|
|
Yvon Laurent, écrivain wallon. Sicrijhaedjes e walon da l' Ivon Lorint. |
|
|
|
Yvon Laurent, écrivain wallon. Sicrijhaedjes e walon da l' Ivon Lorint. |
|
dierin rapontiaedje - last update: 2004-02-10.
Dressêye:
Li loumire discôpêye
Å triviè do fouyaedje
Di sacwantès pinsêyes
A raloumé les ådjes.
E shuvant les nouwaedjes,
Dj' a rovyî les mwais djoûs,
Et les pirès oraedjes
Ont stî spåmés avou.
L' grand solea astårdjî
Sol pas d' ouxh des estés
A rsouwé a plaijhi
Les poennes pa tos costés
C' est å pî do vî meur
K' on s' astoke on moumint
Po remantchî l' bouneur
D' on côp d' cour plin les mwins.
Les loumires do passé
Ont ranimé les ådjes;
Dji m' î a ristchåfé,
Li tins di rprinde coraedje.
Ci rima ci a stî eplaidî eto dins: El Bourdon 514 (måss 1999) eyet Qué walon po dmwin ?, éd. quorum, 1999.
- Boune anêye, boune santé !
- Et vos pareymint !
- Cloyoz l' ouxh; i fwait froed
Po dire vosse complimint !
Boune anêye a matante,
Et ossu a mononke;
Dins nosse potche, ene pîce tchante.
(Li) djournêye ni srè nén longue.
Dispaitchans nos, m' vayant.
Dins li stouve, li bwès pete;
Ça sint bon l' novelan
Padzeu l' moncea d' galetes.
Les nez sont-st edjalés
Et co ôte tchôze avou.
Fåreut rintrer, valet,
Prinde on vere avou nous.
Li cassisse då pårén
A parfumé l' gozî.
Mårene a mis s' vantrin
Des dimegnes po l' siervi.
L' pwin d' epices da Mariye,
Aclapé dins les dints
A co dvou esse mawyî;
Ça n' ndè finixheut nén.
Les nives, les plouves, les vints
Ont sayî d' fote å rî
Imådjes et complimints
Ki n' volént nén mori.
Mi, dj' els a vlou wårder
Dins l' gurnî des sovnances
Eyou çki dj' a mexhné
Des plaijhis plin ene banse.
Mes doets sont distinkyîs so vosse doûs coir, guitâre,
Et m' tchant si sint sotnou å rite des longs acwârds
Li rfrin est mia k' ayir;
Al poirtêye, metans l' clé.
Po rmonter tos nos dzirs,
Les sospirs s' ont stramé.
Eshonne å crechendo,
Li pont d' orgue nos ratind
Dins li scret do tempo
Cwand l' melodeye prind s' tins.
Fugitive evasion !
L' air asteure rapåjhî
Laiye l' imadjinåcion
A l' escô do plaijhi.
Yvon Laurent, divins: Di totes les coleurs, ramexhnêye di scrijhaedjes e walon, avou l' accint di Romedene, arondixhmint di Flipvile.
Cassete disponibe amon
l' oteur.Yvon Laurent, rowe di Godincour, 20/1, 6750 Musson,
Waloneye (Gåme), Beldjike.
Schoûter l' tchant do cok come i soune,
D' ashide a l' copete do vî meur,
Cwand l' novea djoû rimet s' marone
Po rawaeyî les tchôdès eures.
Schoûter les poyes ki codåsnut
Padrî l' grand corti do vijhén
Cwand l' solea do moes d' awousse lût
Ås prumirès eures då matén;
Schoûter bate li cour do viyaedje
Cwand tot ravike å plin d' ene fiesse;
Schoûter tout ça, c' est l' vraiy lingaedje
Des djins si simpes... mins nén si biesses !
Yvon Laurent, divins: Calindrî walon 1999.
Pocwè scrire e walon et dispu cwand ?
Li prumire pådje dins "Di totes les coleurs" respond e pårteye al kestion
Dj' î radjoute çouci. Dins s' vikereye, il arive todi on moumint ki vos fwait rvini aviè l' vî tins. Li ci ki vs a fwait conoxhe les djins åtoû d' vos. Adon, on rpinse a si efance, a si djonnesse; et les mots rvegnnut dins l' tiesse avou les imådjes do passé.
Tenawete, deus côps so l' anêye, dji rtoûne a Romedene eyou çki dj' a vnou å monde. C' est putete bén çoula k' a ranimé l' blame ki doirmeut dispu si lontins ? Mins dj' avouwe ki pårler l' walon a divnou todi pus råle d' ene anêye a l' ôte, sk' a n' pus l' etinde do tot...
Ossu, on bea djoû del pinsion, i m' a pris ene zine di rtrover mes raecenes dins les scrijhaedjes. Dj' avouwe co ki c' est pus åjhey d' el cåzer et l' lére ki d' el sicrire. C' est pocwè dji m' åreu bén continté d' ene cassete ki n' date ki di kékes moes (et eco avou des moyéns limités !). Paski, po-z ariver, gn a co do pwin so l' plantche et "des tchmijhes a souwer" sapinse Piret.
Vla insi l' afwaire!
Yvon Lorint, lete a Lucyin Mahin, do 12 di djulete 1998.
Les efants k' on lome "nén come les ôtes".
Cwè? Pocwè? Po kî? Comint?
El fåt sawè.
Èn årtike del Declaråcion des Droets d' l' Efant (20/11/59) dit ki l' ci ki n' a nén yeu s' conte e vnant å monde, do costé do coir, dins s' tiesse ou sociålmint, doet esse traité, aclevé et sognî speciålmint, shuvant si estat ou si situwåcion. Ådjourdu co dpus k' ayir, on rconoxhe ki l' efant doet rçure totes les proteccions possibes, sortot dispu çki s' a passé gn a nén co lontins et çou k' on-z etind raconter tos les djoûs. On pout dire ossu ki pus k' ene sakî est fwebe, pus k' ele a dandjî d' aidance.
C' est po ça ki totes les djins k' ont pierdou l' råjhon dispu l' prumî djoû d' leu veye ou a on moumint pus tård (maladeye, accidint), come les cias k' ont ds ôtès crokes, meritnut di esse rascovrous dipus ki ls ôtes (Declaråcion d' l' ONU do 20 di decimbe 1971 et do 9 di decimbe 1975).
Ça fwait ki les omes di lwè e Beldjike, e s' aspoyant so les scrijhaedjes e kession, ont dedja vlou defini ene politike reyalisse: il ont vôté come ene seule djin (a l' unanimité) li Lwè do 10 di djulete 1970 pol bén des efants et des djonneas eyet djonnetes anormåls (handicapés) di nosse payis. Cit-ci si pout vanter di si accion si on rwaite des ôtes åtoû d' nozôtes. Come d' efet, li lwè dit bén k' i gn a èn acsegnmint speciå po les vraiys handicapés di 2 ans et dmey a 21 ans (mins ça s' pout co d' awè des derogåcions po les anêyes d' après) ki savnut esse sicolés mins ki n' sårént shure dins èn acsegnmint ordinaire.
On côp d' ouy so l' passé.
Did dinltins, l' efant k' aveut deur po studyî esteut sovint rovyî padrî li stouve, oubén ki l' mwaisse li leyive doirmi dins l' fond del classe. Il arivéve minme ki onk ou l' ôte sierveut d' gamén-a-tot-fé dins li scole et s' fijheut i [et ainsi faisait-il] totes les corwêyes po Monsieu l' Mwaisse!
Mins gn aveut ossu ds efants pus målureus: les må-bastis, les djondous (ou les "makés", come on djheut biesmint), les rastårdjîs a cåze d' ene maladeye. Ces la, on les catchive e l' måjhon ou on les fouteut dins ene måjhon d' fôs po l' restant d' leus djoûs. Li pus tchanceus dimoreut å vijhnaedje. On s' amuzéve d' ses mawes ou d' ses biestreyes: c' esteut "el dimey-doûs" ou "l' inocin do viyaedje"
Dispu l' Antikité, ces djins la, " nén come les ôtes " ou " on pô droles " oucobén "ki n' è polnut rén", ont stî metowes a pårt. El Moyinådje, les sots k' ont vnou insi å monde estént ramexhnés dins des plaeces erî d' tot. On les trovéve sortot dins les bastimints des rlidjeus ou des beguenes. Våt mia s' taire e pinsant ås cias k' on-z a simplumint et honteuzmint leyî mori, ou pire, sicafyî, adon et co pus tård, pask' i n' siervént a rén !
Mågré tot, nos fåt rconoxhe ki l' aidance po-z aclever les efants anormåls est dedja ancyinne e nosse payis. Mins on-z aveut pus rade bouxhî so l' clå po les sourds et les aveules. J.B. Pouplin (on Francès), et J. Henrion (di Vervî) ont stî les enondeus di l' Institut Rweyål po sourds-moyas d' Lidje (1819). Les aveules les rdjondént e 1875, al rowe Monulfe. On lomé Ovide Decroly (ki frè cåzer d' lu après) a metou so pîs èn institut po ls efants irréguliers e 1901. Li guere di catoize a fé drovi ene sicole po ôrfulins k' estént des "cas sociåls" et des disguermeteus ou dispiteus ou margayiveus (caractériels), e 1915. Li Province do Hainôt drouve ene sicole e 1908 po les efants avou des infirmités do coir. Et portant, les disrindjîs (les cias ki sont limités dins leu råjhonmint) ont stî lontins maxhîs avou les malådes del tiesse. Les frés et les sours di Tcharité, come les sours do Bon Pasteur, ont, di dpus d' on sieke erote, bén rçû des efants sourds, aveules, disrindjîs, revoltés ou plaecîs på djudje.
A pårti d' 1914, la les comenes ki metnut so pî des classes po les "erirés". C' est d' ayeur dijh anêyes pus tård k' i gn a des cours po-z aprinde 65 mwaisses a-z aclever les efants anormåls, avou, al fén do scolaedje, on certificat d' aptitude. Pwis, di 1926 a 1966, on voet aparete vaici et vaila (di Lidje a Mont, del mer å sud) des scoles po les efants maladieus et ls achèrnåles (paralijhîs). C' est adon ki l' Estat decide di drovi des seccions d' acsegnmint speciål ratatcheyes a des scoles ordinaires. I gn a k' ådjourdu, ces seccions la, co po ene istwere di liårds, ont dvou serer botike, et c' est bén damadje.
Et vo nos rla a cåzer del Liwè do 6 di djulete 1970. Les minisses Abel Dubwès et Pire Vemeylen end ont stî adon les mwaisses-adjinçneus. Des papîs sinés pa li Rwè et les djins do govienmint ont-st amonté tot èn etcherpetaedje ki les payis vijhéns sont djalots après.
Nos vnans d' lomer, ciddé padvant, les cias k' ont polou profiter di çt acsegnmint la. Riwaitans asteure comint çki tot çoula toûne.
L' adjinçnaedje.
I våreut mia dire acsegnmint "specialijhî" (come e France) k' acsegnmint speciål (amon nozôtes) paski c' est bén ene sipecialijhåcion di tot l' sistinme d' educåcion. Dins l' A.S., i doet gn awè des djins assez come professeus, come docteurs, come infirmires eyet kinézisses, come sicologues, aidants sociås et hay vos nd åroz. On doet ossu awè aeuré [programmer] des costindjes po totes sôres d' ostis et d' ekipmints ki n' egzisnut nén dins l' acsegnmint ordinaire. Insi, l' A.S. si prezinte come èn acsegnmint k' a des metodes bén da sinne a-z apliker shuvant les rujhes des scolîs. Come di djusse, on waite d' adiercî s' côp po-z aprester l' eleve a esse li pus indepindant possibe po poleur viker emey les djins.
Po dire li vraiy, gn a on clasmint di ût sôres d' acsegnmint speciål (nén dire ki dj' a dit k' i gn aveut k' ût sôres d' efants "nén come les ôtes" !).
Prumire sôre: po les eleves nén foirt disrindjîs dins leu tiesse. Ci sôre la n' egzisse nén al pitite sicole.
Deujhinme sôre: po les eleves a mitan diszôrnyîs et / ou les cias foirt djondous.
Troejhinme sôre: po les cias k' ont on caractere a pårt, ki n' si savnut mwaistri, c' est zels ki ns avans lomé enawaire les disguermeteus ou margayiveus.
Cwatrinme sôre: po les eleves k' ont des rastenaedjes ou stroupiaedjes do coir [handicap moteur], k' on lome cobén les malasnés ou mezalés.
Cénkinme sôre: po les malådes (classes dins li scole ou dins èn ospitå).
Shijhinme sôre: po les aveules et les cias ki veynut må ou brouyî.
Setinme sôre: po les sourds et les cias k' etindnut deur.
Ûtinme sôre: po les efants ki n' sont nén disrindjîs mins ki maxhnut les letes ou les mots e léjhant ou e scrijhant; et co po les cias ki n' savnut cårculer. On les lome des "dis- ... ene sacwè". On n' trove ci sôre d' acsegnmint speciål la ki po les efants del grande sicole (primaire).
Sacwantes rilvêyes
Ene sicole pout adjinçner ene, deus ou troes especes d' acsegnmint speciål. Tenawete di dpus shuvant l' payis.
Dispu seulmint sacwants anêyes, on-z a arindjî des classes po rçure les otisses. Les otisses, c' est des cias ki n' savnut viker avå les djins pask' i n' savnut atôchî ls ôtes. Gn a eto des scoles po les efants k' ont mwintès anormålitès eshonne.
Li nombe di scolîs pa classe est cårculé shuvant li sôre d' acsegnmint: ça va di shijh set djusk' a cåzumint 14.
Dins les anêyes ûtante nonante, si on vout rmete li nombe di scolîs eyet scolresses a tote li populåcion des scolîs francofones, les pårts di l' acsegnmint speciål (A.S.) sont : pitite sicole: 0,45 %; grande sicole: 3,90 %; segondaire : 3,96 %.
Li scole po les pus grands (djusk' a 21 ans) apresse a l' veye avou ls ôtes eyet / ou a on mestî shuvant les capålsités del tiesse et do coir. Po zels, gn a cwate foûmes d' acsegnmint.
Les scoles d' A.S. sont-st organizêyes pa l' Francesse Cominålté (dj' etind bén: l' Estat), mins ossu les Provinces, les Comenes eyet li Libe Acsegnmint.
Bén seur, todi shuvant les sôres di 1 a 8 droci padzeu, et les foûmes di rastenaedje [handicap] des efants, gn a do personel di mestî ki boute avou zels: des masseus (kinés), des rdresseus d' lingaedje [logopède], des infirmîs et infirmires, des wårdeuses-acleveuses d' efants (pwéricultrices), des medcéns, des mwaisses sipeciåls, des professeus po ls ateliés, des aidants sociåls, des sicologues, et tchik et tchak.
Radjoutans k' i gn a co ene moennance ["guidance"] ki shût l' efant ou l' djonnea tot si tins di scole å lon.
Kî çki pout-z intrer dins l' Acsegnmint Speciål et comint ?
On vént d' vey k' i gn a des efants pus "k-n'-è-polnut-rén" ki ds ôtes; gn a laddins des malådes et des rtårdjîs. Les parints, k' ene sifwaite rascråwe lezî arive, on lzî dmande di prezinter leu-n efant a èn egzamin P.M.S. (psycho-médico-social). Po l' evoyî dins les sôres d' acsegnmint 5, 6 ou 7, c' est on medcén specialisse ki s' end ocupe.
Avou les concluzions des P.M.S.-îs so l' papî, les parints n' ont pus k' a tchoizi li scole ki convént l' mia a l' efant. Mins pa côps, i seront-st oblidjîs d' è prinde ene a sacwants kilometes del måjhon (gn a nén des scoles d' A.S. tot avå !) et minme di mete l' efant dins èn internat, onk ki l' ahåye [lui convient], rapoirt a ses rujhes.
Intrer, mins ossu ndè vudî cwand gn a moyén !
Li Consey di Classe (mwaisses, professeus et Moennance) si mete e dvwer di mostrer li tchmin å scolî, et dire si avis eto s' i fåt on candjmint d' voye: èn ôte espece d' acsegnmint, ene ôte classe, kécfeye minme li ralaedje eviè ene sicole ordinaire.
Gn a des Comissions di Consultåcion k' arindjnut les bidons cwand gn a des arokes k' aspitnut inte les parints et li scole po s' i fåreut candjî l' eleve d' establixhmint ou di sôre d' acsegnmint, oucobén po-z awè ene derogåcion (ådje d' intrêye ou d' vudaedje).
Po-z avni a cwè ?
Avou ene sicolance (ene pedagodjeye) bén adierceye po tchaeke efant, on personel rindou après si ovraedje, ki cache sins rlaye après les rmédes, des ostis et des seurs moyéns, bråmint d' eleves arivnut insi a-z è sôrti avou oneur. Gn a des cias k' ont polou rmoussî dins les classes ordinaires; gn a ds ôtes k' ont arivé a wangnî li certificat d' estudes come tertos ou l' papî po on mestî. Les pus djondous del tiesse (ki n' sont nén foirt maléns), ont stî apontyîs li mia possibe po l' vicaedje dins on "Cinte di djoû" ou ene "Måjhon d' ocupåcion" [foyer d'occupation] ou bén po travayî dins èn atelié protedjî.
On-z a co fwait des sayes d' acsegnmint speciål ordinaire (Enseignement intégré), avou l' eleve a mitan-tins dins ene sicole et a mitan-tins dins l' ôte, come po des aveules, des sourds, des stropyîs, et vos nd åroz. On pout dire ki ces esperyinces la n' ont nén fwait berwete.
Tot conté tot rabatou, li såme di l' A.S., c' est ki li scolî ou li scolresse riprinde confyince a lu-minme. C' est d' lyi fé awè ene boune codujhance, ey el fé reyussi.
Dins ene societé k' est todi dpus målåjheye a continter, fåt dire ki les pus flåwes (les pus fwebes), les pus må-bastis, les moens subtis ont l' droet, come les ôtes, d' awè leu plaece po viker, minme si, po des cias k' i gn a, el passaedje a yeu stî trop court.
Ivon LORINT ancyin inspecteu di l' Acsegnmint speciål, divins: Li Ranteule l° 25-26 (2003).
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
(Index par auteur) Djivêye des scrijheus. (dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu. Sacwants bokets scrîts ezès walons coinreces polèt aveur sitî ene miete rassonrés po poleur shuve pus åjheymint les mwaissès-rîles do rfondou walon.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur. Certains textes peuvent avoir subi des modifications mineures pour faciliter leur insertion dans le projet de langue nationale pan-wallonne.
