk di ses valets. Il ont rintré avou l' hote sol dos, e djhant bonswer.
Waite come c' est curieus dins l' veye. Si les deus Djåspård avént yeu cåzé ene munute puvite dins leu måjhon, ebén, tot åreut stî candjî por zels, pask' a ç' moumint la, li Djhan n' saveut nén k' il esteut amon les Djåspård, et ces-ci s' årént arindjî po k' i n' toume nén sol corin [découvrir le pot aux roses], come djel racontrans ttaleure.
- I gn a kéconk ciddé ? k' i dmande li pere tot rsaetchant si hote djus, et, so ç' tins la, les poyes s' ont metou a codåssî e voeyant l' loumire del cantene. Ele voeyént clair, zeles.
- Åy, dit-st i l' ôte valet, on sôdård k' esteut fornåjhi [épuisé] télmint k' il esteut hodé.
- On sôdård, ça valeut bén les poennes di shijhler si tård.
- C' est vraiy mins dj' a rmårké k' il aveut assez bén d' sôs dins s' boûsse.
- Et t' mere, et t' sour, eyu çk' ele sont, zeles ?
- Dji supôze k' elle ont stî oblidjeyes di dmorer arokêyes sol voye. Li vî k' elzî a rvindou les ôrreyes [bijoux], m' ont ele dit dvant d' endaler, aveut avoyî èn ome seur, dijheut i, da sinne, po fé martchî avou zeles. Elle ont intré dins l' måjhon ki vs cnoxhoz bén et nolu n' els î a veyou moussî.
Pu, les Djåspård n' ont pus rén dit.
So ç' tins la, li Djhan, e s' disbiyant et dvant di s' mete e lét, les a etindou cåzer, mins come ça n' l' interesséve nén, i n' a rén comprins a leu berdelaedje. I s' a rawoeyî å dbout d' on ptit tins d' on pezant soumey, deus eures putete. Pu, il a co rsokyî on moumint, et i lyi a shonné k' il aveut froed. Il a veu k' il esteut må covrou, et il a waitî åtoû d' lu et il a veyou ene coviete tapêye so on cofe, et co ds ôtès nipes. cisse nute la, i fjheut on bea clair di lune; i fjheut ossu clair k' e plin djoû. Il a haetchî padlé lu l' coviete k' esteut dins ene coine del tchambe, sol cofe, et, padzo, il a veyou çk' i gn aveut. C' esteut on tas d' cayets et, tot d' on côp, e waitant, i dit :
- Bén, Bén ! Vla des cayets ki rshonnèt furieuzmint å paltot di m' pôve pere. Et ça, bén c' est ene cote di m' pôve mere, et ces coulotes la, c' est les minnes des dimegnes dins l' civil.
Ladsu, li Djhan apougne ene coulote et i waite. Il a manké d' toumer å rvier e waitant insi pal vite, al clairté del lune, il a veu k' c' esteut li dierinne nouve coulote k' il aveut atchté al veye divant d' fé l' bolete di s' egadjî. Il a bén ricnoxhou ces cayets la come estant da lu et da ses parints : paltot, cotes et coulotes, sins conter l' resse.
Come dji l' avans dit, l' vî Puscot s' aveut rindou a Djimbe amon si parinte, et il aveut apoirté e minme tins bråmint des cayets, po n' pont awè d' discussion ladsu avou l' novele feme, et c' est ladlé k' les Djåspård les avént volé et rapoirté a leu måjhon, al Grande Louwete.
Li djonne Puscot s' såve
Cwand l' Djihan a yeu bén waitî et k' il a stî seur d' aveur ritrové bråmint d' ses afwaires, et k' les cayets estént bén da lu et des sinnes, di ses parints cwè, i s' a dit :
- Dji n' a nén a doter, dji so amon les cis k' ont touwé les nosses ["les nôtres", ma famille].
A ! Tot d' on côp, i s' a sovnou d' on laid côp d' ouy kel djonne Djåspård lyi aveut lancî a brotchåd [en coin], e voeyant les kékes sôs k' il aveut dins s' boûsse, tins k' i payive si gote, et l' imbaras k' i lyi a shonné k' il aveut yeu cwand i ls a etindou cåzer d' ôrreyes, i s' a dit :
-Dji va m' såver di ç' måjhon la, et c' est nén cwand, c' est do côp. C' est trop dandjreus por mi d' î co dmorer. C' est ene binde di côpeus d' goidje. Et cwè fé po s' såver ?
I tronnéve so ses djambes et l' tiesse lyi tournéve. Ureuzmint por lu, il a yeu ene idêye bén simpe. Il a drovou li vite et il a waitî pa dzo. Et sôtant al valêye del vite po-z ariver sol tere do corti, i gn aveut bén vint pîs. Il a riské l' côp e loyant deus draps d' lét eshonne, i ls a toirdou come ene coide po, cwand i ls a yeu bén assudjeti, i s' a leyî glisser al valêye disk' al tere, e fjhant l' moens di brut possibe, pu i s' a såvé e passant pa ene travêye dins l' håye. Deus munutes après, il esteut sol rote.
Tot doirmeut dins l' viyaedje. Il a ristî direk al prumire måjhon des Djåspård, il a toké a l' ouxh et i lzî vleut raconter çk' il aveut veu a l' ôte måjhon. Mins il a yeu ene tchance por lu, nolu n' a respondou. (On s' pout dmander ké reyaccion k' les Djåspård årént yeu s' il avént seu cwè). Come nolu n' respondeut, i s' a dit :
- I sont co evoye e voyaedje, va, surmint !
Pu i s' a rmetou e rote po-z aler vey li police. Ça fwait k' il a stî a Årsumont.
- Come on l' sait, di ç' tins la, so l' Årdene, a pô près tchaeke tchîf di viyaedje poleut fé li djustice et codåner a moirt. C' est minme po ça k' enute les djins sont co si disfiyants e l' Årdene. -
I s' a rindou amon on lomé Wåtî, k' esteut prevot d' Årsumont, et i lyi a bén espliké çk' i lyi faleut. En etindant ça, li prevot s' a vitmint levé et i lyi a fwait raconter l' istwere ki dji cnoxhans, pu i lyi a dmandé di lyi espliker l' måjhon do mî k' i såreut. Li prevot n' a seu rconoxhe nolu di ç' no la el måjhon dezignêye. Adon, il a dit å Djhan :
- Ti n' as k' a t' rinde eyu çki dji t' va dire. Dji t' conoxhe bén, ti travayives å molén d' Årsumont et i gn a onk di nos adjints k' est la, et c' est on bon et il a co on bon tchén avou lu.
Dijhans kel prevot n' aveut nén ricnoxhou l' Djihan avou ses cayets d' sôdård k' estént catchîs på sårot.
A poenne k' i rexheut d' la k' il a toumé båbe a båbe avou l' comere k' i lyi aveut såvé l' veye. Mins, e l' voeyant, il esteut lon d' croere k' ele fijheut pårteye d' ene binde du voleus et d' assazins.
Intruvowe di Djhan et des femes
Tote sibarêye, li comere, cwand elle a yeu rveu s' galant, et criyî on grand côp d' saizixhmint. Elle esteut témint mouwêye k' ele n' a cåzu seu cåzer avou lu.
- A ! vo vs la, vos, k' i dit l' Djihan, dji so contin di vs vey, dj' aveu lodjî å cåbaret del rowe des Djwifs. Mins dj' a arivé trop tård po m' rinde a vosse måjhon. Dj' aveu dit k' dj' ireu enute å matén, mins vo m' la dins ene teribe istwere, wai. Dji so-st e rote po fé arester les assazins des nosses.
- Cwè k' vos djhoz la ? k' elle a dit, leye.
- Schoûtez, dit-st i l' Djihan, dji croe bén les tni, paski, dins l' måjhon k' dj' a coûtchî, ene bele måjhon etur nozôtes, et eyu çki dj' a passé ene pårteye del nuteye, dj' a trové bråmint des cayets d' mes parints, et come ça, i sont da nosse, don. Mins, cwè çki vs ôz la [qu'avez-vous là] ? kel sôdård dimande al comere k' esteut tote blanke et ki s' tineut bon å meur po n' nén toumer al tere.
- O ! Ci n' est rén k' ele dit vitmint. Dj' a stî tote saizeye e vs schoûtant cåzer. Et les cis ki vs croeyoz insi, vos les cnoxhoz ? Ele dijheut ça e sayant d' adviner les idêyes da Djhan.
- Dji n' conoxhe nén leu no k' i dit, lu. Dji n' a veyou nolu e triviersant Louwete di nute, cisse nute ci, infin. Et c' esteut ene noere nuteye, savoz. A meynute, dj' a stî toker a vost ouxh mins on n' mi l' a nén drovou.
Djusse a ç' moumint la, li Viye Cocrecire vineut d' drovi l' ouxh ossu do ptit cåbaret eyu çk' elle estént. C' esteut putoit ene hahote po les rôlîs d' passaedje. On l' loméve : "Al prandjire". E voeyant l' Djihan, li mere a dmoré tote paf, copuvite k' el Djihan cåzéve avou l' comere.
Divant d' leyî l' Djihan cåzer l' prumî dvant s' mere, li comere lyi a dit åk e cåzant foirt vite, seulmint ene munute. Ladsu, li viye a criyî on bon côp di sbarmint pu elle a stî dlé l' Djihan e lyi djhant, d' ene drole di vwès, tote candjeye :
- E vla ene drole di novele ki vos nos racontez la. Intrez ci, vos nos diroz tot ça e ddjunant.
- Dji n' pou nén, dit-st i l' Djihan, dji n' a nén l' tins dji va al police.
- Racontez nos tot ça e detay et intrez å cåbaret !
- Non, dit-st i l' Djihan, a onk di ces djoûs ci?
- Vos n' nos cwitroz nén insi, k' ele dit l' comere, e l' haetchant pal mwin.
- Non, k' ele dit co li viye, vos dvoz awè fwin dispu å matén, vos n' ôz ddja waire mindjî et vs alez ddjuner avou nozôtes.
Et ladsu, li comere a haetchî l' Djihan après l' cåbaret et, etur nos, i s' åreut leyî adire. Mins, a ç' moumint la, gn a ene sakî k' a haetchî l' Djihan bén roed et e lyi djhant setchmint :
- Abén, Djhan, si dji vs haetche si roed pal sipale, c' est k' vos vs mokez del Djustice.
C' esteut djustumint l' mayeur d' Årsumont, k' aveut schoûté çk' el prevot lyi aveut fwait sawè et ki s' trovéve la. Il aveut tot veyou di s' vizite et il aveut etindou ttafwait. Et i dmandéve conte å Djhan pocwè k' i n' aléve nén puvite amon l' sordjant po lyi fé li rapoirt di çk' il aveut veu.
Cwand les deus femes ont veyou ariver l' mayeur, elle ont vitmint rmoussî å cåbaret sins pus sayî d' cåzer avou l' Djihan. Lu s' a escuzé dlé l' mayeur e djhant k' i cåzéve avou des cnoxhances et k' i lzî aveut dné des esplikêyes so çki dj' savans.
Ladsu, l' mayeur a amoenné l' Djihan amon l' sordjant, et lu dit å sôdard ki, dispu deus moes, li nouve måjhon apårtineut ås Djåspård.
Å cminçmint, li Djhan nel vleut nén croere, et, al fén, il a stî come assoumé.
Esplikêyes då Djhan
Cwand l' Djihan a yeu stî on pô rmetou di çk' il aveut etindou l' sordjant lyi dire - il aveut dmoré on bon moumint por lu comprinde - et k' il a yeu veyou cwè, ç' a stî po sayî d' enocinter les cis k' i vneut d' acuzer sins cnoxhe leu no, e djhant k' c' esteut todi seur nén les Djåspård et kel comere lyi aveut prometou l' mariaedje et pu bén des ôtès afwaires k' il a dit, a cåze di si crapåde.
- Schoûtez, k' il a dit å mayeur et å sordjant, dji dirè ki, pa des råjhons ki vs conoxhoz, cwand l' comere ki vs voloz cåzer m' a såvé l' veye dins l' virêye, come tot l' monde li sait, dj' aveu ene fåsse fwin et pu, dji m' aveu pierdou dins les bwès d' France ki dji n' conoxheu nén. Cwand dji rserè libe, si dj' è schape, dji mareyrè l' comere, c' est l' pus viye des båsheles. C' est des bråvès djins, et si l' azår m' a fwait rtrover des cayets d' mes pôves parints e leu måjhon, c' est k' i ls åront atchtés a des rôlîs sins è cnoxhe l' oridjene, ubén les ôtes les åront leyî la. K' i n' soeye don pus kession d' rén avou mi et avou vozôtes vizavis d' mi et d' zels. Dj' erva a leu måjhon. K' on n' cåze pus d' rén et tot finirè bén pa s' espliker å dfwait d' zels. Purdans pacyince et on-z årè bén l' ocåzion d' haper les cis k' ont fwait l' crime.
Li mayeur, lu, n' esteut nén di s' naturel foirt poirté a-z arester kéconk; dijhans k' c' esteut on couyon, on schitåd k' aveut todi peu. Pu, i n' inméve nén les instruccions del police. I tape on côp d' ouy so l' adjint, come po lyi dmander consey, d' ene air di n' sawè cwè. Cwand on lyi dmandéve åk, on åreut todi dit k' i n' saveut djamåy s' il aveut wangnî u pierdou. I dit insi :
- K' è diss, sordjant ?
Lu a stî dlé l' mayeur pu i lyi a cåzé tot bas, pu il a rexhou. Ladsu, li mayeur dit :
- Schoûtez, Djhan, li sordjant vént di m' dire al munute les foirts soupçons, dji dirans graves, k' il aveut ddja davance sol conte des Djåspård, et ça, al shûte d' on cåzaedje k' il aveut yeu dvant-ersè avou èn ancyin adjint, ki vs conoxhoz bén don : c' est l' vî Djåke. I paretreut k' a Djimbe, i s' a passé ene drole di seyance amon l' cinsî Burnot, a Dåvdisse, et kel vî Djåke î esteut prezint. Et pu, d' èn ôte costé, leu bén a mo vite crexhou. Alez, tot ça c' est curieus. Dj' î vons aler fé ene vizite domiciliaire di djustice, et s' i gn a rén a lzî rprotchî, tant mî por zels, dji n' dimandans nén a vni ehaler les ôtes, nozôtes. Vos vénroz avou nozôtes, Djhan !
- Oyi mins non la ! Dji n' oizreu djamåy intrer insi dins l' måjhon do pere di m' crapåde, k' i dit l' Djihan.
- Schoûtez Djhan, dit-st i l' mayeur d' ene setche et mançante air, vos m' ôz fwait lever di m' lét ttå matén po m' fé pårt d' on vol et d' on crime ki vs rigårdèt pår, et çki vs ôz dit est a obligåcion d' esse aveuri et controlé pal Djustice, et vos dvoz l' aidî pa tos vos moyéns. Vos compurdoz, dins on cas come ci-ci, li kession del crapåde ni doet nén egzister. Dayeur, ces guintches la ont tos les toûs, et l' pus pressant di vos dvwers enute, si djinné ki vs ploz esse, c' est d' aidî li Djustice a fé tote li loumire ladsu. Por vos, dji sai k' c' est ptete penibe, mins l' sonk di vosse pere creye vindjince. Et asteure, po l' dierin côp, dj' vos l' di, par bele u par laide, vos vénroz avou nozôtes al måjhon des Djåspård.
A ç' moumint la, li sordjant a arivé avou troes ôtes adjints d' police bén armés. Pu l' mayeur dit co insi :
- Sordjant, vos ôz etindou ttaleure çou k' dj' a dit å denonceu. Rexhoz et rotez dins l' ôre ki dj' a dit et rindoz vs dins l' pitit boket d' sapéns sol rote et alez a Louwete. Mins divant, i fåt vs arester dins les sapéns po ratinde les ôtes.
Li Djhan a stî oblidjî d' schoûter. I s' dijheut dayeur dins lu-minme :
- Surmint kel comere n' est nén rarivêye a leu måjhon, va, et k' les parints n' åront pont d' må a si rlaver, don.
I s' dijheut ossu, l' Djihan :
- Comint ki dj' frè mi, après ça, po lzî esplikî comint ki, sins l' voleur, dji ls a fotou dins l' prustin [dans le pétrin].
Al plaece dezignêye, dins les bwès d' sapéns, i gn aveut ene vweture et des tchvås d' cavalîs. Li mayeur, li Djhan et deus ôtes adjints ont moussî dins l' vweture k' on-z a dit, on-z a catchî les cwåreas avou des spèssè gordenes [rideaux], pu on-z a rôlé so Hodrémont et Louwete. On sait k' el Djihan aveut co rfwait on côp li convoye so Orcîmont et c' est po ça k' il aveut tant d' adjints avou lu.
I shuvént l' voye, mins l' sordjant et èn adjint avént sôté a tchvå et il avént prins ene triviesse e shuvant dins l' minme direccion. I galopént foirt vite et l' tchén les shuveut sins bawyî. A ç' moumint la, i pleut esse shijh eures å matén.
Areståcion di troes Djåspård
Les deus cavalîs s' ont aresté a l' orire do bwès do Belin, do costé d' Hodrémont po ratinde les ôtes k' ont dayeur arivé do côp. Les cavalîs ont loyî leus tchvås a tchaeke ene pitite bole, pu i s' ont catchî.
Come i n' voeyént rén sol voye, ni dins les taeyes [taillis], il ont shû on pazea d' grivlire.
Come i gn aveut co bén troes bons kilometes di tchmin a fé po-z aler al rowe des Djwifs, il ont rshû on boket del rote d' Hodrémont a Bive pu il ont rprins a gåtche dins les virêyes (a l' epoke, divant d' ariver a Louwete, al copete del Plate Pire), il ont veyou l' måjhon des Djåspård. I s' ont raprotchî l' pus près k' il ont seu po mî ravizer l' måjhon, pu il ont tolminme veu aspiter l' vweteure ki montéve li rowe des Djwifs.
Li sordjant a cwité s' catchete et l' ôte cavalî a dmoré la a wårder les tchvås. Pu il a vnou å dvant do mayeur, sol voye. Ç' a stî djusse vizon vizu avou l' cåbaret des Djåspård.
A ç' moumint la, li pere Djåspård et onk di ses valets estint ki cåzént, astokés conte li tchminêye. Cwand il ont veu l' adjint k' intréve e leu måjhon avou l' Djihan, il ont sorsôté on côp e criyant, mins i n' ont ricnoxhou k' el Djihan, li sordjant esteut trop bén disguijhî.
Mins l' valet, lu, a ricnoxhou l' djonne sôdård et i croeyeut k' i s' aveut såvé po n' nén payî s' djîsse, mins l' ôte valet a ricnoxhou l' Djihan dispu l' ôte djoû dins l' virêye. Li pere Djåspård l' a felicité d' esse co rivnou å payis, et i waitive d' esse convnåve avou lu. Mins, mågré tot, ç' vizite la intriguéve li vî Djåspård. Mins s' valet dit insi :
- A ! c' est vraiy, vos n' conoxhoz nén co l' galant di m' sour, nosse camaeråde Djhan.
- Comint, dit-st i l' vî Cocrecî, il a lodjî e nosse måjhon sins s' fé cnoxhe ?
Et, e djhant ça, il a fwait on sôt en erî, ossu roed ki s' il aveut yeu on djonnea d' moxhes [essaim d'abeilles] après lu, et i dit co :
- C' est ça l' valet Puscot ?
Et l' ôte valet dit ossu :
- Lu, e nosse måjhon, sins s' fé cnoxhe !
- Djans ! imbecile , taijhe tu, dit-st i l' vî, çou k' est fwait est fwait.
Li sordjant, lu, lezî a dit :
- Ni vs catibulez nén avou ça et ni fjhoz pont di rprotches a nolu ni a personne des vosses. C' est l' Grand Mwaisse k' a moenné tot ça lu-minme po on mî.
Les Djåspård estént todi aspoyî conte li tchminêye et cwand l' sordjant a yeu fini d' cåzer, on-z a etindou on côp d' xhuflet, li vweteure du mayeur esteut djusse conte li cåbaret et on nd a veyou rexhe li mayeur et les adjints.
- I s' ont ddja vindous zels-minmes, i sont coupåbes, dit-st i l' sordjant å mayeur. Et, e djhant ça, il a zouplé sol vî Cocrecî et i l' a ståré. Èn ôte adjint a fwait l' minme å valet. Il ont stî loyîs et waerotés so waire di tins et definitivmint.
Tot d' on côp, on-z a etindou, al copete des montêyes, come ene vwès d' feme et, d' l' etinde, li Djhan nd a stî tot rtourné. Cisse vwès la djheut :
- K' est çk' i gn a don ? On s' bate ciddé ?
C' esteut l' pus djonne des båsheles et on l' a aresté come les ôtes.
Les deus femes si saiwèt
Li Djustice, divant d' end aler, a rtourné l' måjhon del cåve å gurnî, tantea kel mayeur a dit k' il avént trové la ostant d' lokes ki dins on botike di Djwif.
Dins l' bricabrak k' el Djihan a yeu l' ocåzion di rvey, il a ricnoxhou bråmint des afwaires di leu måjhon, di cwand k' il esteut co a Tchîplane et ki s' pere, come dji l' avans dit, aveut rmoenné a Djimbe. End a co ricnoxhou d' Achi.
Pu on-z a kessionné l' vî Cocrecî po-z awè des esplikêyes. Il a todi dit ki tot ç' bazår la, c' esteut da deus Flaminds ki l' avént leyî la, e djhant k' i l' alént vni rcweri d' on djoû a l' ôte. Li valet a dit l' minme tchoi.
Pol kession del djonne comere, elle a dit k' ele ni cnoxheut rén a tot ça, k' elle aveut todi dmoré amon ene tante a Suni et k' ele î esteut bén vowe et bén préjheye.
E ratindant mî, on ls a tchôkî el prijhon do tchestea d' Årsumont tos les troes. (On sait bén k' a ç' moumint la c' esteut co on Wåtî k' esteut come redjixheu å tchestea d' Årsumont, et k' on djheut k' i n' esteut nén tinre po les cis ki toumént dins ses pates.)
Pu ossu vite, on-z a lancî des mandats d' aresse conte les deus femes mins on n' les a rtrové ni la, ni ôte pårt.
C est l' Djihan k' els aveut advierti, sins l' voleur, e cåzant avou zeles divant l' perkizicion k' il aveut stî oblidjî d' î esse prezint. On-z a dmandé cwè å caftî et eyu çk' elle alént cobén pa des côps, mins il a dit k' i n' è saveut rén.
Vola comint k' ele s' î avént pris, wai, po poleur saiwer sins esse ricnoxhowes.
Elle avént rexhou do cåbaret pa èn ouxh padrî estô d' rexhe pa padvant, eyet l' tiesse bén catcheye. Ele s' avént ratoirtyî on grand mocoe åtoû del tiesse come les femes e l' Årdene end avént. Tantea k' on n' elzî voeyeut cåzu nén leu figueure, todi nén assez po les poleur ricnoxhe. Après ça, après awè bén inspecté ttåtoû d' zeles. End a ene k' a ndalé a droete et l' ôte a gåtche. Divant di s' schåyî, li mere a co dné ene some a s' båshele.
Mins, so ç' tins la, li police rifouyive ttafwait dins l' cåbaret des Djåspård. Il ont trové des cayets volés, des cayets d' eglijhe, des pistolets, des couteas, tot et co bén ôte tchoi. Totafwait esteut ratoirtyî dins des firlotches plinnes di sonk.
On-z a co piyotchî dins l' fond del cåve et on lzî a rtrové des skeletes d' omes et d' femes ki n' estént nén foirt fond eterés.
Mins l' Djustice a dit ki c' esteut bén pus vî ki les adjixhmints des Djåspård. Ciddé, cåzént i a toirt u a råjhon ?
Les Djåspård sont pindous å djubet
Li vî Djåspård a passé l' prumî al toirteure. On lyi a dmandé ké noveles so les fwaits les pus noveas et les mî aveuris [établis], dj' ô bén : so les crimes fwaits les troes u cwate dierinnès anêyes (Djimbe, Achi, Mouzaive, les vols de Tôtiene, evnd.)
Al fén, a foice d' esse seré, il a dit k' il esteut coupåbe, mins il a tapé tot sol dos di s' feme, e djhant k' c' esteut leye li cåze di tot ça. Sapinse a lu, ele cwereut tos les moyéns, les bons et les mwais, po nd awè bråmint po ls alouwer a pô près tot l' tins a des biestreyes di rén. Il a co dit k' c' esteut leye k' aveut adjinçné les crimes ki dj' avans dit et co des ôtes.
Ainsi, a Djimbe, il ont awaitî tot comifåt. Mins nerén, cwand il ont intré, les vîs s' ont rewoeyî et ç' a stî leu moirt. "Paski, ont i dit les Djåspård, dji n' les vléns nén touwer."
Il a dit k' les deus femes s' avént metou al coete del plouve et k' c' est cwand il estént ddja ki hapént k' les vîs s' ont rewoeyî. Mins mågré tot, il a co dit k' leu båshele ni s' mostréve nén foirt aidûle ni po on côp, ni po l' ôte. Ele ni voeyeut nén voltî s' mame fé ostant d' crimes. Et ele nel schoûtéve nén todi.
Il a co dit kel pus djonne des båsheles, ele n' aveut djamåy voyaedjî avou zels et k' elle esteut totafwaitmint enocinne di tot ça; Et k' les vîs ni lyi avént måy pont dné d' racsegnmints so çou k' i rapoirtént.
Li valet Djåspård, lu, a s' toû, a dit come li pere mins il a co dit, di rawete, k' c' esteut zels k' avént touwé l' curé d' Tchîplane, eyu çk' il esteut vicaire, et ki c' est e s' batant avou l' ci d' Mouzaive ki s' pere aveut yeu ene sifwaite didjelêye, ki c' esteut a cåze di ça k' il aveut dmoré mwints djoûs e lét a letchî ses plåyes a Mouzaive.
Les djins avént co dit par après k' c' esteut co zels k' avént touwé èn ôte curé dins l' payis do costé d' Djedene. On djheut onk ossu al Pitite Boursegne et co èn ôte cinsî del Fåmene, mins tot ça c' est des fwaits ki n' ont djamåy sitî prouvés.
Les deus Djåspård ont don dmoré al gayole do tchestea d' Årsumont, e ratindant mî. On-z oyeut brutyî k' on les pindreut cobén a Tchårlumont, dilé Djivet.
Mins dvant ça, pusk' il estént codånés a moirt, on ls a mårtirijhîs comifåt, on lzî a råyî leus ongues, on lzî a seré l' pea avou des etricoijhes, dispu l' prijhon disk' å djibet. On lzî a cassé, a côps d' masse et tot vicants, les bresses et les deus djambes, pu on ls a leyî so ene rowe, il î ont dmoré ene eure pu il ont morou. Tot l' monde, a l' epoke, esteut oblidjî d' aler les vey "po l' egzimpe", dijheut-on.
Après l' instruccion do procès on-z a ricnoxhou kel pus djonne des båsheles des Djåspård esteut enocinne di tot et k' c' esteut ene målureuse et k' ele ni saveut rén di çki les ôtes fijhént u plént fé, et k' on n' lyi aveut måy rén raconté.
Cwand on-z a amoenné les deus Djåspård po les rouwer, leu ptite sour s' a amoenné so leu passaedje, ele s' a metou a djno pu elle a veyou k' on lzî côpéve li droet pougn a tous les deus; pu ele lezî a mostré l' cir come po lzî fé comprinde kel Grand-Mwaisse esteut bon et k' i lzî pleut copardoner leus crimes.
Li Djhan Puscot rvoet s' crapåde
Tot l' tins k' a duré l' procès, li pôve Djhan Puscot nd a veu des vetes et des maweures. I mådixheut les cis k' avént touwé ses parints et dins l' fond i s' dijheut :
-C' est tolminme mi k' els a discovrou, ces bindeyes la, come si dj' åru yeu stî l' instrumint dzigné po les puni, d' après l' Djustice do Grand Mwaisse.
Et, tot d' on côp, i rsondjive a l' avni di s' boune-amiye ki l' aveut schapé on djoû d' ene moirt seure et certinne; et i s' pleut dimander eyu çk' elle esteut pusk' on n' saveut li rtrover nene pårt. Et d' après çk' il aveut polou ôre pus d' on côp å tribunå, pås djudjes, tot al dilongue do procès, i s' dijheut k' elle esteut pus målureuse ki coupåbe pusk' on djheut, dins l' Djustice, k' ele n' esteut måy d' acoird avou s' mere po comete des crimes.
I s' dijheut ossu, li Djhan, k' ele n' esteut k' ene båshele d' assazins et, a foice di todi sondjî a ça, li pôve Djhan a creu, pus d' on côp, k' il endè dvénreut fô. Et pu, d' èn ôte costé, li termene di s' condjî k' on lyi aveut dné po vni arindjî ses afwaires après l' crime, aléve esse fini et k' i lyi fåreut béntoit, dins ût ptits djoûs, ridjonde si redjimint ås Måjhires.
Djhan co on côp, e sondjeant co a ça, k' il aveut stî on rude imbecile di s' egadjî, co puvite po ene poûxhance etrindjire. Mins so ces etrevéns la, li messaedjî d' Mirwå aveut apoirté des letes a Graide e passant po-z aler a Årsumont.
Li Djhan nd a don yeu ene di lete, on lyi aveut reservé å buro d' Graide, po cwand on l' voereut d' passaedje avårla. On lyi a fwait sawè k' c' esteut ene comere di nén lon d' Graide ki l' aveut depozé la. Li Djhan a volou sawè ké comere k' c' esteut ki l' aveut apoirté mins on n' lyi a nén respondou. Come el ridmandéve, on lyi a dit k' on nel conoxheut nén dins l' payis, k' elle aveut apoirté ciddé pu k' ele s' aveut vitmint såvé. Cwand l' Djihan ki saveut bén lére l' a yeu lî, i n' a pus seu dire cwè. Li lete aveut stî scrîte pa s' boune anîsse (dj' avans dit pus matén k' ele saveut bén lére et scrire ossu, don, li crapåde da Djhan. On sait bén k' c' esteut ene sacwè d' råle ki d' vey ene feme dins les payizans, dins l' campagne, ki saveut lére et scrire a ciste epoke la. C' esteut s' mere k' aveut aprins amon si onke curé et leye, l' aveut-st aprins a s' båshele.
Ça fwait kel li dite boune amiye då Djhan dijheut dins s' lete k' elle esteut å rpintant, k' on l' aveut foirci et, k' après tot, ele n' esteut nén responsåve, et ki tot conte fwait, ele ni pleut nén prévey les consecwinces di ses accions. (Ciddé, e pårtant di ç' principe la, dji dirans ki dins l' råjhonmint i gn aveut, come on dit, a boere et a mindjî, a prinde et a leyî, et co bråmint pus a leyî k' a prinde, infin passans).
So s' lete, ele fijheut co mincion d' ses rmoirds di consyince, et k' el tcherdjént. Ele dijheut ki si amour po l' pôve galant n' aveut pus ni cou ni tiesse, enute. Pu ele dijheut k' ele vleut mete fén a ses djoûs, po s' trankilté, dijheut ele ! Mins ki dvant ça, ele vleut co vey on côp l' Djihan et co cåzer on pô avou lu si, naturelmint, li Djhan vleut co bén cåzer avou leye. Ele lyi djheut co so s' lete, k' i lyi voye bén pardoner, a leye et a ses parints, et, par la, dijheut ele, ele croeyeut bén kel Grand Mwaisse lyi ténreut conte di s' ripintance.
Al fén di s' lete, ele dijheut å Djhan di s' trover dirî l' eglijhe di Sansanru. Dj' avans dit pus matén ki, dispu k' ele s' aveut såvé avou s' mere, k' ele rodayeut dins les viyaedjes do payis d' Bouyon. C' est po ça k' ele dinéve radjoû å Djhan a ç' plaece la. Ele lyi djheut,dabôrd, di vni l' londmwin avou s' djonne sour k' esteut tcherdjeye di l' amoenner la.
Ladsu, li Djhan a rlî l' lete mwints côps d' file po sayî del comprinde, et l' cour lyi tokéve fer dins l' vinte; i gn aveut d' cwè. D' on costé, i gn aveut ene vwès dins lu-minme ki lyi djheut, k' i poûssive putoit, d' schoûter les cancans di si anîsse [sa copine], et d' l' ôte costé, si råjhon lyi djheut :
- Schoûte, Djhan, c' est ces crapules la k' ont touwé les tinnes et co bén des ôtes, et ladsu, ti dvreus sawè çou k' t' as a fé.
Cwand il a yeu tot tuziné, tot fini d' plaider dins lu-minme, i s' a rindou ås råjhons del guintche k' esteut bén pus malene ki lu, et il a stî å radjoû drî l' eglijhe. Il esteut a poenne avnou k' il a veyou ariver ene feme ki l' a tot rtourné. Elle aveut l' aleure di si anîsse, mins ci n' esteut nén leye. C' esteut l' pus djonne des båsheles Djåspård. C' esteut l' sour del cene ki s' såvéve todi sins sawè eyu çk' ele pôreut passer trankilmint tos les djoûs di s' vicåreye. Ele n' esteut nén seure di tot, cwè ! Et, pa dzeu tot, ele vleut cåzer e tote clairté.
- Et vosse mere ? k' i dit l' Djihan, elle est surmint avou vosse sour ?
- Nonna, dit-st ele li djonne båshele, vinoz avou mi et dji vs moennrè al plaece k' elle est bén catcheye, et dj' pôrans cåzer trankilmint.
Li Djhan halkinéve todi e sondjant al mere ki pleut esse la.
- Non Djhan, dji vs va dire : cwand i s' ont såvé, ele s' ont rtrové dins les tchamps, pu l' mere a dit come ça :
- I fåt nos aler tchaeke di s' costé, mi feye, et ça, vos l' comprindoz, dji n' divans nén dmorer eshonne. Si on nos voereut, dj' iréns seur al gayole. Mins, e dmorant ene a droete et l' ôte a gåtche, sins nos rvey, ça serè bråmint pus målåjhey po nos awè et nos mete li pate sol colé.
Et elle a rmetou on pô des sôs al båshele, nén bråmint. Ele lyi a espliké les pondants et les djondants por leye endaler, et l' moyén d' coresponde avou leye e rmetant les letes dins ene crabote d' on vî tiyoû dins l' bwès pa dlé Bouyon. Li mere voleut rmonter tote l' Årdene po raler dins l' payis des grands bwès pa dlé l' province di Lidje po mî awè l' ocåzion di s' catchî. Mins, dispu ç' tins la, c' esteut l' prumire lete ki dj' avans veu d' leye. Dabôrd, c' esteut co on sene k' ele si tneut do costé d' Bouyon. Divant, ele n' aveut måy diné on sene di veye.
So ç' tins la, k' el Djihan et l' comere rotént, i cåzént et il aprotchént do viyaedje di Sansanru. I n' ont nén prins l' voye ki moennéve a l' eglijhe, i nd ont prins ene ôte k' atchevéve a cou-d'-saetch. Citlale moennéve a ene novele rowe eyu çki les djins et les etrindjirs n' è djhèt nén trop d' bén.
Cwand il ont stî arivés, li comere s' a aresté, pu elle a waitî ttåtoû d' zels po bén vey ey esse seure k' i gn aveut nolu avår la po ls awaitî. Pu elle a dit å Djhan, e lyi mostrant ene pôvriteuse måjhon ki l' ouxh esteut a mitan å lådje :
- C' est ciddé, tinoz; dj' estans arivés.
Pu elle a fwait sene å Djhan d' avancî, et lyi dire del shuve.
Shûte del vizite
Mins, a ç' moumint la, li comere a veu k' el Djihan halkinéve a moussî e l' måjhon avou leye, et co puvite co po s' herer [s'introduire] dins ene barake ki n' lyi rvineut nén. Dins lu-minme i s' riprezintéve li Viye Cocrecire ki sayreut surmint di s' vindjî, et i s' dimandéve si tot ça ni rprezintéve nén on truk po l' disclitchî, et co puvite k' i n' saveut nén çk' il aléve trover drî les meurs, d' après l' radjoû.
Li djonne s' end a aporçû et ele lyi a dit :
- Schoûtez, Djhan, vos n' ôz nén ddja dandjî d' awè peu et di rcrinde on traite côp d' nosse pårt. Dji so ddja bén poenneuse d' aveur veyou et d' awè cnoxhou tot ça. Dji n' a djamåy trimpé dins les talmaxhes [manigances] des parints, savoz, et ... Comint vloz k' dj' åreu des mwaijhès idêyes siconte di vos, Djhan ? Dji dinreu voltî m' veye po refacer tot ça et m' fé pardoner l' må k' on vs a ocåzioné. C' est paski dj' so croeyante, Djhan, ki dji vs a dmandé di vni, et vs amoenner ciddé, po l' amour di m' sour. Si vs ôz peu, don, Djhan, dji vs dimandrè deus tchôzes : prumirmint, ki vs eralîxhe do côp a vos afwaires, deujhinmmint, ki vos n' dijhîxhe rén di çki vs avoz veyou, ni dire a nolu eyu çki l' måjhon di m' sour si trove.
- Schoûtez, dit-st i l' Djihan, divant tot ça, dj' a ene kesse a vs dimander et dji vou l' response et i gn a k' vos k' î såreut responde.
- Dimandez vosse kesse, Djhan, dit-st ele !
- Abén vola ! k' i dit l' Djihan, dji vou sawè troes cayets : cwand, comint et eyu çki vs ôz trové vosse sour cwand ele s' a såvé do cåbaret ?
En etindant ça, li djonne a lancî on drole di côp d' ouy å Djhan mins ele n' a nén respondou. On n' åreut seu dire e l' voeyant siç' côp d' ouy reprezintéve li må u l' bén.
- Ebén cwè ? dit-st i l' Djihan.
Ci côp la, ele s' a metou a tchoûler l' pus foirt k' ele saveut, todi e n' dijhant rén. Li Djhan a vlou ridmander cwè et adon, ele lyi a dit :
- Djhan, vos froz çki vos vôroz, mins dji nel dirè måy. Asteure, c' est tot, alez rzè.
Il a yeu bea fé, ele n' a rén volou dire. En etindant ça, nosse Djhan a stî on pô rassuré. Et pu, e cas d' dandjî, il aveut on bon coutea d' potche so lu, il esteut drovou, c' esteut on coutea d' bracnî. Et al fén, il a moussî el måjhon et la, il a veyou si anîsse, et cwand i sondjive a ça, ça lyi fjheut co åk, mågré tot. Et l' guintche lyi a shonné bén aviyeye et bén tapêye. Il aveut intré dins on mizeråve forni et il a trové s' crapåde abiyeye avou des cayets come des lokes.
Leye, e voeyant s' galant, ele s' a metou a somadjî et a s' catchî li figure dins les mwins. Infin, dijhans k' elle a seu fé totes les grimaces et totes les séndjreyes k' i faleut po-z edoirmi l' Djihan. Il ont dmoré å moens deus eures inte cwate-z ouys. Çou k' il ont dit, çou k' il ont fwait so ç' tins la, gn a nouk ki l' måy vinou rdire.
Mins, asteure, on s' pout dmander çouci : Pocwè k' el Djihan a vnou å radjoû et po ké råjhon ? I n' cåzént waire mins a cwè k' i sondjive, lu, nosse Djhan, tins k' i tuzént zels deus ? I gn a kel diale ki l' a djamåy seu.
Mins todi est i kel londmwin, li Djhan s' a metou e tchesse po trover èn amateur po vinde si ptit bén, et troes djoûs pus tård, il a dzarté estô d' aler rdjonde les Måjhires, pu il a nd alé avou l' donzele po l' Grande-Dutcheye, et laddé, i s' ont maryî dzo des nos sopôzés.
Mins, asteure, li pus djonne des comeres dimoréve tote seule å monde, et come on måleur n' arive måy tot seu, li pus djonne di ses frés vneut dmorer des côps avou leye. Avou on no come li sinne, on no mådit, elle a nd alé a Bouyon. Ele s' a arindjî po-z aler trover si onke curé. Mins dvant d' î aler, elle a co vlou fé ene tournêye å gros tiyoû. L' ôte sour lyi aveut mostré comint k' i s' î faleut prinde. Ele n' a nén yeu foirt målåjhey a rtrover l' åbe e kession, ca i passéve tos les ôtes åbes del tiesse. On l' voeyeut dayeur d' å lon, did bén lon. Il esteut cnoxhou totavå.
Li prumire lete k' elle aveut dné å Djhan, provneut ddja do tiyoû; c' esteut ene prouve ki les deus guintches corespondént eshonne dispu ddja bele ådje. Dj' avans raconté çou k' end aveut advinou, di cisse lete la.
Li Viye Cocrecire cwire après ene seure radjîsse
Cwand l' Viye Cocrecire a yeu cnoxhance kel Djustice esteut å corant d' ses manigances, et come elle esteut foirt vicieuse, ele s' a dit do côp :
- Si mi ome et m' valet ont stî prins et s' il ont cåzé, por mi, dji les louke come pierdous.
Pu ele si djheut ossu ki, s' el Djihan les aveut stî racuzer, leye et si båshele, k' ele n' avént k' ene tchôze a fé : saiwer å pus abeye et bén lon, sins esse ricnoxhowes. Pu, tot conte fwait, ele ni s' a pus ocupé ki di s' surté et del cene di s' båshele.
Å matén di ç' djoû la, dj' avans dit comint k' ele s' avént disguijhî po s' såver et comint k' ele s' avént schåyî [s'étaient séparées], ene d' on costé, et l' ôte di l' ôte
Adon, li båshele aveut dit a s' mame :
- Dji va nd aler après l' Payis Gåmet. La, on n' m' î cnoxhe nén et dj' î serè bén trankile. Mins, po dire li vraiy, elle a dmoré dins l' payis d' Bouyon et après Floravile.
Po viker, elle aléve dins les cinses fé çou k' ele pleut, alez, pusk' ele n' aveut djamåy aprins a ovrer. Po on moumint, elle a dmoré bén catcheye dins ene pitite cinse dins les grands bwès.
Li Viye Cocrecire, leye, a wangnî après [s'est dirigée vers] après l' coirnêye li pus froeds et l' pus pierdowe do Payis d' Årdene, e rmontant l' Dutcheye di Lussimbork, a l' aschate do Payis d' Lidje. Et c' esteut des payis bén retrôclés, savoz. Elle aveut assez bén des sôs sor leye, k' elle aveut scroté d' droete et d' gåtche dins ses tournêyes. Pu elle aveut fwait cnoxhance d' èn uzurî d' passaedje so l' Årdene et ki s' dijheut d' Lidje. Lu rvineut sovint so l' Årdene et, dins ses tournêyes, i martchotéve [brocantait] tot çk' i saveut.
Et come ça, il aveut fwait cnoxhance des Djåspård et, po tot bidjou volé kel Cocrecire lyi prezintéve, i fjheut martchî avou zels et elzî dnéve on rçû e regue et bén e regue.
I nnî aveut ddja atchté mwints k' estént co "e sofrance" so s' contwer et c' est çoula k' il aveut enondé po racsegnî l' Djustice. Toursiveus come il esteut, il a rclamé ki, cwand il atchtéve åk et k' i n' è cnoxheut nén l' provnance, c' esteut del feme Djåspård di Louwete. Et dayeur, ladsu, il a raconté tote ene sipoûle al Djustice.
On djoû, tén, kel Viye Cocrecire si såvéve, elle aveut racontré l' uzurî dins on fås-tchmin. I rotéve bén pezant drî les rotches et i teguéve foirt en avançant. Kékes djoûs après, elle a veyou ene ôte rôlire, a pô près al minme plaece, a pô près del minme ådje kel sinne. Li vî uzurî, cwand il aveut veu l' Cocrecire, et clignî l' ouy po s' dimander si c' esteut bén leye, lu n' a fwait cwanse di rén pol ricnoxhe, ni co leye avou lu. Mins leye s' a dit :
- Puski dj' so ricnoxhowe, dji m' va såver vitmint.
Et ladsu, cwand elle a yeu veu l' ôte feme, elle a cåzé avou. Et leye lyi a dit k' elle esteut del Grande-Dutcheye, dins les anvirons d' Måtlindje, k' ele voleut cesser l' comiece, k' ele aveut s' måjhon, ki si ome esteut moirt et k' ele vleut-z eraler dins s' payis, ou çk' ele vleut dmorer. Elle ont cåzé on bon moumint eshonne, et, tot rotant, li rôlire racontéve les crimes del Cocrecire et di si ome et di s' valet k' avént stî pindous, pu ele cåzéve di deus femes k' estént avou les baligands et k' ele s' avént såvé et k' on n' les saveut rtrover.
Mins l' Grande Cocrecire, tot schoûtant bén, ni pleut bén må d' rén dire ni di s' vinde. Elle esteut trop malene et trop toursiveuse po ça. Mins ciste istwere la lyi a dné ene idêye po fé piede ses traeces, on côp po totes, del police.
Elle a don atchté totes les miscotreyes al rôlire, pu elle a co vindou s' mantea d' voyaedje. Mins ça fwait kel catoirzinme djoû après ça, li rôlire a moussî dins on cåbaret dlé l' frontire del Grande-Dutcheye po-z î magnî on boket. Et djustumint, ci djoû la, li police did la vineut d' awè l' signålmint del Viye Cocrecire.
E l' voeyant l' rôlire, i l' a carwaitî, pu gn a èn adjint ki croeyot bén l' awè ricnoxhou ki l' a atôtchî, pu l' a fwait cåzer. Après aveurixhaedjes, il a veu ki ç' n' esteut nén l' cene k' il estént cwerant après. I s' a rmetou ossu vite el tchesse, mins d' après les dires del rôlire i s' aveut ddja passé cwate djoûs evoye.
So ç' tins la, divant l' dandjî, li Cocrecire a mårtchî å pus vite po s' saiwer å lon pa ene ôte costé. Ele saveut bén ki si djamåy li rôlire si fjheut prinde avou s' mantea, k' ele cåzreut, et c' est djusse çou k' a-st arivé.
Cwand l' Viye Cocrecire a oyou cåzé d' ça, ele s' a dit :
- Djans [allons] après ene ôte signorreye !
Et ladsu elle a dischindou pus bas, et-z eraler do costé do Tchestea[Neufchâteau]. Cwand ele s' a croeyou seure d' esse a houte, elle a dmandé si, sol payis, on n' l' ebôtchreut nén dins ene cinse. On lyi end a racsegnî ene. Come ele cåzéve bén, les djins l' ont accepté do côp, on l' a bén rçû, elle apoirtéve des noveles, et c' esteut råle copuvite dins les cinses pierdowes eyu çk' on n' voeyeut nén sovint des voyaedjeus. On lyi a cåzé do crime del Cocrecire et des sinnes, elle a dit avou les djins, et dire ki c' esteut bén målureus d' vey ça, et ele dimandéve a çk' on les punixhe comifåt.
Al shijhe, ele s' a mostré foirt gaiye, mins elle a dit, å dbout d' on moumint, k' elle esteut bén hodêye a cåze k' elle aveut fwait bråmint ç' djoû la avou l' hote sol dos, et copuvite k' c' esteut des mwais tchmins.
(On s' sovint k' ele aveut ratchté totes les cacayes [camelote] et l' hote del rôlire et k' c' esteut po ça k' enute, elle aveut co intré avou l' hote sol dos el cinse.)
Pu elle a co dit ås cinsîs ki s' ele trovéve ene boune ocåzion di s' louwer dins ene cinse, k' ele n' ireut pus schiner ås ouxhs [abandonner le colportage]. Elle a rclamé k' elle esteut l' båshele d' on cinsî et k' ele s' etindeut co bén a l' culteure. Elle a stî egadjeye podbon li londmwin, pu l' cinsresse a fwait çk' i faleut po lyi fé likider ses troyreyes a on bon pris.
Il a sovint stî kession dvant leye di l' istwere del Cocrecire, mins ele n' a shoflé mot k' åreut plou l' vinde. Cwand on lyi dmandéve s' ele nd aveut yeu cnoxhance dins ses tournêyes, elle a todi dit :
- O ! come tot l' monde, alez. C' est k' vos vloz ki mi pus k' ene ôte dj' è såreu dire.
Pu elle a candjî d' no; asteure ele si loméve Rôzaleye Pirlot. Cwand on lyi dmandéve des racsegnmints so s' famile, ele dijheut k' elle esteut feye unike et k' elle esteut del frontirel Francesse. Et avou l' instruccion ki si onke curé lyi aveut dné, dji dirans k' ele n' esteut nén a poenne d' è rexhe.
Pu, elle a seu amôdurer ses mwaisses.
Mins, on djoû, zels ont stî bén revoye [surpris], cwand ele lezî a anoncî k' ele s' aléve maryî et ndaler pus lon so l' Årdene, avou on ptit cinsî do viyaedje a costé. On l' loméve li Grand Noré, di s' no : Gregwere.
Les cinsîs ont fwait çk' il ont seu pol rashir a leu cinse et leye dimorer avou zels, mins ele n' a rén volou etinde et elle a ndalé.
Li mariaedje
Di ç' moumint la ki dj' cåzans, li Cocrecire poleut awè, cwè, cwarante u cwarante-deus ans ptete, mins, al vey, on n' lyi åreut nén dné pus d' trinte. D' après çki les vîs ont todi raconté, c' esteut ene bele grande feme, bén avnante et bén cåzante. Ele si fjheut bén rwaitî des djins.
Elle a don stî li feme do Noré. O ! on mariaedje sins istwere da, ele s' a dné come comere a maryî cwand elle a cmincî a cortizer l' Noré, mins ele n' a måy fwait mincion k' elle esteut veve.
Ay, mins dvant di s' maryî, elle aveut pôzé ses condicions a s' galant et c' esteut a prinde u a leyî, lyi a-t ele dit. I dveut vinde si ptit bén et aler dmorer bén lon dins l' Årdene. Et a ç' moumint la, on-z a anoncî dins l' viyaedje k' i gn aveut ene pitite cinse a vinde eyu çk' ele vleut aler dmorer. C' esteut dins l' payis d' grands bwès di hesses, come i gn aveut a sacwantès plaeces so l' Årdene di ç' tins la. Elle a stî vey li cinse avou si ome, pu i l' ont atchté. Et la, ele comptéve esse bén trankile on côp po tot.
C' est kékès samwinnes après ça k' on djoû, elle a ndalé tote nute, et fene mierseule, fé totes les eures di nute k' i lyi a falou po-z aler et rivni, po poirter l' lete k' ele vleut dner al pus viye di ses båsheles, et k' c' est l' pus djonne ki l' a yeu. Dji vlans cåzer ciddé del fameuse lete kel djonne båshele a rtrové dins l' crabote do tiyoû, et k' elle aveut rapoirté a s' sour. Mins i gn aveut co èn ôte papî dins l' crabote, c' esteut por leye ridjonde li mere s' i faleut, ele lyi dnéve li tchmin a fé, ele pleut dner si rtraite, elle esteut a s' måjhon enute.
Cwand elle a rarivé å matén, si ome lyi a dmandé eyu çk' elle aveut stî tote nute, ele lyi a respondou : e perlinaedje. Si ome n' a nén stî cweri pus lon.
Kékes djoûs après, troes samoennes putete après ça, li pus djonne des båsheles s' a prezinté al cinse e s' dijhant li neveuse di ene des cuzenes del Cocrecire mins, po-z î aler, elle aveut prins totes les precåcions k' i faleut.
Come noveles, ele apurdeut al cinsresse li moirt di s' pere et di s' fré so l' potince, pu l' endalaedje di s' sour po èn ôte payis. Elle a co dit k' ele s' aveut maryî avou l' Djihan Puscot. Kel Djihan aveut dzarté pus k' i s' avént såvé dins l' Grande-Dutcheye po si poleur maryî, pu elle a co dit al cinsresse ki, voeyant tos les si et les mins, ele sayreut d' intrer å covint.
E-z etindant ça, li Viye Cocrecire s' a dit dins leye-minme k' on lyi tiréve ene bele sipene foû do pî et elle a foirt animé si båshele a fé insi.
Mins, dvant di ndaler, elle a dmandé al djonne comere d' aler al veye ritirer les ôrreyes k' estént e gadje amon l' vî uzurî. Mins, ossu vite, li comere a rfuzé e djhant k' c' esteut trop riské. Et ça, ça a fwait on froed etur les deus femes cwand ele s' ont cwité.
Ça fwait kel pus djonne des cmeres aveut dit a si onke curé del fé intrer å covint. Elle a stî acceptêye a Bouyon. Did laddé, on l' aveut-st evoyî so France come sour di Tcharité. Infin, elle aveut ene bele plaece, todi, leye.
Do rtrait des ôrreyes et d' ses shûtes
Dji dvans dire ene tchôze ciddé, li Grande Cocrecire n' aveut pus e s' tiesse ki d' ler rcweri les ôrreyes egadjeyes amon l' uzurî. Et leye, cwand elle aveut ene idêye el tiesse, ele ni l' aveut nén ôte pårt. Dj' ô bén k' elle esteut co mactêye. Elle end a cåzé a si ome k' aveut on bea-fré maçon ki travayive å lon. Mins ç' bea-fré la boeveut co voltî on côp tanawete.
Al rexhowe di l' ivier, les cinsîs ont dmandé å bea-fré s' i n' vleut nén aler fé ene comission por zels al veye. On lyi a espliké cwè k' i faleut k' i fwaiye et aler disgadjî les ôrreyes amon l' uzurî. Li Viye Cocrecire lyi a conté ene flåwe po lyi fé croere et elle aveut dit l' minme a si ome, et tos les deus l' ont croeyou.
Mins, ciddé, i gn aveut ene sacwè k' ele ni cnoxheut nén, c' est ki, cwand les deus Djåspård ont stî pris, end ont fwait mincion al Djustice, et l' vî uzurî, lu, cwand il a etindou cåzer d' ça et k' il a stî bén seur k' i s' adjixheut des Djåspård, il a vitmint stî fé ene declaråcion al Djustice ossu. Et Djhans co e passant k' el siervante di onk des volés k' esteut raclôse come coupåbe avou s' galant, end a cåzé ossu. Et ureuzmint por leye si les Djåspård n' avént cåzé a ç' moumint la, troes djoûs après ça il årént stî djudjîs come coupåbes et portant bén enocins don, et il ont stî liberés.
Pu, les cis del Djustice ont dit k' i dinrént cint florins (a l' epoke, cint florins c' esteut bråmint, c' esteut minme on gros niyå [une somme importante]) pol ci ki freut arester l' Cocrecire.
Li bea-fré, lu, aveut yeu ene some del Viye Cocrecire por lu aler el veye disgadjî les ôrreyes amon l' uzurî. Après awè bén egzaminé l' documint, l' uzurî a rtourné on tas d' papîs et d' rålaedjes e fjhant l' ci k' i fjheut des rcweraedjes, mins pa dzo mwin, il a fwait advierti l' police. Mins come tote police bén fwaite, les adjints ont arivé trop tård, i n' ont nén vnou vite assez et, å moumint k' i s' ont prezinté, l' ome esteut evoye. Il a dmoré des adjints e permanance po ratinde l' ome, mins i n' l' ont djamåy riveu.
Vola çk' i s' aveut passé, tinoz.
Cwand l' bea-fré del Cocrecire a yeu prins les sôs k' ele lyi dnéve, il a prins l' pus grande pårteye del some et, avou s' fré et des camaerådes, il ont fwait l' noice. Il a chniké a l' uzurî k' c' esteut ene grande dame di l' Årdene ki l' aveut comissionné et k' i rvénreut dins on ptit tins po rapoirter l' restant del some po disgadjî les ôrreyes. L' uzurî a bén atindou po rawè l' ome et, ptete on moes après il a rtoumé dsu dins les rowes d' on viyaedje eyu çk' i travayive, et la, il a tant fwait d' ses pîs et d' ses mwins, come on dit, k' il a arivé a cnoxhe les no et adresse di l' ome.
Advierti, li mayeur do lieu a béntoit yeu fwait l' necessaire po ls arester pask' i n' croeyeut nén k' l' ome esteut l' mandataire d' ene grande dame di l' Årdene. Li mayeur l' a splitchî et l' a kessioné dzo tos les rapoirts por lu sawè les si et les mins d' l' istwere, mins, al fén, il a bén veyou k' l' ome esteut d' boune fwè. Pu l' mayeur lyi a dmandé cwè s' i n' saveut rén des ôrreyes et d' leu provnance, et s' i n' estént nén pa des côps l' prôpieté del Grande Dame di l' Årdene. Pu, i lyi a dit k' c' esteut al fameuse Cocrecire k' on cwereut pattavå l' payis sins li rtrover, et k' i lyi faleut fé rinde des contes al Djustice.
Ladsu, l' bea-fré a stî assoumé e-z etindant cåzer come ça.
D' ayeurs, k' i dit co l' mayeur, vos cnoxhoz ossu bén k' mi les crimes k' on-z a raconté totavå, les crimes et ôtès faitindjes [méfaits] di ç' feme la, et asteure, li Djustice dit kel ci kel liverrè åreut cénk cints florins d' prime (å cminçmint on-z anoncive cint florins pol prinde et l' prime a rmonté don, c' est vs dire k' elle est dandjreuse, don ç' guintche la), et dji vs dirè bén, li ci kel prindrè rindrè on bea siervice al societé. Dji contans don sor vos por vos fé, di vosse pårt, çou k' vos pôroz pol saizi u aidî al fé.
- C' est covnou, k' i dit l' ome å mayeur, dji va do côp fé scrire a m' fré po k' i m' indike li måjhon di ç' feme la.
- Wårdez vs è bén copuvite, k' i dit l' mayeur. Vosse fré, co en admetant k' i n' est å corant d' rén, pôreut co l' advierti, soeye-t i pa interesse, pitié u complice et dbele s' il esteut maryî avou leye.
- Do côp, dji vons aler al cinse des Brouhires, do costé del grande foret d' l' Årdene. Ele s' a surmint radjîstré la po esse mî catcheye et awè l' virêye po s' såver si e cas. Dji nos alans mete e rote do côp et vla comint ki dj' frans en arivant la.
Voeyoz vs, e tchoezixhant l' cinse des Brouhires, ele dimoréve so l' Årdene, mins en ene plaece k' ele n' î aveut måy sitî dins ses tournêyes di cocrecire. Avår la, ele saveut bén k' les djins l' cnoxhént bén, mins al cinse, ele saveut k' on n' l' aveut måy veyou.
Asteure, vla don comint k' ele serè nosse manire d' operer cwand dj' arivrans laddé. Vos interroz tot seu amon vosse fré, vos lyi dmandroz ké novele so ciste afwaire la et vos lyi prometroz l' mitan del prime s' il est d' acoird. So ç' tins la, nozôtes dji nos catchrans ttåtoû del måjhon, po sorwoeyî et haper l' Cocrecire si ele vleut steper å lon. Si vosse fré acceptêye, vos rexhroz dvant l' ouxh avou vosse caskete sol tiesse, dins l' cas contraire, dji frans cwanse di vs arester et adon, esperans k' vosse fré serè bén foirci d' dire eyu çki ç' feme la dmeure. Tant k' a vos, vos n' ôz nén a-z awè peu del Djustice et vs åroz co l' ocåzion d' î wangnî des florins.
Li cinse des brouhires
C' est åjhey di s' î rtrover pol ricnoxhe, cisse cinse la. Ele pleut awè cwè, come contnance ? Troes ectåres et dmey di mwaijhès pasteures, ou çk' i djaléve foirt et åjheymint. On ptit paxhi d' vint åres avou l' corti et deus ptits bokets d' rasse [taillis]. Tos les ans, on ahivéve èn ectåre di boûkete dins les tchamps. On djheut kel boûkete fijheut såver les singlés des culteures. On n' coûtivéve nén co les cartoxhes dins ç' cinse la al epoke. Ca, c' est l' cinse kel Cocrecire aveut fwait ratchter a si ome po s' maryî avou leye.
Curieus hin, li veye ! Vey èn oniesse ome prinde ene guintche insi pol rimaryî (sins l' conoxhe dayeur) et notez co bén k' elle aveut co yeu l' toupet di s' maryî dzo on no supôzé d' comere et nén d' veve come c' esteut l' cas.
Les viyès djins do viyaedje eyu çk' ele dimoréve dijhèt co enute ki s' el voye n' aveut nén yeu passé a deus cints metes do viyaedje, kel viyaedje sereut co pierdou enute. cisse cinse la, djhént i les vîs d' enute, a stî broûlêye divant 1900.
Avou l' mayeur, i gn aveut deus adjints, li bea-fré do cinsî, li sordjant et s' dogue. E-z arivant å viyaedje, il ont co prins l' mayeur did la avou zels et, ene eure après, il estént al cinse.
Dirî l' cinse, å dbout do paxhi, on-z intréve dedja e bwès. Passé l' coû del cinse, on-z arivéve å corti. Lu esteut bén reclôs pa ene sipesse håye di spenes, k' on n' tondéve nén sovint. E voeyant ça, les omes del Djustice s' ont dit :
- Dji nos catchrans mo bén dirî ces spenes la, wai. Dji n' avans ki kékès hazêyes a fé po-z intrer al cinse.
Li Cocrecire si vout saiwer
Cwand l' bea-fré del Cocrecire, en arivant amon s' fré, a trové l' ouxh seré, il a toké mins on n' a nén vnou responde di ddins l' måjhon. Come on dit cobén : on-z åreut croeyou l' måjhon "banåve". Li deujhinme côp, il a toké pus foirt so l' ouxh. Adon, gn a ene feme k' a rexhou do ståve et ossu vite li sordjant a ricnoxhou l' Cocrecire, et il a drovou ene trawêye el håye po-z aler pus vite.
Mins leye, soeye-t i k' elle ouxhe ricnoxhou l' sordjant, soeye-t i pa dismefiyance, ele s' a ptete dit k' on l' aveut ricnoxhou ossu, et elle a vitmint rmoussî å ståve e serant l' ouxh.
- C' est bén leye, k' i dit l' sordjant å mayeur e zouplant on bon côp å dvant.
Il a volou buker l' ouxh mins i n' a arivé a rén pol sawè drovi.
- Coroz vitmint å corti vozôtes, k' i dit ås adjints ! Ti, l' bea-fré et vos, mayeur, wårdez bén li dvant d' l' ouxh. So ç' tins la, mi, dj' vizitrè l' cambuze a fond.
Li sordjant aléve moussî e l' måjhon cwand on-z a etindou bawyî on tchén come èn araedjî après l' corti. Des breyaedjes di feme s' etindént ossu mins on åreut dit k' c' esteut d' awè peu. Adon l' sordjant a boerlé :
- Ele si såvéve, c' est m' tchén kel tént e respet; corans vitmint å corti.
Et la, il ont veu ene drole di sinne, alez. Il ont veu ene feme sitårêye, tote disfûle, fene mierlongue, al tere, et ki s' kibatéve conte on foirt tchén. Ci tchén la li tneut dabôrd al garguete come po li stronner. A costé d' ça, gn aveut èn ome k' esteut stampé a costé, et ki tneut ene fawene [fouine] al mwin. Et i tokéve tant k' i saveut sol tchén po l' fé arester.
Li bea-fré a arivé l' prumî dlé l' feme. Il aveut s' cane å picot. Il a cmincî a toker sol tchén ossu. Tot d' on côp, les deus omes s' ont waitî et il ont criyî on grand côp tos les deus : "mi fré !"
Mins, a ç' moumint la, li tchén k' esteut coixhî a morou et vni crever a costé del feme. Et leye, cwand elle a veyou k' ele n' esteut pus agåjhnêye [agressée, assaillie] på tchén, elle a vitmint rsôté so ses pates et sayî d' saiwer après l' virêye. Mins l' sordjant l' a rhapé et l' apougnî pal gave.
Ele criyive å scour e djhant k' ces omes la s' trompént et k' ele ni saveut nén pocwè k' on lyi aveut avoyî on grand tchén insi ås trosses.
Si ome dijheut a s' fré :
- Aide mu, fré, al delivrer !
Èn adjint li tneut et i fjheut çk' i pleut po-z e schaper; i schouméve pal boke.
Mins s' fré lyi a dit :
- Dj' estans des målureus, fré (et i djheut ça e breyant), t' as maryî l' Grande Cocrecire sins li cnoxhe et c' est mi ki l' a vindou.
- Cwè çki t' dis ? dit-st i l' ôte.
- Ti feme ni s' lome nén Rôzaleye Pirlot come ele li dit et come tel croes, c' est l' Grande Cocrecire.
Si ome, après ene pareye saizene, a rouwé djus et il a dmoré evoye. Si fré l' a ramassé come il a seu. Il aveut l' tiesse avå les cwåres [il délirait].
Li sordjant a dit al feme " Veve Djåspård, dji vs arestêye po tos vos crimes" et l' mayeur a aveuri ki çou kel sordjant aveut dit. Il ont loyî l' feme comifåt, pu i l' ont ramoenné avou zels.
Ki c' est drole, hin, l' veye ! Waitîz, vo n' la nén ene eure did ci, li feme si pleut co croere bén trankile dins l' cinse. Et asteure, ele lyi pleuti dire adiè. Ele croeyeut viker bén trankile dins les bresses di l' oniesse ome ki l' aveut maryî. Et waite, si ele n' aveut nén yeu l' idêye k' el shuveut di rawè les ôrreyes, u leu valeur, on n' l' åreut surmint måy ritrové.
Pindaedje del Grande Cocrecire
Dj' estans a l' erire-såjhon, å moes d' nôvimbe di l' anêye 1765, a Årsumont. Ci djoû la, a Årsumont, on-z a veu deus fwaits bén diferins; mins k' les vîs s' sovnént co bén d' l' awè etindou raconter co dins les anêyes di dvant 1900.
On-z a dmandé al Cocrecire les boutants et les royant ådfwait d' ses crimes. Ele n' a respondou ladsu ki çou k' elle a bén volou dire, et minme disdire les Djåspård.
Mågré tot, on l' a codåné a awè les bresses et les djambes broyîs a côps d' masse, et a-z esse tricoijheye pu stronnêye après.
Les troes måjhons, les deus cenes del Grande Louwete et li ptite cinse do Belin, ont stî vindowes po payî les frais d' procès et rinde, s' i gn a co yeu moyén, kékes sôs ås victimes u a leus eritîs.
On racontéve k' å moumint kel Grande Cocrecire a stî mårtirijheye, k' on lyi råyive les tchås avou des tricoijhes tchåfêyes a blanc, k' i gn aveut ene sour ospitålire k' esteut a djnos dlé leye. Ele ni l' aveut nén cwité dispu l' prijhon disk' å djubet, ey elle a toumé roede moite dizo l' potince. C' esteut l' båshele des Djåspård k' esteut beguene. Come dj' avans dit, c' esteut l' meyeuse del binde.
Surmint kel Grand Mwaisse aveut bén volou ki l' åme del comere vegne plaitî dvant lu les crimes di s' mere. Ca, elle a co yeu a responde di sacwants ôtes crimes.
*********************
Li cinsî des Brouhires a dmoré foû disk' al fén di s' veye. Tant k' å Djhan Puscot, k' esteut todi traké på rmoird di s' awè maryî avou l' feme k' il aveut prins po esse cwite di tot, i croeyeut, a des moumints k' i gn a, ki l' åme di s' pere lyi vneut fé des rprotches. Adon, i s' a metou a boere pu i s' a pindou.
Si feme (ki c' esteut don l' cene ki dnéve a ses parints des racsegnmints po ls aidî a voler) a rmonté, après ça, dins l' payis flamind, a Bijhe del Principåté d' Lidje. Ele s' a ebôtchî dins ene ôte binde di voleus k' on loméve les Verts-Boks. Ele tineut on ptit cåbaret do djinre do ci del Grande Louwete. A l' fén, ene peclêye di calins di ç' binde la ont stî prins. On nd a broûlé septante e 1778.
Enute, i paret k' on dit co par la, k' on-z a broûlé ç' cåbaret la po l' rapurer des crimes et des sacriledjes k' on-z î aveut cometous.
Après ça, c' est todi come todi, come on saveut bén k' on hapéve et k' on macsådéve so l' Årdene, on djheut todi "c' est les Grignous". Mins dji dirans ki bén des ôtes ont profité d' l' ocåzion po-z è fé ostant. On pôreut-z è raconter bråmint ladsu.
On loméve cisse binde la ki, po dire li vraiy, ci n' esteut k' ene famile, les Grignous, a cåze kel pere Djåspård esteut todi grigneus. Mins les vols ki s' fijhént dins les bwès d' Tôtiene et ôte pårt estént fwaits pa des ôtes ki savént e profiter.
Enute, al Grande Louwete, on dit co "a èn ôte grignou" et ça, c' est on sobricot do viyaedje. Des cis del Pitite Louwete ont yeu ç' sobricot la ossu. Si vos les traitîz di ç' no la, vos divnîz leu-innmi. Mins tot ça est bén pierdou dins l' memwere des djins d' enute, don, et c' est bén damaedje.
Asteure, dj' arestêyrè m' contaedje; dj' a fwait çki dj' a seu et pol kession kel feme å Djhan esteut evoye bén lon, c' est co surmint ene flåwe come ene ôte.
Dijhans k' on a måy seu çou k' elle aveut divnou.
Asteure, dji dirans on mot del "Djustice" des viyaedjes did dinltins.
Maintenant, nos dirons un mot de la "Justice" (?) des villages d'autrefois.
On sait bén ki tchaeke voyaedje, u a pô près, aveut-st on djubet dressî tot al dilongue di l' anêye. Li no d' "Djustice" (po lomer l' potince) egzistêye co dins les nos d' plaeces di bråmint des viyaedjes.
On sait que chaque localité, ou à peu près, avait une potence dressée en permanence, les noms des lieux-dits en témoignent encore.
On fjheut sofri les codånés divant d' mori, les picî avou des tricoijhes, lezî råyî leus ongues. Sacwants fijhént l' fén d' zels, ca il avént ene hisse del sofrixhance k' il alént edurer.
On faisait souffrir les condamnés avant leur mort : tenailler les chairs, arracher les ongles, crever les yeux, etc... Certains condamnés se suicidaient par peur de la souffrance inutile infligée.
Come mi novele li mostere bén, on n' voet nén k' on curé åreut stî ahoukî po vni cfessî les Djåspård divant d' mori. Est çki ces crimes la meritént k' on rfuze les scours del rilidjon azès cis kels avént fwait ?
Comme mon récit le dit, on ne voit pas que les Djauspard aient eu la visite d'un prêtre, ni les secours de la religion avant de mourir. Est-ce que certains crimes méritaient cet état de chose ?
Nos dirans eto ki, come å djoû d' ouy, c' est todi li ptit k' on spotche; dj' ô bén k' on n' codåne kel ci ki n' si pout rvindjî et s' diveur leyî fé. Li ci k' esteut sotnou pa des gros aveut totes les tchances d' esse rilavé; c' esteut parey pol ci ki pleut payî on gros paket d' liårds.
Nous dirons aussi que, comme aujourd'hui, c'est le plus souvent le petit, celui qui, notoirement, ne peut se venger et doit se laisser faire, qui est condamné. Celui qui avait la protection d'un haut placé avait aussi de grandes chances d'être absous ainsi que celui qui pouvait payer une forte somme.
Nos n' dirans rén cial po djustifyî u taper l' hate so les "procès" d' macrales el Moyinådje; djusse ki c' esteut des crimes fwaits pal djustice, et ki c' esteut les signeurs ki metént l' mwin so les terins des pôvès comeres k' on broûléve evikes. Nos cåzrans eto, èn ôte côp, did kimint k' i s' vlént fé pardoner di leus calinreyes divant d' mori.
Nous ne dirons rien ici pour justifier ou pour infirmer les parodies de justice concernant le brûlage des sorcières au Moyen-Age, disons seulement que c'étaient des crimes juridiques et des accaparements de terrains par les seigneurs; nos dirons aussi, dans un prochain article, comment ils "réparaient" leurs canailleries criminelles avant de mourir.
Lacobén kel ci k' est spotchî cial sol tere sait bén k' i gn a, après l' moirt, ene ôte djustice kel cene des djins.
Heureusement que l'opprimé sait qu'il î a une autre justice, après la mort, que celle des hommes sur terre.
Gaston Lucy, foû di : Oeuvres complètes, papîscrît da Y. Gobelin, Palijhoû, riscrît pa L. Mahin, et rmetowe e rfondou pa P. Sarachaga.
Sacwants francijhas ont stî rsaetchîs evoye pa L. Mahin, avou l' aidance do motî francès-walon d' après Nameur, da Chantal Denis.
Version prénormalisée Harmonijheye modêye
Version presque originale Co pus viye modêye
(Textes de G. Lucy retranscrits en wallon normalisé) Pådje moennrece des scrijhaedjes då Gaston (rimetous e rfondou).
(Inventaire des textes de G. Lucy) Li guernî ås scrijhaedjes då Gaston.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez : "Pordjet Esplicant Motî").
(Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.