|
|
Textes d'Henry Forir (orthographe pan-wallonne) Sicrijhaedjes da Henry Forir (e rfondou) |
|
|
|
Textes d'Henry Forir (orthographe pan-wallonne) Sicrijhaedjes da Henry Forir (e rfondou) |
|
dierin rapontiaedje - last update: 2020-11-19
Dressêye:
Proze nén racontrece:
Arimés:
Diccionairaedje
Petite biographie
L'école primaire à la fin du 18e siècle.
Notûle so les bassès scoles do vî tins.
Cronmouze est li pus bea vijhnåve del comene di Hesta. Vos dirîz on ptit poirt di mer. C' est la ki, li vint di nôvimbe meye set cint et ûtante-cwate, li Bon Diu s' a-st avizé di m' taper so l' tere. On n' oizreut dmander s' il a bén fwait, ci sereut l' ofinser mortelmint ! Tant k' a mi dji n' m' è såreu plinde.
Dj' a co bon di rloukî ene pitite måjhone come on sånî, ki djond li ptit Tchôfontinne, c' est la ki m' pôve mere m' a hossî, faxhî, candôzé, mågré tos les tourmints ki dj' lyi a fwai edurer noûf moes å lon ! C' est la dvins ki dj' a passé mes set prumirès anêyes. Dji lyi fwai co voltî on bea sierviteure, a cisse måjhinete la, cwand dji passe po aler rvey li cisse di m' pere, e Hågneu, et lyi dner on côp d' tchapea ossu.
Dj' aveu cwatre ans et dmeye cwand on pårla di m' mete e scole; c' est l' date del fameuze atelêye, di l' ewaeré rmouwe-manaedje d' ûtante-noûf, di nosse prumire revolucion anfin, k' a metou tote l' Europe cou dzeu cou dzo, k' a cbouté totes les tiesses, efouwé tos les cerveas, k' a rtourné l' monde, fåt i dire, come on coturî ritoûne on vî pelé djustucoir kimagnî des motes.
Adon, les efants ni cnoxhît les scoles ki pa les sognes kel fijhît haper. Por zels, on mwaisse di scole esteut-st on spawta, on sper, on leu-waerou; et les scoles, des måjhones di tchatimint, des vraiys prijhons come å Bayåd, wice k' on meteut les sots, les baligands et d' totès sôres di counasses.
Et nos bons parints (ki l' Bondiu åye leus åmes di tertos !) si complaijhént a nos mintni dvins ces pawoureusès pinsêyes la po s' fé pus åjheymint obeyi. Si nos fjhîz l' målaprin, i nos mostrît l' long doet tot nos djhant:
« Ti mel payrès, va; t' irès-st e scole, et la ti serès batou avou ene bone vedje, et on t' taprè-st e l' cåve ! »
Di leu costé, les mwaisses et les dames di scole respondît: « Awè, metoz mu vosse fi, dji vs l' arindjrè come i fåt; avou kékès bonès bouxhe-al-djaive, djel frè bén schoûter, mi, ni vs imbarassez nén. »
Po nos espawter co davantaedje, i mancént les efants måmurvént d' elzî fé magnî do pan tot setch, del sope å papî, et des ôtès loignreyes ki dj' a rovyî.
*********************
On bea djoû, mi toû vna; dj' aveu fwai piede pacyince a m' mame, ele mi hapa på pougn, mi moenna disk' a l' ouxh del måjhone di penitince, et m' î vola fé intrer foirceymint. Mi k' a todi stî on pô vireus, on pô tiesse di hoye, dji n' vola nén roter on pas pa dvant; dji rezista conte deus ôtès femes ki m' apougnént pa les bresses et les djambes; dji m' disfinda di mes pîs et d' mes mwins come on ptit foûlêye, tot m' kihinant come on djonne diale divins on saeyea d' benoete aiwe : i fala ki l' mwaisse abrocaxhe sor mi avou ene coriante oizire ki m' fjha tourner deus troes feyes åtoû des rins. Ci cråne ranfôrt la finixha l' trûlêye. On n' såreut croere kéne foice d' årgumint, kéne lokince i gn a dvins ene baguete di så ou d' noejhî, sortot si elle est metowe en ouve par èn ome k' a goirdjî on hufion d' trop !
Dji moussa e l' gayole tot tchoûlant e tot tronnant. Come a ciste ådje la, on s' a bénrade consolé di beacôp di ptits accidints, dji continouwa d' î aler tos les djoûs sins moti. Dji n' poleu pus må do fé di m' tiesse, les côps d' trike m' avént advierti, et dji les sinteu co. Dji m' trova la avou cwénze ou saze pitits mazoukets come mi, båsheles et valets tos cmaxhîs eshonne : c' esteut çou k' on lome asteure ene sicole gårdyinne, k' est portant beacôp mî reglêye.
On-z aprindeut on pô a lére, foirt pô a scrire, et on payive ene blanmuze li moes. Vocial ene pitite lisse des lives k' on s' sierveut alôsse [alors] po lére:
A on novea scolî, on lyi meteut dabôrd divins les mwins li croejhete, ki cmincive po l' croe d' par-Diew, afisse k' i s' segnaxhe divant do lére; et po-z esse pus abeye, nos djhîz simplumint, tot metant on doet so l' front: pér....... soit-il
Pu on loméve vint-set letes l' ene après l' ôte. Les deus prumires, c' esteut l' grand A et li ptit a. On les prononcive come e francès, såf troes: li V si loméve "Vu" (po nén dire vé); li "W" si léjheut "doblu", et po l' "Z" on djheut "zeta".
Après l' zetâ c' esteut l' etc., ki rprezintéve l' adjondrece francesse "et" : l' alfabet finixheut på mot "est", k' on spelixheut é-s-t aiss. On dmaneut po l' moens èn an la dsu !
Çou ki shuveut l' A-B-C, c' esteut l' Notru-pere, l' Åvé-Mariâ, li Crois-en-Dieu le pere, les cmandmints d' Diew et d' l' Eglijhe, pu les sillabes ba, bè, bî, bô, bu ; ca, cè, cî, etc, imprimêyes so on foyoû a pårt.
Ossu vite ki l' påpåd parvineut al prumire roye do notru-pere, i recoreut a dadaye e s' måjhone po anoncî l' bone novele; si mere, tote binåjhe, n' aveut rén d' pus håsté ki d' aler dire a ses vijhenes: mi fi k' est a nonote [mérite qu'on lui serre sa petite menotte].
Ele lyi dnéve deus aidants po des ceréjhes; c' esteut-st ene fiesse e manaedje, on magnive des pêlêyes di boûketes. On pô pus tård, si l' efant aveut polou lére ou seulmint speli a dmey bén li prumire pådje tote etire, novele djoye, novele fiesse; li mame aléve co tchawer tos costés: mi fi k' a tourné l' foyoû !
Ci djoû la, on fjheut co ene gasse gogoye [festin joyeux] po l' mazete.
Après l' croejhete, vineut l' "keur d' amour", on ptit live di noûf ou dijh pådjes, tot rimpli d' l' amour di Diu; i contneut des påters, des akes di fwè, di contricion, et des ôtes. Li live di comugnon acsegnive çou ki faleut fé divant et après li cfession, divant et après l' comugnon. Li ptit et l' grand catriceme estént a pô près çou k' i sont co ouy, apus ki sacwantès kesses on pô trop enocinnes po on sieke di loumire come li nosse. On-z a bén fwait di les saetchî foû; elle ont stî replaeceyes pa des ôtes pus a poirtêye del djonnesse d' asteure, k' est bén pus sincieuse et pus malene ki nos n' l' esténs !
On trovéve divins l' live Djezus-Cri li nexhance, li veye, li passion et l' moirt di Nosse-Signeur. Tant k' å "live missîf", c' esteut, sorlon mi, onk des pus ahessåves. Li cminçmint mostréve li manire do fé des letes, et principålmint des cisses di comiece. Si gn aveut i [et il y avait] des modeles imprimés avou des crabouyeusès letes [caractères gothiques]. Li dierin tchapite comprindeut ene istwere abredjeye di nosse veye di Lidje.
Ene feye k' on-z aveut passé l' live missîf, on-z esteut dedja fir di çou k' on saveut, paski on vs fijheut lére les gazetes ; on s' pinséve des ptits omes; on-z esteut tot etait do poleur prononcî des nos d' veye etrindjires d' Almagne, di Holande, etc; come, par egzimpe, Altenkirchen, Lichtenstein, Ehrenbreisten, Bergottsom. Et on s' dinéve li ton do guerî [converser] avou les grandès djins, çou kelzî displaijheut assez sovint.
C' est pår cwand on-z esteut-st ås Letes k' on fjheut peter di s' narene ! Beacôp d' djins n' såront nén çou ki dj' vou dire avou çoula; vocial deus mots d' esplicåcion. Li ci k' esteut capåbe do lére les papîscrits, té k' les vîs akes di pårlî, di drossåd [bailli], di grefi, di scrijheu, et djenerålmint totes les målès scriteures di ç' tins la, k' estît télmint grabouyeyes k' i les faleut adviner.
On djheut di ci-la: il est ås Letes, c' est on xhiltant sudjet [type génial] ! Il acwereut li tite di savant, et i n' aléve nén pus lon. Endè saveut ostant ki l' mwaisse, et télfeye pus, dijheut-t on.
*****************
Po pårler des pûnicions, li pus doûce, c' esteut d' esse metou a djnos ene eure ou deus, et, shuvant l' cas, i faleut tni les bresses e croe et les djnos so ene cawe di ramon. Cwand l' Mwaisse si måvléve, il aveut on lådje platea d' bwès k' i tneut pal cawe. Si fereut i waraexhmint avou sol tchåcea [Et il frappait brutalement avec (le plateau de bois) la paume] del mwin des pôves sicolîs.
Ene ôte feye, c' esteut-st on bôrea d' rinnes di ramon [botte de branchettes de bouleau] k' i fjheut sinti di totes ses foices so li rviesse-mwin do ptit målureus k' aveut trop djåzé, ou k' aveut vnou trop tård e scole. On båreteu, on djuråd, onk ki s' aveut batou avå les voyes end aveut so s' cou tot nou, après lyi aveur disfwait s' cou-d'-tchåsse ås ouys di tos les ôtes.
Mes léjheus, si dj' end a, pinsront - et dji pinsreu bén avou zels - ki vola des racsegnmints assez so cisse boigne sicole la, di manire ki dji m' divreu borner a dire avou les latinisses: ab uno disce omnes.
Portant, divant do pårler d' on deujhinme etåblixhmint, dji vou co, a tot risse d' anoyî les cis ki vôront lére mes galguizoudes [fariboles], rapoirter sacwantès pårticuliåristés ki s' passént divins l' prumlire, ki m' a strindou èn an et dmey.
*********************************
On m' prinda foû d' cisse crotêye sicole la po m' fé intrer dvins ene pus hôte. Cisse-ciale estant plaeceye a l' intrêye del veye, elle esteut pus considerêye. Ele passéve po l' pus houpêye [huppée] di ç' tins la; on-z î aprindeut assez bén, li Mwaisse aveut ene bele mwin, et les Calvette, les Amiable, les Grenon n' estént nén co cnoxhous. Il esteut foirt acalandé po fé des letes, des cwitances, des suplikes, et çoula gråtismint, tcharitåvmint.
Pa måleur, i faleut scrire so ses djnos, pusk' on-z esteut-st ashious so des ptits tchinisses di bancs, k' estént tot bas, et les djnos vos rmontént disk' å stoumak.
Après m' aveur egzåminé, i m' meta å live missîf, et çoula m' ecoraedja fameuzmint. Tchaeke sicolî, toû a toû, cwitéve si plaece po aler rcoirder adlé lu; i vs schoûtéve ou i n' vos schoûtéve nén, ca tenawete, i s' edoirmeut; et i n' si fåt nén merviyî d' çoula, c' est ene si rude et si anoyeuse bezogne ki d' aprinde a lére a ene årmêye d' efants !
Télfeye ossu, cwand on léjheut trop biesmint, i vs fouteut ene tårtêye. Po des djeurmints, po des båretes, i dnéve cåzu les minmès pûnicions k' e l' ôte sicole; mins çou k' esteut pés, i vs fjheut ridjonde les betchetes di vos doets po feri dsu avou l' tiesse d' on scriftôr di keuve d' on pî long. O ! çoula fjheut on må d' araedjî !
Di pus, li ci ki s' åreut-st avizé do rsaetchî s' mwin, atrapéve des bouxhe-al-gueuye. I vs el hapéve pa ene pougnêye di tchveas, et l' kischoyeut télmint ki l' pôve efant end esteut tot bablou.
I nos dictéve tos les djoûs foû do prumî live ki lyi touméve dizo l' mwin; i coridjive nos fåtes sins dire pocwè, et sins dner nole esplicåcion so les dijh pårteyes do discours.
Les mots sustantif, addjectif, viebe, analijhe estént do hebreu po nozôtes; nos pinséns aveur trop pô d' etindmint po les coprinde. I n' estént al poirtêye, dijhîs ns, ki des crånès tiesses come les cisses di Lovin, k' avént ene si teribe rilomêye ! So les cwate a cénk ans ki dj' a stî dzo s' patronaedje, on n' m' a måy fwait codjower on viebe. Nos n' savéns ddja çou k' les mots conjuguer et conjugaison volént dire.
Mwaisse et scolîs pårlént ossu sovint l' walon ki l' francès: po l' trema, nos djhéns "deus pikets sol I", et l' accint circonfleke, nos l' loméns "on ptit toetea".
Al sôrteye di cisse sicole la, tot çou k' dji cnoxheu del grammaire, c' est k' å plurial, i fåt adjouter èn s ou èn x, et télfeye rén. Portant, dji wangnive todi l' deujhinme plaece divins les conpôzicions, li fi do Mwaisse estant tofer li prumî... come di råjhon.
On s' î ocupéve on pô d' djografeye. Dj' aveu ritnou e m' tiesse les capitåles di l' Urope et sacwants ôtès veyes. Mins dji n' voeya måy ni atlasse, ni mape djografike.
Di l' åritmetike, on n' è pårléve nén. Li djoû ki dj' cwita, dji n' åreu polou fé ene acdicion. Dji n' saveu on pô conter k' al croye. Come mi pôve mere mi l' aveut aprin.
On payive on skelin (60 cintemes) li moes, et, al Tossint, on dnéve ene cahote di vint patårs, ene feye a fé, li mitan po l' tchåfaedje. Al fiesse o Mwaisse, on nos fjheut dner volontairmint troes ou cwate patårs, et po çoula nos rçuvéns on mitchot å boure et ene imådje.
Les cis k' avént obtinou les meyeusès plaeces wangnént des préviledjes, k' on lome ådjourdu des bons points ; les pus avancîs end avént 50, 100, 200, sorlon l' cas, et ces chifes la estént mårkés padrî l' imådje. Les préviledjes siervént a ratchter ene pénitince. Si vs avîz merité ene volêye, ou bén d' esse metou a djnos, d' esse loxhî a côps d' vedje ou di scriftôr, vos prezintîz voste imådje, on vs rabatéve dijh, vint ou trinte ponts, e vs estîz såvé.
Tos les semdis, nos dnéns ns aidants po Notru-Dame; on-z esprindeut deus ptitès tchandeles a costé di s' potale, pu l' Mwaisse ou s' fi, k' esteut dozrea [enfant de chœur] a Sint-Bietmé, tchantéve les nétaleyes [litanie] ? di l' Aviedje, e nos respondîs: ora pro nobis.
Çou k' on-z aprindeut parfaitmint avou zels, c' esteut les priyires et l' catriceme. Divant do tni scole, li pere situdyive po s' aprester. I s' apontyive minme a pårti po Rome; mins ene djonne lurete, k' esteut dvins ses årdeurs come lu, sourit l' adawyî. Mågré k' ele fouxhe rossete: nosse dimeye priyesse el sipoza.
Dji m' ritira po fé m' prumire comugnon. Li vicåre di Sinte-Feu mi kessiona, m' accepta, et m' acoirda, po l' grand djoû, li deujhinme plaece e keur. Li prumire aveut dedja stî destinêye å pus ritche, cwè k' i fouxhe assez biesse; mins i meta on louwis d' ôr tot djaene so l' assîte di l' ofrande (gn a d' l' esprit dvins on louwis d' ôr !).
Dj' î meta on djaene ossu, mins d' ene ôte espece; c' esteut ene carmagnole di shijh aidants avou l' bonet d' liberté dsu : les deus pîces si louként tot ewaerêyes di s' trover l' ene addlé l' ôte. On n' ndè voleut nén portant ås priyesses cwand il agrawyît des ptits abondroets come çoula. Å contraire, on les plindeut co.
Di ces trevéns la, il estént si måtraitîs pa les possedés ki goviernént l' payis ! On lzî fjheut passer des si laids moumints, ki, s' il atrapît, ca feyes, ca d' ôtes, on sfwait toû d' baston, on n' lezi meskeyeut nén.
Après aveur rimpli cisse sinte obligåcion la, dj' ala avou onk di mes frés prinde des lçons d' åritmetike, a deus patårs (12 cintemes) par catchet [unité de paiement, comme pour les danses ?] po nos deus. ; c' esteut-st amon on pôve clawtî del tchåsseye di Sint-Linåd, k' aveut, mågré çoula, ene fameuse vogue. Les djins djhént k' on l' vineut houkî dal Måjhone-del-Veye totes les feyes k' i gn aveut ene kimelêye håsplêye divins les contes do Rcuveu. Li boulome paréve nos penes avou on vî raezoe tot schårdé et tot-z eruni; et d' tinzintins i fjheut ene ahote po braire so s' feme ki ramtéve avou ses vijhenes:
- Taijhe tu, djheut-t i, gueyyåde di m' ci, tchawåde di m' la ! Nos n' polans rén fé, cåze di ti !
Po côper court, nos aprindéns les cwate prumirès régues machinålmint come des parokets, les råjhonmints n' estént nén cnoxhous.
Nos avîz edåmé les fraccions, mins come i n' saveut l' manire do cårculer li cmon denominateur, k' i faleut cweri di s' tiesse tot s' mågriant, nos trovéns çoula trop målåjhey, et nos pierdéns l' gosse.
******************************
Téles estént les scoles e tins d' nos grand peres et d' nos tåyes !
K' on prinde les poennes di les coparer avou les cisses d' asteure. Ouy, les efants plorèt po k' on les leye aler e scole; et di m' tins on tchoûléve po n' î nén aler !
I faleut deus ans po saveur lére on pô coranmint. Ouy, èn efant d' shijh ans, å bout d' troes ou cwate moes, lét les gazetes et scrît des belès pådjes !
N' a-t on nén droet di s' merviyî k' i gn åye co des djins ki djemixhèt po raveur li bon vî tins ?
Come çoula n' poleut todi durer, l' acsegnmint divna finålmint metodike, et l' prumî ki s' fijha rmårker, ci fourit on lomé Wilmart, ki disk' adon aveut vicoté d' ene pitite taviene k' i tneut a Cronmouze; et, come si l' Bondiu l' inspiraxhe, di cåbartî i s' fjha mwaisse di scole. Et i reyussixha. I s' î prinda si bén k' il assaetcha tos ls efants do viyaedje, et so pô d' tins il ourit pus d' cint scolîs.
Cwè k' i soeye e waxhea dispoy lontins, dji so binåjhe et dji m' fwai on dvwer do saizi l' ocåzion d' onorer s' memwere, tot fjhant rsovni d' lu a mes vî camaerådes di Hesta, ki m' è såront bon gré. Dj' endè so seur, pask' i savèt come mi li grand bén k' il a fwait al djonnesse. Ca, divant lu, on grand nombe di djonnès djins, valets et båsheles, ont crexhou, s' ont maryî et ont morou sins saveur ni lére ni scrire. I m' a fwait del poenne d' aprinde ki nouk di ses fis ni d' ses feyes ni continouwéve l' ovraedje di leu pere.
Vo m' la arivé so l' soû d' l' anêye 1796. Li govienmint francès establixha des scoles cintråles, ki n' estént co waire ôrgånizêyes so on si bon pî ki les Atenêyes et les Coledjes d' ådjourdu. Mins, mågré leus defots, elle ont fôrmé on tropea d' omes di tiesse k' on fwait pårler d' zels tot fjhant oneur a nosse payis.
Pô d' anêyes après, l' impreu Napoleyon prumî les meta djus, et les Licêyes prindît leu plaece.
Dji m' arestêye cial et dji leye l' afwaire å raeze po fé ene bonete a Matî.
Gn a nole avance ki dj' è deye davantaedje so ci tins la. Beacôp d' sorvicants endè savèt ostant et pus ki mi so les teribes evenmints ki s' î ont passé. Dji les preye seulmint do radjouter çou k' dj' åreu rovyî, et dji les rmerceye d' avance.
Henry Forir, divins: Bulletin Liégeoise de Littérature Wallonne, 1861, 66-78.
Pitite notûle so s' vicåreye.
Forir, Henry (1784-1862) sicrijheu e walon eyet diccionairî, djeyomete di s' mestî. I ramexhna des mots walons dispu 1820, mins si "Dictionnaire liégeois-français" n' a parexhou k' après s' moirt, e deus gros lives, e 1866 et 1874. Il î rprind des mots et des fråzes di tos les tchamps del vicåreye, et nén fok li "lingaedje des ptitès djins". Et les amostrer pa des fråzes k' i trove lu-minme, des fråzes k' on sovint stî rprinjhes, e lzès rcandjant ene miete pa Djan Haust dins si "Dictionnaire liégeois". Come fijheu d' rimeas, i fourit rlomé long et lådje avou ene paskeye sol mariaedje, a môde di dvinltins, "Li ctapé manaedje" k' a moussî foû e 1836. A eto scrît del prôze nén racontrece, "Les bassès scoles di dvins l' tins", eplaideye dins onk des prumîs Bulténs del "Société Liégeoise de Littérature Wallonne". Prezidint del minme S.L.L.W. e 1856, i leya ouve, pask' on n' esteut nén d' acoird avou si sistinme d' ôrtografeye, lon erî do ci do francès. Ene ramexhnêye di ses powinmes et tchansons a stî replaideye e 1984 pal soce "Disfinse et metaedje e valeur do lingaedje do Payis d' Lidje", dizo l' titraedje "Ouves". Pondants eyet Djondants: Henry-Joseph Forir, divins: Wallonnes, 2/1997.
L. Mahin & P. Sarachaga, djivion do splitchant motî.
Li ctapé manaedje.
S' i gn a tant des femes ki s' plindèt
Ki leus omes vont å cåbaret
Passer leu shijhe, piede leu djournêye,
Sol tins k' ele sont totes disseulêyes
Avou deus troes haeyåves efants
Ki fjhèt come des ptits diales raenants,
Ma frike ! c' est bén sovint d' leu fåte.
C' est l' nawreye et l' crasse ki les gåte !
Pocwè nén ene gote s' atîtoter
Po plaire a l' ome k' on-z a spozé ?
Fåt i dmorer come ene souwêye,
Li cou so ene tcheyire e l' coulêye ?
Alez ! si dj' aveu-st ene insi,
Dji l' åreu bén rade elaidi,
Ca ene feme ki n' a ni gosse ni gråce,
Dji lome çoula ene fameuse eplåsse
Et dj' plind l' pôve coir ki s' a maryî (marié)
Avou ene dôrlinne ki n' vout rén fé.
Dj' endè cnoxhe onk k' a pris ene fafoye
Ki n' sondje a rén k' a fé gogoye:
Ele magnreut, catribiu !, sol djoû,
Doze belès wåfes et shijh cougnoûs;
Pwis 'le va-st amon s' vijhene Luceye,
K' est ene sacrêye pansåde come leye,
Boere cwate cénk tasses di crås cafè
K' on tchôke evoye avou l' peket.
Ele ni fwait rén s' ele ni djemixh,
C' est dijh feyes pé k' amon Librixhe.
Alez è s' måjhone cwand vs volez,
C' est des tchinisses pa tos costés:
Cial, c' est ene viye pailete sins cowe;
La, c' est del såvneure dispårdowe;
Ene schårdêye assiete sol djivå;
Et des resses di boure totavå;
Ene lamponete d' ôle riviersêye;
Tåve et tcheyires totes dåborêyes,
Avou cocmwår et djates disseu
Et l' mår do cafè k' on-z a beu;
Ene tchåsse, on solé sol finiesse;
Des frexhisses divins totes les plaeces !
Des plats, des cwîs ki n' ont nén stî schurés
Dispoy li carnaval disk' å Noyé.
S' ele n' a nén metou s' colorete
Po respouner s' måsseye hanete,
Tapez vos ouys d' èn ôte costé,
Ca vos n' sårîz, so mi åme, dinner.
Dji l' a todi veyou dwåkeye;
Tos ls ans, ele si pingnrè troes feyes:
E l' plaece di croles, ses tchveas sont plins
Di plomes ki vnèt foû di s' cossén.
O ! djel vôreu si voltî bate,
Cwand dj' lyi voe ses longuès savates,
Ses tchåsses trawêyes divins ses pîs
K' ele mete on moes sins les rnawyî !
L' ôte djoû, dji m' cassa cåzu ene djambe,
Tot m' trebouxhant conte on pot d' tchambe,
Et çou k' esteut co pus vilin,
C' est k' on-z aveut fwait ene sacwè dvins.
Houte di çoula, pol mwinde tchitcheye,
Ele moenne l' araedje tote li djournêye:
Sol tins k' ele gueuye, k' ele grogne, k' ele brait,
Ele lait broûler l' djote et l' laecea.
Èn ome k' a-st ene sifwaite djåclene,
Come i doet magnî ene pôve coujhene,
Et come i mådixh li moumint
K' a fwait l' foleye di lyi dner l' mwin,
Sortot s' i lyî vént el pinsêye
K' estant maryî, c' est po ene hapêye !
I m' shonne k' a stî si målureus
K' i va-st å paradis tot droet,
Ca vs poloz dire, a l' eure di s' moirt,
K' endè va foû d' on purgatwere
Et ki l' Bon Diu l' årè loukî
Come onk k' a spani ses petchîs.
Des femes insi sont cåze kécfeye
K' èn ome si tape al calinreye;
Djel blåme portant s' i passe si tins
A fé des schårds å sacrumint...
Mins dji direut-st a ene laide cånoye
Ki s' plindreut ki si ome el rinoye
Et k' i cwirt ses ahesses ôte påt:
« T' end as co pô, mvé ! broye ti må ! »
Henry Forir, 1836.
Djel di: mågré tos les djåzmints
Totes les femes ni s' ravizèt nén
Li cisse k' inspira l' boigne messaedje
Sorlomé "Li ctapé manaedje"
Ki dj' a scrît po m' amuzer
Les djoûs ki l' tins esteut fayé.
Dji m' aveu metou d' måle oumeur
So totes ces femreyes ki n' ont d' keure
Ki leu måjhone ravize on stå,
Porveu k' on rimplixh leu spågne-må:
Ouy ki l' prétins m' restchåfe li tiesse,
Dji vou pårler d' ene pus oniesse.
Madame Djôr, si vos l' kinoxhoz,
Sårîz vs rén vey di pus nozé ?
Dji so si djalot k' dji m' tourminte,
Cwand dj' voe si ome k' el båjhe a picete,
Et l' candôzer come on djonne sot,
Tot lyi djhant des crostiyeus mots.
Si vite k' est evoye a l' ovraedje,
Ele rineteye si ptit manaedje,
Rischeure coyîs, pailetes, tchôdrons,
Si mete cure on spirlin d' mouton,
Foete, såçusse, golêye ou tchevnêye
K' i gn a rén d' pus apetixhant:
On magnreut l' odeur avou s' pan.
C' est tot s' plaijhi, cwand Djôr rintere,
Del ragoster, pu del fé boere;
Ele sait k' après si ptit flacon,
C' est on cråne et tchorleu govion.
Amishtåve ostant k' elle est boune,
Vos n' l' ôroz måy lawder personne,
Di djalozreye, ni pa passe-tins.
As pôvès djins di leu vijhnaedje,
Do forbot et disk' å viyaedje,
Elzî evoye del sope, do pan
Et des mousseures po leus efants.
Voet ele ene viye feme ås clicotes
Crak ! Ele disfwait ene di ses cotes,
Di viyès håres, ele lyi fwait on paket
Por leye et po si ptit valet.
(…)
On nel såreut mî comparer
K' a ces modeles di tchårité
-- Come Sinte Agate --, ki, a Bavire,
Ont vnou sacrifyî leu cårire
A sognî les pôves ki sofrixhèt,
Et consoler les cis k' morèt,
Disk' a haper leus maladeyes,
Et s' fé peri zels-minmes, kécfeye.
Avou ene feme insi k' on-z a bon !
Ké trezôr di consolåcions!
A-t on ene rabrouxhe ou del tristesse,
Ele vos vént fé ene pitite caresse;
So l' côp, vos sintoz les tourmints
Reguiner tertos djus d' vos rins.
S' ele vos fwait passer ene si doûce veye,
Respondoz don pa l' galantreye;
Håre et hote, el fåt pormoenner
Sins ratinde k' ele våye dimander.
Inme-t ele li danse ? Moennez l' al fiesse,
Aidîz l' a passer ene bele djonnesse;
Alez s' ene feye al Båtche-e-pot,
Ou magnî d' åwe amon Pero;
Coroz pår disk' a Tchôfontinne,
Pu ramoenez l' avou ls efants
Sucî ene grevesse amon Decamp.
Dji vôreu bén, si dji m' mareye,
Poleur on djoû trover ene pareye,
K' avaxhe ene once ou deus d' esprit,
Et ki fouxhe bråve ... cwand dj' so sôrti.
Tot come èn ôte, dj' endè dzire ene
Ki ses efants soeyexhe da minne;
Ca c' est ene sacwè d' anoyeus
D' aprinde ki vs n' estoz nén tot seu,
Et ki vosse vijhén po lyi plaire
S' åreut vnou meler d' vos afwaires ...
Henry Forir, riprin divins: Ouves, eplaideyes pal soce "Disfinse et metaedje e valeur do lingaedje do Payis d' Lidje", 1984.
Dictionnaire liégeois-français.
Vierna, s. gouvernail, timon pour gouverner un navire, un bateau - Li bârai d' on vierna : la barre du gouvernail. - On paï sins rligion, c' ess-t on batai sins vierna. : un état sans religion est un navire sans gouvernail. - Dir ki lè peûp son fai po lè roi, c' est dire ki lè batai sont fai po lè vierna : dire que les peuples sont faits pour les rois, c'est dire que les vaisseaux sont faits pour les gouvernails. - ritoûrné l' vierna : changer de langage, d'opinion.
Vierné, v. (manier le gouvernail) (Ji viernaie, nos viernan) Gouverner, diriger le gouvernail, le timon ; conduire un bateau, piloter. - Bodgîv, vos n' savé vierné : ôtez-vous, vous ne savez pas manier le gouvernail.
Viernech, s. Direction du gouvernail, action de conduire un bateau. - Vo knohé bin l' viernech : vous connaissez la manière de bien conduire un bateau, le pilotage.
Vierneû, s. Timonier, qui gouverne le timon, nautonnier, nocher, pilote, pilotin. -) Ni lèî nin pârti voss batai sin on bon vierneû : ne laissez pas partir votre bateau qu'accompagné d'un bon timonier, d'un bon pilote. - Li vî vierneû des moir : Caron, le vieux nocher des morts.
Totafai, adv. Tout à fait, tout entièrement, générallement. Ji n' so nin totafai rwèri Je ne suis pas tout à fait guéri. Apoirté l'hep, li fiermin, è totafai : apportez la hache, la serpe et tous les accessoires, tout ce qui s'ensuit. Totafai è kanji : Tout est changé.
Ziblenn, s. Zibeline, martre (ou marte) de Sibérie, à poil très fin; martre zibeline. - Lè pu neûrè ziblenn c' è lè pu bel : les zibelines les plus noires sont les plus belles.
Zinglé, v. (Ji zinguel et Ji zinglaie). Sangler, donner des coups de fouet, des nguillades, rosser. -On-z-a stu zinglé l' pôf biess pask' el hoûléf : on a été sangler le pauvre animal parce qu'il mugissait.
Zultan, ânn, s. Sultan, titre qu'on donne à l'empereur des Turcs. - Li palâ dè Zultan : Le palais du Sultan. - Il è fîr kom on zultan : Il est fier, absolu comme un sultan - Li zultânn favoritt: odalisque, femme du sérail destinée aux plaisir du Sultan.
Première page sur Henry Forir. Pådje da Hinri Forir el Livreye.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
(Index des auteurs présentés sous forme pré-normalisée) Djivêye des scrijheus eplaidîs dizo cogne årmonijheye, mins tot wårdant ene miete l' accint. (Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes foû abondroets (li scrijheu est moirt dispu pus d' swessante ans). Sacwants bokets scrîts ezès walons coinreces polèt aveur sitî ene miete rassonrés po poleur shuve pus åjheymint les mwaissès-rîles do rfondou walon. Les mots e clintcheyès letes k' i gn a dins sacwants rimeas sont des fômes coinreces leyeyes po wårder l' rimaedje.
Pådje bråmint adjinçnêye pa P. Saratxaga.
Certains textes peuvent avoir subi des modifications mineures pour faciliter leur insertion dans le projet de langue nationale pan-wallonne. Les mots en italique sont des formes régiolectales laissées pour garder la rime.
