|
|
Henry Frénay. Sicrijhaedjes e walon da Hinri Frénay. |
|
|
Henry Frénay. Sicrijhaedjes e walon da Hinri Frénay. |
dierin rapontiaedje - last update: 2004-06-23.
Dressêye:
Li treye
Po fé l' treye, on prind del blé.
A cåze del måle [marne] k' a-st e terén d' nosse payis, li blé vént pus blanke k' ôte pårt.
Cwand l' blé n' reyussixh nén, on s' sieve ossu di frumint d' måss. I dene des pus féns stous [tige, paille], mins i n' valèt nén les cis d' blé : i n' dimorèt nén si blancs, i sont pus roeds, pus målåjheys a ovrer, et l' treye k' on fwait avou n' est nén si foite.
Divins l' tins, on côpéve li blé avou beacôp d' atincion. C' esteut sovint les femes ki fjhént ci ovraedje la. On s' sierveut po çoula d' ene seye [faucille] et on côpéve pougnêye pa pougnêye; mins c' esteut foirt londjin, et ouy on côpe li blé come tos les dveres: al fåjhele.
Cwand l' blé est côpêye, on l' lait on ptit tins sol tere, a l' air et å solea, - deus troes djoûs par egzimpe, d' après l' tins k' i fwait - pol leyî curer, sortot si on l' a côpé on pô sol vert; et dabôrd, i n' våt rén del côper trop maweure.
Pwis on ramasse ût, dijh, doze pougneyes, tant et si pô k' on vout, po fé des djaveas. On les loye dizo l' påte et on les dresse. Si on vout fé des djåbes, on loye troes, cwate, cénk djaveas eshonne d' après leu groxheur.
Cwand l' blé est maweure, on dresse ût, nouv, dijh djaveas onk adlé l' ôte et on-z a ene copurnale. Si on n' sait nén di poleur vini rcweri l' blé tot droet, ou si l' tins n' est nén seur, on rashonne cwénze, vint, trinte copurnales ene adlé l' ôte, et on fwait-st on taessea, k' on rascovere avou les måvas strins (les ptits, les laids, les cassés, k' on-z a côpé et ramassé so les ôrires del tere), ou pus sovint avou ene tchape di strins d' waessin.
Cwand l' tessea est bén waeranti, on l' pout leyî sol tere cwénze djoûs, troes samwinnes, et deus moes, si on vout. Çoula fwait minme do bén ås stous : i divnèt pus blancs, i candjèt, i fjhèt leu rdjet e tessea, dit-st on, et i sont pus åjheys a triyî.
Po retcheryî les stous, on fwait çou k' on lome des oniessès djåbes, loyeyes al tiesse et å cou; on les tchedje sol tchår ou sol berwete; on les monte sol cavåd e tchapåd ou el heure, et vla les stous rintrés.
(a shuve)
divins: Henry Frenay, Matthieu Fréson et Jean Haust, Le tressage de la paille dans la vallée du Geer, Archives wallonnes, SLLW, 1922.
Doirmoz påjhûle.
Hosseuse
I
Divins vosse banse, pitit mamé
Pitit andje å si doûs sorire.
Schoûtez vosse mere, alans doirmez
Ca dji voe vni l' ome ås poûssires,
Serez vos ouys il est grand tins
Tinoz, li ptit Djezus les sere
Et Lu ni sereut nén contin
Si vos fjhîz del poenne a vosse mere.
II
Doirmoz c' est vos k' est l' pus sûti
Vos l' savoz bén mi ptit cint meye.
Dji so dlé vos, dji n' oize moti.
Po n' nén tourminter vosse somey.
Pus awoureus ki l' fi d' on rwè
Vos n' kinoxhroz l' flatreye amere.
Dizo mes båjhes gostez li rpois
Alans doirmoz, schoûtez vosse mere.
III
Vosse banse n' est ni d' ôr ni d' årdjint
Vos draps n' ont nén l' froufrou del soye
Les nôbes, les grands, les fåssès djins
Ni vnèt nén admirer vos djoyes
Mins do moens i n' out nou soglot
A vosse nexhance k' est sins mistere
Et tos mes amours sont por vos
Et vos sorires sont po vosse mere.
IV
Por vos n' s' elive nén dvins les airs
Des tchants djoyeus ki dji n' kinoxhe
Mins vs avoz por vos les concerts
Des oujheas tchantant dvins les coxhes.
Drî les fis d' grands, des omes må inmés
Rôlèt des ouys rimplis d' colére
Dismetant ki, por vos, mamé,
I n' årè k' les cis di vosse mere.
Henri Frénay, divins: "Foû-råjhon", Oeuvres choisies, 1932, Hasselt, Les Imprimeries du Limbourg S.A.
- Abeye, mes efants, levez vs acoûsse, ca c' est ouy ki vosse papa rvént. Soeyoz bén sûtis et djhoz vosse priyire come des bråves.
- On n' va nén e scole, mame ?
- Neni.
A cisse bone novele, li djoye est grande avå l' manaedje et soeyoz seur ki tot l' monde est vite so pî. Li mame, minne s' elle a l' catiene, si dixhombere di mete si bea cazawek, tot sondjant dvintrinnmint ki l' covieke do sånî a rtoumé deus côps li minme djoû de] samwinne passêye et ossu k' li stouve "bouxhe tchanê" dispoy kéke tins; tos signås k' aprindèt lontins d' avance k' on va rçure des noveles; çoula n' a nén manké. Li papa a pris l' trin et on l' va rcweri.
Li valet, tot fir, rote divant avou l' berwete k' end eva dirzîne dirzône. Les båsheles, les tchveas bén pingnîs, rashonnés so li drî et stitchant come ene breushe, les djwëhes totes rôzes et rlujhant come s' on ls euxhe schuré, pindèt as bresses di leu mame, ki respond, sins s' arester, ås vijhenes ki l' arinnèt:
«Li Mwaisse rivént ouy, nos l' alans rcweri».
Li papa, po ls efants des tchaplîs, c' est èn ome ki vike a Brussele, e l' Olande, e l' Almagne et sortot a Paris et ki rvént kékes djoûs inte les «såjhons» po s' rischaper on pô adlé zels. C' est èn ome k' on s' rafeye di rvey la k' rapoite todi des cougnous, des boubounes et des bebes; mins ki fwait-st ossu des gros noers ouys s' on n' a nén stou sûti so l' tins ki n' esteut nén la. Li mame a tant mancî avou: «Djel dirè a vosse papa...» ... «Ratindoz cwand vosse papa serè rivnou» k' il avént pus sogne di lu ki des "Grimacyins", des "Vindeus d' åmes", des Scåfures et des Omes ås rodjes dints respounés dvins les pousses et les poujhoes d' Djer. Mins po k' i n' soeye nén trop måva, l' al nute, divant d' aler doirmi, les bokes di ces ptits andjes la, dijhèt tot hôt on påter et èn åvé po ki l' bon Diè wåde li santé a leu papa, k' il inmèt bén mågré tot. Et ouy, paret, i rvént et l' mame a prometou do rovyî ki l' ont fwait tant disterminer.
Tot passant dvant li scole, li crapåd fwait les mowes a ses camaerådes ki rintrèt pitieuzmint. avou l' covteure k' elzî bilzêye d' ene netche so l' ôte. Dji n' sai si di m' tins on s' î prindéve ôtmint k' asteure po-z aprinde as efants; mins dji doe dire ki dj' end a wårdé on sovni bén trisse et dji wadje ki si on m' moennéve divins pluzieurès såles avou on noret so les ouys, dj' advinreu so l' côp cwand dji sereu dvins ene sicole, rén k' a si odeur displaijhante ki m' porshût co po l' djoû d' ouy. Ont ele passé londjinnmint, les eures so ces noers bancs a ratinde ki l' solea d' inte les gordenes fouxhe arivé a Paris so l' grande cåte e coleurs, pindowe a droete do tåvlea, dizo les imådjes di l' Istwere sinte ! Çoula voeyoz vs mårkéve l' eure del priyire et k' après, li lådje voye tote esblawixhante di clårté, rawårdéve nos djeus et nos toursixhaedjes. Mins, çou k' nos n' savîs nén, c' est ki l' dierinne feye ki nos loucréns l' eure so l' cåte, nosse toû sereut vnou ossu do ndaler viè cisse grande veye, di wice k' on n' rivént-st on djoû po tofer, si on-z a cisse tchance la, ki po ratinde tot doûçmint di moussî la ki l' solea n' lût nén. Rivnans acoûse mås d' tiesse wice k' a del djoye. Arive la ki l' charabanc s' arestêye, li crapåd lait s' berwete di conte li meur et court so l' grand route po rloukî vni då lon. Tot d' on côp, la å coron, dizo les tiesses d' åbes ridjondowes e gloriete, å mitan d' ene noûlêye di poûssire ki les tchvås a grands galops elevèt åtoû d' zels, li grosse vweteure arive. Clip clap, li corîxhe pete et schere l' air.
- Mame, mame, vo l' cial !
Les djins aboutèt leus tiesses inte les gordenes ou s' ahardixhèt djusk' e l' ådrî po ricnoxhe les cis k' arivèt. Do tins k' on dschind les males ki crinnèt so les bayes, li papa tot redjouwi mågré li long et nåjhixhant voyaedje, båjhe fivreuzmint ses efants ki potchtèt åtoû d' lu et s' feme, ki, les ouys plins d' låmes di contintmint, l' admire et l' trove ecråxhî, si n' a nén trop maigri. Po s' rischaper on pô et dire a rvey a s' camaeråde di voyaedje, on mousse e cåbaret ki s' trove a l' apôzete. Les omes boevèt, come di djusse, ene gote di frisse, li feme, ene pinte di bire et ls efants ki zouptèt tot åtoû di zels magnèt on croket ou un'S dressîs dvins des våses, dizeu l' candlete, dispoy on n' sait pus cbén d' tins.
Po nd eraler, c' est l' papa asteure ki passe li poirtå so si spale et ki moenne li berwete. Li valet, tot fir, tént l' coide del fåmeuse male tant ratindowe, plinne di tos les bebes k' on-z a dmandé, mins nén tofer merité; li pus djonne des båsheles pind-st å bresse di s' papa et l' pus grande avou s' mame a cabasse rote a l' ôte costé. A tot moumint, i fåt taper djus po responde a ene sakî ki dmande des noveles di si ome, di s' fré ou di s' fi, si lyi va todi bén, si li campagne a stou a dmey et s' n' a nén fwait dire cwand i rvénrè.
So leu passaedje, i voeyèt des crapåds ki djouwèt dvins ene hore et k' levèt l' tiesse po les loukî passer. Onk di zels dit: «Kéne tchance k' il ont ces la, vola ddja leu papa rivnou !». Èn ôte tot rprindant s' djeu respond: «Si m' papa n' est nén co rivnou, c' est k' il a beacôp d' ovraedje et insi i frè co ene meyeuse campagne ki lu». I repete bén seur çou k' a-st oyou dire di s' mame, ca l' djalozreye, come vos l' savoz, est grande å viyaedje. Pus lon, ene trope di båsheles potchèt-st al coide tot tchantant so leu foice «Apolmuzol cazî cazol, Djan Pire Boudron, Djôzef Simon» et po candjî «Cane, Neercan, Imbem, Inmål, Wonk, Bassindje, Roclindje, Boirs et Glons, SIûs'et Mal, Cak Mal, a Sint Trond, Tirlemont, Berg op Som', Lorem, Bouhem». I passèt dvant sins fé mincion ca l' rafeya est fåmeus. Ossu vite el måjhone, on n' lait pus nou pî d' terén a papa ki dislaxhe li male so l' tins ki l' mame fwait tchåfer l' cafè et aprestêye ene sawoureuse fricassêye. Vos mådjinez vs les cris et les troplaedjes di ces mames ptits efants ki djouh'lèt d' bouneur tot voeyant sôrti poupes, trompetes et tabeur et co des ôtes djodjowes di Paris. Ci moumint la, voeyoz vs, c' est l' grande et doûce rescompinse ki l' coraedjeus tchaplî gostêye tot rintrant e s' manaedje. Li mame vént-st ossu taper ene hinêye inte les côps, po-z admirer et rmerciyî, ca leye ossu a s' pårt divins les cougnous. Cwand totes les coines del male sont nahieyes foû, les djonnes volèt so l' voye, li valet tot tûtlant so ses foices et les båsheles levant hôt dzeu leus tiesses, po k' on les voeye di lon, des poupes mousseyes di flaxhantès coleurs.
L' ome, asteure on puEete, s' ashid dvant l' pailêye, tot tapant åtoû d' lu des côps d' ouy, di contintmint. Li male est tchôkeye bén lon, dvins ene coine so l' plantchî, foû des ouys, po sayî del rovyî, come s' on poléve, tot l' respounant, espaitchî l' Destinêye.
I fåt-st aveur djemi cwand c' est k' on s' a cwite, po cnoxhe les doûces djoyes k' on-z a di s' ritrover.
Henri Frenay, divins: Foû-råjhon, 1932, Hasselt, Les Imprimeries du Limbourg S.A; riprind dins "Raf", revue de l'Union fraternelle des Wallons du Congo, l° 3, måss 1952.
Pitite notûle so s' vicåreye.
Hinri Frénay a vnou å monde a Roclindje-so-Djer, mins a cwité e 1888 po ndaler dmorer a Paris. Il a continouwé a scrire e walon. Copurade:
On rcweraedje so l' treyaedje do strin dins l' vå d' Djer, "Le tressage de la paille dans la vallée du Geer", eplaidî pal SLLW e 1922.
Ene ramexhnêye di tecses e walon, "Foû-råjhon", eplaidîs a Hasse e 1932.
Il î rdit k' a Paris, il aveut sovint l' må do payis
Mins m' cour n' est nén cial et dvant ces beas ovraedjes
Les ouys moyîs, dji tuze å clotchî di m' viyaedje.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
(Index par auteur) Djivêye des scrijheus. (dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sacwants scrijhaedjes di cisse waibe cial polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Sacwants bokets scrîts ezès walons coinreces polèt aveur sitî ene miete rassonrés po poleur shuve pus åjheymint les mwaissès-rîles do rfondou walon.
Some texts published on this site may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future.
Certains textes peuvent avoir subi des modifications mineures pour faciliter leur insertion dans le projet de langue nationale pan-wallonne.
