|
|
Page des textes wallons de Jean-Pierre Dumont (production traitée en 2004). Sicrijhaedjes da Djan-Pire Dumont (eplaidîs e rfondou e 2004). |
|
|
|
Page des textes wallons de Jean-Pierre Dumont (production traitée en 2004). Sicrijhaedjes da Djan-Pire Dumont (eplaidîs e rfondou e 2004). |
|
dierin rapontiaedje - last update: 2017-12-08
Dressêye:
Messaedje ki n' a nén stî léjhou divant l' posteure da Djôzef Libea li 27 di setimbe 2001.
K' av fwait, Djôzef ? K' av fwait ?
K' av fwait po ki l' djoû d' ouy on vs vegne co apoirter des fleurs ?
Estîz vs on grand docteur k' a såvé l' veye a des meyes di djins ?
Estîz vs on grand savant ki les edvincions nos ont fwait fé ene grande hope e-n avant ?
On grand scrijheu motoit ? On muzicyin ? On pondeu ?
...A !. C' est vos k' a fwait l' Beldjike.
Mins, nodigade, si n' est nén des fleurs ki vs meritez. C' est des côps d' baston !
K' av fwait ! Djôzef ! K' av fwait !
Dijhez m' francmint : ça valeut i les poennes di s' dislaxhî des Holandès po s' aler raplaker avou les Flaminds ?
Esteut i don si pezant, li no d' Lidjwès ki vos tayons et ratayons ont poirté ût siekes å long ?
N' avént i nén des libertés timpesse ? Des industreyes, et co l' ritchesse ?
Kimint n' avîz vs don nén comprins, enocin ki vs estîz, ki l' sonk et l' aiwe ki nos ovrîs ont souwé, alént ecråxhî Brussele et l' Nôr do payis ?
Et c' est po ç' laide keure la ki vos avez studyî ? Ki vos fjhîz minme li voye di Lidje a pî ?
Vos volîz divni avocåt, paret ? Pocwè nén ? Mins i vs faleut dimorer e vosse plaece et n' nén herer vosse narene dvins des afwaires ki n' vos competèt di rén !
K' av fwait, Djôzef ! K' av fwait !
Vos vs divrîz aler catchî ! Come cwand c' est k' vos estîz djonne ome, Djôzef " li bea " k' esteut foû laid ! Si télmint laid k' vos dvîz passer Mouze del nute po-z aler hanter vosse crapåde ! Ca vosse bea-pere a divni ni vs voeyeut nén voltî.
- Sereut i li Rwè, dji n' el vou nén ! " dijheut-t i. A ! Aveut i veyou clair, ci-la !
K' av fwait, Djôzef ! K' av fwait !
Mådjinez on pô ki vos årîz clapé vosse betch a l' plaece di voleur fé djåzer d' vos !
Nos seréns todi ritches, sincieus, plins d' industreyes. I gn areut-st avou nole margaye avou nos frés flaminds, ki n' årént måy oizou nos traiter d' nawes et d' profiteus come el fijhèt asteure.
Brussele sereut todi l' nozêye pitite veye flaminde k' elle åreut todi dvou dmani.
Tot l' monde åreut d' l' ovraedje ! On vicreut so blancs poes. Et on djåzreut l' walon a nosse televuzion !
Et nos n' seréns nén chal a fiesti ene cominålté francesse ki n' a ni cou ni tiesse, on bok-et-gade sins cogne ki n' a nou londmwin !
K' av fwait, Djôzef ? K' av fwait ? N' estoz vs don nén djinné ?
Jean-Pierre Dumont, setimbe 2001
Dipus d' racsegnes so Joseph Lebeau.
Kimint k' on djonne Walon ritrova les ameurs di s' payis.
E m' famile, djel pou dire, on djåze li francès dispoy foirt lontins. C' est åjhey a comprinde, la ki nos avans todi stî les pus savants do viyaedje. Mes tåyes, do costé di m' pa, k' estént docteurs, grefîs u gros cinsîs, evoyént leus efants, a schipe leus påkes fwaites, studyî å pinsionat. Po les valets, c' esteut Malone u Florefe; po les båsheles, les masseurs di Måtche. Après, ces-chal continouwént a lére et a scrire bråmint, et tot bounmint a djåzer francès avou leus parints. Do costé di m' mame, c' esteut tos mwaisses di scole. I faleut mostrer l' egzimpe a tos les efants do viyaedje et tot l' monde s' ebåhive d' etinde les ptites då mwaisse si bén peter l' francès. Mi grand-pere evoya ses feyes a l' sicole normåle di Hu po divni dames di scole.
C' est dire ki mes parints, inte di zels come avou leus efants, n' ont tofer djåzé ki l' francès. Et, come nos viként-st e l' veye, dji n' a waire avou l' ocåzion d' etinde djåzer walon åtoû d' mi.
Ebén, vos m' poloz croere, on poût aler saze ans e scole sins rén aprinde so l' walon. Po les scoles ou çki dj' a studyî, i n' egzistéve nén ! Nén on pelé mot so nosse lingaedje, so ses powetes, so ses scrijheus...
Portant, dji sepeu bén ki, nozôtes, nos esténs des Walons. Ki, di l' ôte des costés, i gn aveut des Flaminds, ca m' pa, k' aveut studyî a Lovén dvins les anêyes vint, mi racontéve les margayes k' i gn aveut ddja di ç' tins la. Minme ki tos les londis, i s' fijheut des çanses a rapoirter a ses camaerådes des gros bordons d' mesplî.
Ca on s' bateut divins les rowes.
C' esteut do tins ki les Flaminds volént k ' on lzès acsegnaxhe e flamind a l' univiersité. Fåt dire avou ki c' esteut l' plaece ou çki les djonnes Walons di totes les coines do payis, avént l' ocåzion do s' rescontrer et, åd triviè del federåcion des redjonåles, d' avou l' sintimint do fé pårteye d' on minme peupe. Mins, a m' shonnance après l' guere di catoize et l' glwere k' aveut rtoumé so les spales do Rwè Albert, li påtriyotisse "bedje" esteut stocaesse amon les djonnes catolikes walons.
C' est dire, si après l' deujhinme guere, mes parints m' ont-st apris a respecter li Rwè, li Beldjike et nosse Sinte Mere l' Eglijhe ! Et mes scoles n' ont nén fwait ôte tchoi !
Noyé 1961, vola k' dji fiestixh mes anêyes, di-set ans ! Avou cwarante-z ôtes djonnes Bedjes di Walonreye, nos estans-st e l' Swisse, a Mechtal, gråce ås Moutouwalités Crustinnes. Grand rapoûlaedje po l' shijhe å mwaisse tchalet. Nos estans rçuvous pa shijh cint djonnes Flaminds ki nos hawèt ås oreyes des "Brussel vlaams" et des "vlaamse leeuw" tot do long del swerêye ! Et ça fourit insi tote li samwinne ! Les cwarante pitits Bedjes ont radmint divnou cwarante pitits Walons...
Lovén 1965 : Walen buiten ! (Les Walons a l' ouxh !). Des meyes di studiants flaminds sont dvins les rowes po nos taper a l' ouxh del veye ou çki m' pere et m' grand-pere ont studyî. Ca n' si pout nén. Come sicreye " Li Libe Beldjike ", ci n' est djamåy k' ene pougneye d' estremisses !
Abeye les eleccions po fé vey ki les Flaminds sont des Bedjes et rmete tot d' adrame !
Oyi, mcoye, to l' a dit ! Si après ç' côp la, t' n' as nén co comprin !
Tins des condjîs, dj' a dandjî d' çanses et dji m' va-st ovrer e m' veye. En on molén, a poirter ås saetchs come èn ovrî. Mins ki s' passe-t i ? Vla ki dj' so å mitan mes djins et ki dji n' comprin nén leu lingaedje, et ki dji n' les sai responde. C' est k' i djåzèt walon et k' dji n' el comprind nén. Kimint est i possibe, mi ki m' contéve si savant ! E m' veye, dji n' comprin nén mes djins ! La, i gn a-st ene sacwè ki n' va nén !
Dj' ala-st al biblioteke et, la dj' aperçuva k' i gn aveut des meyes di scrijhaedjes e walon. K' i gn aveut des cintinnes d' oteurs, di powetes, di scrijheus. Et on n' m' end aveut måy djåzé e scole ! Pocwè ? Pocwè n' endè djåzéve-t on nén dvins les gazetes ? A l' radio ? A l' televuzion ? Pask' il ont oizou scrire e lingaedje di leus peres ki n' avént seur nén manké. Kimint s' fwait i ki tant des djins scrijhèt co e walon, adon ki po çoula, i dmorront so l' costé ?
Dj' a cwerou les responses, dj' a studyî l' walon, dji l' a léjhou, dji l' a djåzé et dji so foirt måva.
Li scole et aprume les cis la ki decidèt des programes hapèt ås djonnes çou k' i gn a d' pus parfond dvins leu culteure, li pus bea eritaedje di leus tåyes, çou ki les rloye eshonne, li lingaedje di leu cour, di leus djoyes, di leus poennes.
C' est e walon k' nos djins ont foyî l' tere, ont sårté les aforesses, basti nos måjhones et nos tchesteas, råyî foû do beur des montinnes di hoye. C' est e walon k' on a l' mî djåzé d' nosse payis, k' on a lomé nos djins, nos viyaedjes, nos hamteas. Nos avans l' tchance, nozôtes Walons, d' aveur deus lingaedjes, deus cultures, ni divnans nén des etrindjirs e nosse payis a taper a målvå çou k' nos avans d' meyeu !
Jean-Pierre Dumont do " Coirneu ", li catoize do moes d' octôbe 2001, divins: Li Ranteule, l° 20, ivier 2001.
Diale m' arawe, k' i fjheut froed ciste anêye la ! Dji m' endè sovén co todi, di l' ivier céncwante sijh, la ki dj' alevé fé mes påkes et k' tos les åmaténs, ki plouve ou ki nive i m' faleut aler a l' basse messe di set eures, pwis shure li grand catruceme avou l' doyén, k' esteut si cagnaesse, ki nouk n' î åreut oizou manker.
Mågré li coixheure del froede bijhe, divant d' aler e scole, nos nos astårdjéns so l' pasrele a loukî, pa dzeu l' baye, Mouze ki tcheryive k' arape, ca po nozôtes les gaméns, c' esteut on spectåke foû mzeure. Ene åmatén, li glaece si sôda et on gris plantchî ricovra li toele di l' aiwe, çou k' on n' aveut pus veyou, paret i, dispoy li guere di catoize cwand c' est k' on passéve Mouze avou des tcheretes a tchvås. Mins " halte la, mes amis ! Dimorez bén lon en erî d' l' aiwe, si vos n' voloz nén rçure on petård di Diu l' Pere", nos dijheut on !
C' est å moumint ki l' froedeur doguéve di s' pus roed k' atouma l' novele : nosse grande matante Marthe vinéve do mori et on l' alevé mete e tere li mårdi a vni. A dire li vraiy dj' èn nd aveut d' keure del matante, motoit l' aveu dju rescontre ene dimeye dozinne di côps, mins c' esteut l' ocåzion d' fé barete, et dji pîla, pîla si télmint k' mes parints fourît bén oblidjîs di m' prinde a l' etermint avou zels.
Marthe k' aveut todi dmoré djonne feye et n' aveut måy cwité l' måjhone di ses parints, aveut rindou si åme å Bon Diu a pus di septante ût ans ! Dji rvoe co si cafougnî vizaedje di viye feme, souwêye come ene catche, todi noere mousseye. A dire li vraiy dj' end aveu on pô sogne et ele mi disgostéve. Eco bén k' on n' oblidjive nén a l' rabressî, et cwand c' est k' on l' purdéve avou nozôtes e l' oto dji m' rissaetchive li pus lon possibe en erî, po n' nén l' aduzer. Ci djoû la k' nosse Grand Pere ridjonda Grand mere et tot l' resse del famile, å pus parfond d' nosse cåvô, nos alîs boere li cafè e s' måjhone après l' etermint. Pôve viye djin ! Ele loukive a tot ! Vos n' avîz nén co ravalé vosse dierin boket d' dorêye, k' elle end agripéve èn ôte avou ses nukieus doets po vs el taper e vosse-st assiete vude. Mi ki so narineus, dj' el ritchôkive tot droet a m' cuzén k' end aveut djamåy si sô et dji m' aléve risiervi mi minme; dj' endè profitéve po stitchî mes crosses å tchén.
Insi, on froûleus åmatén d' fevrî, dji prinda avou mes parints l' voye di Tchårneu, onk di ces ptits viyaedjes kissemés inte Fåmene et Årdene, les pîs e l' edjåche et l' tiesse dizo les åbes di hôte fleur.
Li froedeur n' aveut nén fwait rescouler les djins. Il estént ene boune cintinne e l' coû del grande måjhone di mes vîs parints, a copiner tot peslant. K' alevé-t i adveni avou l' cinse et les teres ? Afeye on tådroû arivéve et s' dixhombréve di moussî e l' moirtuwere k' on aveut arindjî e l' såle a magnî tot-z î pindant des noerès gordenes ås meurs. Abeye i segnive li waxhea avou ene coxhete di påkî trimpêye divins del benite aiwe, fijheut les cwances di s' raskeuyî on moumint, pwis, après aveur saluwé l' famile tot baxhant s' tiesse aléve ritrover ses vijhéns a l' ouxh.
A l' eglijhe di Tchavanne, po l' ofrande, i n' end aveut dedja pus ki l' mitan. L' air esteut froed come glaece et a schipe foû des narenes, l' alinne si candjive en ene sôre di ptit brouyård. Crås come on loute, li curé ni shonnéve nén endè sofri. I purdéve bén tot s' tins. I lejha totes les priyires sins groumter; si vwès, hôte et claire ridonxhive disconte des pareuzes do ptit bastimint, et cwand i tchantéve ele covreut li flåwe shofla då vî årmoniom. C' esteut on vraiy adjeyant, del raece di ces vigreus Årdinwès ki vs årént tapé djus on mwaisse tchinne a l' cougnêye. On sintéve les åcoletes sitrindous. A, i n' åreut nén stî leu tins d' fé ene friyole !
Pwis on s' ritrova so l' aite, divant l' tombe del famile. La, li fossî nos ratindéve. Il aveut ddja rissaetchî les grossès takes di croufier leyant å lådje li grande gueuye do cåvô.
C' est k' les parints d' mes vîs parints avént veyou grand, foirt grand. Come c' est zels k' avént dné on boket d' tere a l' fabrike d' eglijhe po ralårdjî l' cimtire, il end avént wårdé ene pårteye po-z î maçner leu sårcô. Mins ké sårcô ! Avou ostant d' lodjetes ki dvins on cåde a l' låme ! Li djoû, k' a m' toû, dji les irè rtrover, nos î serans bén a nos céncwante, tertos djetons dås minmès raecinêyes.
Tot l' monde a stî binåjhe di rintrer s' rischandi, e l' grande coujhene des locataires, la ki m' matante elzî leyive li mitan di s' måjhone. Sins halkiner beacôp on a hagnî a gros dints dvins les pistolets et les dorêyes, k' on a ramouyî avou do bolant cafè. Pwis, mes mononkes ont esprindou des gros cigåres, on a fé passer on bari d' " Bols " et on a djåzé d' traze a catoize. Nén trop lontins, ca l' notåre aveut priyî l' famile a s' buro po troes eures, et pwis, di ç' tins la, nolu n' s' åreut volou astårdjî so les voyes.
Li vinte dura pus d' èn an. Nonante ectåres di teres et d' paxhis, pus les bastimints del cinse et l' bele grande måjhone des vîs parints. Tot l' monde voleut moussî foû d' ene indivizion di dvant l' guere di catoize. Et i gn aveut co les meubes, ki l' notåre aléve vinde sol rowe ! Dji m' sovén k' on î a stou, avou mes parints, deus dimegnes etirs. I gn aveut troes plaeces bourêyes a make avou tos les camatches et tos les agayons ki cwate djeneråcions d' gros cinsîs avént acmagnté so cint et céncwante ans. Ké bouzin, mins ké trezôr avou. Dj' aveu mexhné on bea vî årmonica, on bounet d' djudje (ca do tins des Francès, onk di mes tåyes esteut grefî å tribunå di Nassogne) et ene raecene di påkî, on bwès très deur, k' on-z aveut sculté èn oujhea avou. Dj' els a co todi. Mes parints, zels, ont ratchté les pus beas meubes.
Pus d' cwarante ans ont passé. Vola ddja ene hapêye ki popa et moman ont stî rdjonde les stoeles. Po tote eritance i m' ont leyî ene bele viye ôrlodje di tchinne, avou on cåtron di stin. Dj' î rwaite come a l' purnale di mes ouys et l' alnute, cwand dji lyi rmonte ses pezants, dji tuze a totes mes viyès djins k' ont fwait les minmes djesses tot do long d' leus vicåreyes. I m' ont leyî avou on grand scretaire, tot fén parey ås cisses ki fijheut XX li grand ebenisse del Fåmene, et k' on pout vey å muzêye di Måtche. Po m' camaeråde Toumas, k' est on fel kinoxheu, n' a nole dotance a aveur : c' est då grand mwaisse lu minme.
"Sais bén, valet, k' t' as la ene sacwè d' råle" mi djha-t i, l' prumî côp k' el voeya. "Tene, tene, dji wadjreu ki doet-st aveur des ridants catchîs; K' endè diss ?" Et sins atinde, i soleva l' covieke et trifouya ene miete tot avå. "bén tuze, valet", derit i. Dji dveut fé les minmes ouys ki Sint Djiye, cwand i m' prezinta deus ptits ridants bourés a make di vîs papîs. "On direut des letes."
Ayî ! C' esteut bén des viyès letes, adressêyes tertotes a Mamjhele Marthe D. a Tchårneu.
"Dji loucrè a tos ces tchinisses la pus tård" di dju mi, "alans todi boere on vere."
Ci n' est k' bén pus tård, mierseu e m' buro, ki dji m' meta-st a lére les vîs papîs.
Avant do disnukî les bleus flokets ki loyént li paket d' ewalpeures, dj' aveu dmani lontins so balance. Est çki dj' aveu bén l' droet do herer m' narene divins les screts da m' matante, divins des afwaires k' ele aveut por seur volou wårder por leye tote seule, sins k' nolu n' el sepaxhe, mågré k' elle åye morou i gn a cwarante ans ? Mins, dji voléve sepi. Dji voléve sepi kî k' aveut stî cisse viye feme ridêye pés k' ene rinnete, et ki m' fijheut si télmint sogne cwand dji n' esteut k' èn efant.
I gn aveut la ene vintinne di letes, sicrîtes d' ene bele mwin, sins ratchacha, ni måcule, ca c' esteut l' notåre di A., on viyaedje vijhén, k' els aveut fwaites. Ça cmincive d' abôrd avou «Ma douce amie», «Ma, très chère Marthe», pwis ci fourit «Ma tendre fiancée» et po les derinnes «Mon adorée». I gn aveut la rén po fé rodji ene påkete d' asteure. Tot esteut oniesse, convnåbe insi k' ça dveut l' esse e l' boune societé. I djåzéve del pormoennåde k' il avént fwait l' dimegne avou tote si famile, di ses tinres sintimints por leye, di leu mariaedje po l' erire såjhon cwand s' doû serè houte. Afeye, i scrijheut des rimeas a l' môde di ç' tins la, avou Cupidon et Venusse, et totes sôres d' afwaires po fé rire les djonnes d' asteure. Ça atakéve å moes d' djulete 1903 po fini å moes d' awousse 1904.
Insi, nosse matante aveut-st avou on galant ! Cwand on a wårdé e s' tiesse l' imådje d' ene sôre di viye beguene, sicroufieuse et tote racrapotêye c' est målåjhey d' imådjiner k' elle ossu a polou esse djonne et bele; portant i dmane co å fond d' mes ridants des fotos d' ene nozêye båshele ås crolés noers ouys : Marthe, di s' djonne tins. Leye avou, s' åreut polou maryî, aclever des efants, e l' plaece di souwer so pî come ene fenaesse. Ki s' aveut i passé ki l' mariaedje aveut stî so flote ? I n' aveut nouk di mes cuzéns a m' poleur responde.
Gn a bén lontins k' dj' aveu rovyî l' istwere di m' matante, cwand, l' esté passé, on camaeråde, Jean L. li medcén di N., mi priya a s' måjhone po-z î djouwer bridje. Il atouma ki dj' î fjha l' kinoxhance d' èn ome foirt amiståve, plaijhant, tofer di boune oumeur et çou ki n' gåtéve rén : mwaisse djouweu. I m' dijha k' esteut notåre a A.
"Estoz vs a A. dispoy lontins ?" lyi dmanda dju.
"Cåzu dispoy todi. Mi grand-pere î a vnou notåre e 1904."
"Et l' ci k' esteut la dvant lu, k' a-t i divnou ?"
"Li notåre X. ? A, c' est si lon tot çoula k' dj' el pout bén dire. C' esteut on «rén n' våt» k' aveut djouwé les çanses di ses pratikes. Ç' åreut fwait on scandåle teribe si n' s' åreut nén tiré ene bale e l' tiesse po nén esse tapé e l' pote. C' est insi ki m' grand-pere riprinda l' etude."
A ç' moumint la, mi pinsêye s' enonda bén lon. Dji rvoeya les viyès letes k' ene nozêye djonne feye ås noers crolés ouys aveut wårdé tote si veye å pus parfond d' on ridant. Bén après aveur cwefe Sinte Catrene, ele les aveut lejhou et ralejhou cint et cint feyes, sospirant so si amour pierdou, codånêye a dmorer djonne feye, sins espwer di rtrover a maryî ene sakî di s' condicion.
L' ôte djoû, dj' a stî vey mi cuzén Djåke, la ki nos aveut priyî a dinner avou m' feme. Nos n' nos voeyans waire, ca nos dmorans bén lon erî onk di l' ôte. Mi, dji vike co todi e Vraiy Condroz, li payis d' mes tåyes, dismetant k' lu a cwité Moustî, ki s' pere î a stî docteur des anêyes å long, po-z abaguer après Tchålerwè.
Nos avéns apoirté ene låssete di praniles por lu, et on gros doket d' djalofrenes po m' cuzene.
- Dji m' les va mete e l' pot d' Pessesse. " derit ele.
A ! L' vî pot d' Pessesse ! Kéne istwere ! C' est ene sôre di grande djusse di blanke fayance, kissemêye di bleuwès fleurs, et ki, d' avance, sierveut po-z aler cweri e l' cåve, li bire foû d' l' aforé tonea.
Avou, i gn a-st on djaene papî, ene lete ki m' cuzén wåde come li gate d' ôr. C' est l' grand mere di nosse grand-pere ki l' a scrîte, e francès, d' ene bele mwin, avou des grandès croles, mins sins nole måcule, ni flatchisse. A tot côp k' dj' el ralé, l' minme emôcion m' sitrind l' cour, et dji rtuze a mes viyès djins. Mins leyans dvizer l' viye mame :
- E l' anêye meye set cint nonante troes, evayis pa les Francès moennés pa l' djenerå Dumouriez. Il avént l' no di tot mesbrudjî. Mes vîs parints k' estént-st a Pessesse, ont corou evoye so Oufet, et cwand il ont rivnou, tote li cinse esteut po-z insi dire tapêye djus. Les sôdårds avént broûle tot çou k' gn aveut moyén d' broûler. Tot rintrant e leu måjhone, i n' î ont pus rtrové k' on pot, k' aveut siervou po-z aler cweri del bire. C' est ç' pot la k' a stî wårdé come ene sinte erlike pa l' famile Prignon Warnant. " to ôtes asteure ? C' est les djoûs ki vos voerîz, åd triviè del bawete del televuzion, des hiedes di pôvès djins ewaerés so les voyes, petant å diale dji n' sai wice, di sogne di s' fé axhorer d' leus vijhéns, ou bén di s' fé kihatchî pal schitêye di bombes ki les avions amerikins lzî tchiyèt so leus tiesses. Ki vénrîz vs fé e ç' monde d' efouwis bôreas, k' ecråxhèt les martchands d' canons et d' djambes di bwès ?
Dimorez la, ou çki vs estoz, binamés tåyons, et eplorez l' Bon Diu po ki laixhe ås efants d' nos ptits efants ene gote d' espwer.
Pôves vîs parints k' avez tant sofrou d' ces démons d' Francès, ki dirîz vs si vos pôrîz rivni adlé nos.
Dji n' sai s' vos kinoxhoz l' dezert. Dji vou dire li vraiy dezert, la ou çki vos n' trovrîz nén co ene pougneye di souwêyès yebes racrapotêyes inte deus platès pires. Ou çk' i n' a rén ! rén k' del cayasse, ossu lon ki vosse vuwe poye cori. E ç' dezert la, dj' î a stou, e fén fond do Sara aldjeryin, on pô divant k' ene binde d' efouwés moudreus n' atacaxhe a-z axhorer ses prôpès djins, po l' pus grande glwere d' Ala.
C' esteut do tins do condjî d' Noyé. Nos esténs la, ût camaerådes, vinous cweri ene gote d' avinteure et nos voléns griper disk' al copete del Garete el Djenoun, li pus hôte des montinnes d' après la.
I gn aveut so nosse cåte michelin ene longowe rodje roye avou deus mots on n' pout pus assaetchants : piste interdite. So l' côp, nos avans-st avou l' idêye del shure avou nos djipes. Pus d' cwate cint kilometes sins on pelé hamtea ! Rén ! Siya, portant ! A mitan voye, on voeyeut, on ptit bleu rond : di l' aiwe ! Cwè sohaitî d' mî po-z î passer les matenes et fiestî novel an ?
Et nos avans rôlé, rôlé tote djoû, loyminoymint, åd triviè d' on dzolé payis, loucant di n' nén piede ces hopeas d' setchès pires ki ls omes ont tapé ene so l' ôte, afisse do mårker l' voye.
Li tins nos shonna long, foirt long. Anfin, a l' vesprêye, dal copete d' on crestea, on dischovra ene vete taetche å mitan des plins, ene tote pitite taetche di vicante coleur, pierdowe å mitan d' ene mer do djaenåsse piroe. Nos avéns håsse d' ariver.
Ene sôre di brouyård ewalpéve tot l' bazår, et on voeyeut li wapeur soude et s' rispåde tot avå. Tot conte des prumîs åbes, des bastimints. Des bloks di rôze beton, sins astaedjes, come tapés sol såvion.
Vudes !
Rén k' ene pezante poite di fier ki l' vént fjheut crîner so ses gonds erunis. Minme li blanc måvî k' on rescontere portant tos costés, ni nos vna nén sohaitî l' bénvnowe, come c' est l' uzance.
A céncwante ascoxheyes, aspoyeyes å flanc d' on croupet, come ene riglete di hougnetes avou, tchaeskene a s' tiesse, ene pire dressêye. Des tombes ! Ene pitite aite mierseule, bén lon erî do monde.
Padrî çou k' aveut stî ene cinse, ene foite odeur di pouris oûs nos broca-st al narene. On s' pinséve sondjî. Del bolante aiwe aspitéve foû d' cint plaeces, rimplixhant tot, gargouyant. Des grossirès bagnoeres tchabotêyes e l' plinne rotche. On aveut må ricnoxhe åd triviè del sipexheur les ombions des omes, ewaerés, come des spérs. Kissemêyes håre et hote, des curêyes di tchamôs, totes etires, souwêyes come des catches e for, avou leus flouwîs ouys, refoncîs e leus trôs, et, leus poyowès peas tinkieyes so l' oxhea d' leus coisses. Rén n' î mankéve.
I ns atouméve a feye di trover tot do long des voyes des eskeletes bén rnetyîs et bén blankis, letchîs et raletchîs des biesses do dezert, ki n' end årént nén leyî la l' pus ptite betcheye. Adon k' vaici...
Rén n' aveut polou viker. Li flairante aiwe, fortcherdjeye di shoufe, epweznéve biesses et djins !
Nos esprindîs ene boune blamêye et d' restchåfer totes les platêyes ki nos avéns apontyî a l' avance po ç' shijhe la. Peneuse swerêye ! On vuda bén sacwantès botayes, on saya bén d' ataker deus, troes tchansons do tins ki nos esténs co studiants. Al vude. Li moirt ! Li sintimint del moirt nos ewalpéve et strindeut nos cours. Et les vigreusès blames n' espaitchént nén l' edjalante froedeur del nute di nos toumer so les spales.
A dijh eures, tot macasses, nos esténs tertos racrapotés dzo nos covtoes.
As aires do djoû, nos estîs so pî. Abeye, on s' a sohaitî ene boune anêye, on-z a boevou l' cafè, pwis, sins tårdjî, nos l' avans levé, bén avant ki l' solo n' åye rischandi l' air. Et nos avans rôlé, lontins, sins moti. Ene eure å long, nos avans trové, plik et plok, des carcasses di tchamôs. L' airaedje do viker aveut tchôkî so les voyes les pôvès biesses. Tant k' elle î avént co polou hope.
Jean-Pierre Dumont, Sint Fontinne, li 28 di setimbe 2001.
Randonnée à cheval en Hongrie doublé d'un voyage historique.
Pate di robete
I
C' esteut el Hongreye, li prumire samwinne do moes d' setimbe.
Dispoy cåzu on moes, i n' aveut nén ploû. Mågré ki dji les ramouyive tos les djoûs a l' vesprêye, les fleurs do pårtchet si dflouwixhént di soe. Tant k' å waezon, ci n' esteut pus k' ene rossete taetche k' aveut do må do rcovri les pelakes di souwêye tere, plinne di creveures, mins ossu deure ki l' daegn d' ene heure k' on-z î åreut yeu batou å flayea tot èn ivier.
A nonne, li mierkeure do termomete s' enondéve et markéve pus trinte digrés. Minme dizo l' torna (gloyiyete, galatasse), cisse longowe galreye ricoviete d' ene vegne ki s' sitåréve so li dvant del måjhone. Mins les pezantès trokes, håynêyes e plin solo, loftént l' tcholeur. Et l' oujhinete å souke rotéve carape ! Li vén serè bon !
L' air esteut tote setche et, minme al pikete do djoû, dji m' åreu polou pormoenner a pîs dschås totavå l' corti sins aveur sogne d' els aveur frexhs.
Dji passéve les djournêyes retrôclé e m' måjhone, a m' anoyî. Dj' aveu bén sayî di m' mete å lijhaedje mins, a tos côps, dji m' aveu essocté...
Et pu dji n' aveu gosse a rén. A shijh eures al nute, dj' aléve å restorant afisse do m' candjî les idêyes. Mins li pus sovint, n' aveut nole cande ki mi. Li djonne sierveuse n' aveut nén on laid vizaedje, mins c' esteut ene sinte Arzipete. Et on pô enocinne avou ça ! Sayîz di lyi taper ene couyonåde ou del balter, ele comprind todi boû po vatche. Adon, après troes sayes... !
Mins li grande soe fwait boere al basse. Dji lyi aveut dné radjoû, on djoû après si ovraedje, et ele m' aveut shuvou e m' måjhone. Come dji so-st èn ome haitî, dji m' aveu tot droet metou en alaedje. Mins c' esteut ene sins-exhowe. Dj' ourit bon m' kitaper sins ritnowe, ele ni hossa waire. S' ele ni m' åreut nén avou planté les ongues di ses doets dvins les spales et m' agrawyî a sonk, dji m' åreu dmandé cwè. Dji bata et rbata el gregne, mins... dji vana foû.
Dj' el ramoenna disk' a l' måjhone di ses parints å viyaedje d' a costé et dji lyi dna ene bone dringuele. Sins moti, ele aveut metou li rployî biyet e s' pitit poite-manoye, m' aveut tapé on setch pitit betch et s' aveut winné foû d' l' oto. Dispoy, cwand c' est k' dj' so vaila sins m' feme, nos nos rtrovans deus, troes côps so l' samwinne. On s' arotinêye radmint a ene sakî et on ndè dvént on pô nawe.
Divant do rintrer dj' aléve al swerinne amon Imre, li gåre di tchesse. Nén trop lontins, ca après la, li solo s' coûtche ene eure pus timpe ki vaici et les djins vont doirmi avou les poyes. Nos dvizéns d' tchesse et d' bisteu. A tot côp dji m' foircive do boere si vén. Di l' " Othello ". On wapisse vén da sinne, ca come tos les cis do viyaedje, mi ome aveut ses deus vedjes di vignoûle, agripêyes ås bounès hourêyes. Mågré k' ci chal vineut do " Arany Hegy " (li mont d' ôr), ci n' esteut tot l' minme ki del tchabawe. Mi pôve sitoumak, afaiti å bourgogne, brognive et fjheut li mawe a tchaeke goirdjete.
"Vos av vinou bråmint trop timpe, ciste anêye", dijheut i Imre. "Avou l' tins k' i fwait, les ciers n' atacront nén a boerler divant ene bone samwinne. Pocwè ni vs alez vs nén pormoenner ene miete et rivni dvins kékes djoûs ? Leyîz don vosse fizik e m' måjhone, i n' lyi arivrè rén !"
L' idêye n' esteut nén biesse. Dj' î tuza tot ndè ralant. Et co divant d' m' edoirmi.
Li leddimwin, dji telefona a m' camaeråde Lottsi po lyi dire ki dj' aléve e s' måjhone.
Lottsi dmoréve a Bakonykuti. C' est ene pitite plaece di deus cints djins, essoctêye so les prumirès rbates del Bakony. Li Bakony ? C' est on deur payis; ene sôre di setche Årdene ki les plouves brognèt. On î voet des grands bwès d' tchinnes et d' faws. Mins ossu des pôves trîxheas wice ki des bindes di bedots cwerèt leu maigue payele inte les pires di castinne k' abrotchèt d' tos costés. L' esté, on broûlant solo les make. L' ivier, c' est ene coixhante bijhe k' els edjale. Å resse, i n' si passe nole måle såjhon ki les hôtès nivayes et les consires ni comaxhénxhe li seule voye ki moenne å viyaedje.
Pus lon, i n' a pus rén. Li disseulance a tchessî les djonnes foû des måjhones di leus tåyes. Il ont leyî la leus raecinêyes po-z aler al veye cweri d' l' ovraedje. I vikèt asteure, etassés come les djåbes d' on cina fornouri, divins des hôtès tours. Des bastimints sins åme, wice ki tchaeke famile a droet a s' pitit djîsse. Tchaekene si ptite tchabote, wice k' on woeye onk so l' ôte télmint k' il î fwait stroet.
Bakonykuti åreut påjhûlmint morou avou ses viyès djins, sins hikets ni toubions, si l' comunisse n' aveut nén pindou d' l' aile. Li machine hansixheut, et fåte di cråxhe les rôlmints crînént. Les pus coraedjeus, et les pus toursiveus, zels, s' ont radmint saetchî l' tiesse foû do strin. Et les novelès societés aspitént come des tchampions. Po l' ci k' esteut sûti et k' esteut d' atake, les çanses ont rintré a schoupêyes. Li rescoulé viyaedje trova des noveas mwaisses. Mins les novelès forteunes, vaila, ni s' håynèt waire. Et portant ! Padrî les hôts meurs et les spès postîs d' bwès, si catchèt asteure des clapantès måjhones. Les pôvriteusès ptitès cinses des halcotîs ont divnou les pus amiståves des dmorances. On ls a metou al môde d' ouy. Avou totes les ahesses et on pô d' pus.
L' cisse da Lottsi våt bén les ôtes. Al viye måjhone di payizan, on a djondou ene bele grande ronde plaece : c' est leu sålon, a leus deus avou s' feme Jouja. Des anêyes å long, l' ome a moenné des camions pa tot avå l' Urope. Asteure i s' a rsaetchî des afwaires. Il a-st a schipe céncwante ans mins i vike dedja so ses rintes, come on ptit rwè.
Si pasmint d' tins, c' est les tchvås. I ndè tént todi set, ût, divins des ståves k' il a fwait basti tot å coron di s' djårdén. C' est k' après la, les waides sont si télmint laides k' on est oblidjî do fôrer l' bisteu l' ivier come l' esté. Mins ni contez nén vey Lottsi avou l' fotche ou l' hé el mwin. C' est on pinsioné ki vént djeter tos les åmaténs. Nou risse nén pus del vey apougnî l' mantche d' ene sitreye. Ça, c' est l' ovraedje del palfurnî, on djonne valet k' a tchoezi les tchvås po mestî.
Neni ! çou k' Lottsi inme, c' est les longs galops avå les tchamps et les trîxhes. Roufler roedabale åd triviè d' tot, sins ehale, come on dislaxhî.
Ouy, i n' fwait nén l' djåke. Il åreut pus vite les orayes basses et l' cawe e s' cou. C' est ki, li djoû di dvant, e plin galop, la k' i s' î atindeut nén, li roncin da Lottsi fjha des fameusès hopes. Nost ome vuda ses strîs et, tot fjhant ene pertinne di Diu l' pere, s' ala stårer so l' deure tere do pazea. So l' côp, tot l' monde aveut bén rî. Mins l' ome fijheut ene laide xhene. C' est k' i s' aveut dispotlé l' droete sipale. I s' loukive la tot biesse, avou l' bresse ki pindeut; tot fén parey k' on faizan d' treye ki les raidjreyes ont dismonté et ki ratind, ståmusse, ki l' tchén d' tchesse lyi dene si daye.
Come il esteut trop lon del måjhone po ndè raler d' pî, on houca Jouja avou l' G.S.M. Ele moenna s' bouname tot droet a l' ospitå, wice k' on lyi rmeta si spale e plaece.
Todi end est i, k' asteure, i s' ripoize, li bresse e scherpe, en on grand fåtûle dizo l' veranda. Jouja fwait tot çk' ele pout po l' candôzer. Lu, k' araedje did faleur dimani coet, est haeyåve et n' sait cwè edvinter po l' fé assoti. Mins, il est bén binåjhe do m' vey. Et mi, come dji so bon camaeråde, dji fé les cwanses del plinde et do m' endè fé må.
C' est al vude k' èn ôte ki mi l' åreut vnou trover et dji voe bén k' i m' dimande li tourminte. C' est ki ses tchvås, ma fwè, c' est cåzu ses efants, et i ndè prind pus d' sogne k' ene viye covresse di ses poyons.
Mins Lottsi m' kinoxheu. N' avéns ns nén eshonne batou e rabatou l' payis. Il aveut tote fiyate divins mi et s' n' aveut i nén sogne di m' leyî monter ses djonnes polins. C' est ki dj' aveu l' toû avou zels. So pô d' tins, li pus pawoureuse di ses cavales aveut filé tot doûs, sins ki dj' lyi åye gåté s' boke.
Ossu s' leya-t i adire. Mins, il aveut l' cour gros come on pan do m' leyî aler sins lu. I m' a fwait promete di prinde si G.S.M. avou mi et d' lyi dner des noveles troes côps par djoû.
Dj' end irè, aveut on convnou, al dischoviete d' on payis ki nos n' kinoxhéns nén co. Insi, pus tård, nos î pôréns raler eshonne. I m' fårè aler so l' Nôr, après l' Danube, la wice k' i fwait l' frontire avou li Slovakeye. I m' fårè trover des novelès voyes, des novelès plaeces po-z î djîstrer, po-z î magnî, biesses et djins. Mins li pus deur, serè pol pus seur do passer åd triviè do Vertes. C' est on såvadje payis, sins voyes et sins viyaedjes. On pôvriteus platea. Cwénze meye ectåres di måvas bwès, ki les omes n' ont nén cweri a haper ås ciers et ås singlés. On l' voet did lon, astampé å mitan des ritchès plinnes, ki dresse ses blankès falijhes come les meurs d' èn adjeyant tchestea.
Les omes vikèt a ses pîs, et des belès vegnes racovrèt les pleus k' anoncèt ses roedès gonxhires. C' est l' Pelé Mont, li Mont d' ôr, li mont ås tchawes. Des blancs viyaedjes s' î ont essocté. Riyantès måjhinetes kissemant les cotiaedjes. Mins troes ascoxheyes après l' dierinne gloriete, les ronxhisses atakèt et l' ome n' a nén stî pus lon. Et c' est å plin mitan di cisse contrêye sins åme k' i m' fårè passer l' nute.
II
C' est a schipe si les shabots da Holly solevént ene fene poûssire ki rtouméve tot droet so les tenès rotes ki les fiers avént leyî.
Nén ene passe di vint. Portant, divins cisse lådje golete, divins ces bassès teres sitårêyes inte Bakony et l' Vertes, tot come amon nozôtes li Fåmene si vént herer inte l' Årdene et l' Condroz, il est bén råle ki l' vint d' bijhe si tinjhe coet. L' esté, c' est on plaijhant zuvion ki rafrexhixh li pezante air et ki, cwand i s' måvele, divént toubion et epoite å diale des nûlêyes di grins d' årzeye. L' ivier, c' est ene sacwè d' coixhant ki roufele sol campagne. Ene måhaiteye froedeure ki s' winne dins vos mousseures et vs edjale vos oxheas.
Holly, lu, n' shonne nén sofri do tchôd. Il avance sins balziner, tot levant les pîs onk après l' ôte, reglé come ene ôrlodje. On pinsreut vey ene djodjowe mecanike di davance, k' on rmontéve avou ene grande clé e s' dos. C' est on fel bidet d' shijh ans. Èn Arabe, avou come tos les cis di s' raece ene pitite ruzêye tiesse, des grands ouys amitieus et des djerets d' acî. A, nos fjhans ene bele cope a nos deus ! Presse a-z aler disk' å coron do monde.
Li pus sovint nos rotans so des steules. Vola pus d' on moes k' on-z a fwait l' awousse et i n' tuzèt nén co a risteuler. On voet co, håre et hote, des gros ronds balots di strin rawårdant k' on lzès oistêye. C' est ki, vaila, dispoy k' il ont-st avou l' comunisse, les ptitès cinses ont fwait plaece a des grands agayons. Les halcotîs ont divnou des ovrîs d' l' Estat ki s' endè fotèt, et k' end ont d' keure di çou k' pôreut-st ariver après k' ont fwait leus eures. C' est insi ki l' pus sovint on n' voet nolu a l' ovraedje sol campagne. Pwis, a feye, on n' sait kéne zine elzî prind, vôre tot d' on côp, so li ståreye ene caweye d' adjeyantès éndjoles. Ele si metèt e roye, et dins l' groûlmint d' leus moteurs di deus cint tchvås, atakèt a bate, a tcherwer, a rispåde a l' ansene.
Ouy, nos estans tchançleus. Rén n' vénrè gåter l' påjhûlisté del plinne. On s' pôreut croere rivnou cint ans en erî. Et dismetant k' on s' leye hossî do tchvå come èn efant el banse, li loukeure si tape disk' as prumîs cresteas do Vertes, et vos pinsêyes corèt bén lon, bén lon, bén lon...
Li lak di Surgo ki rglatixh å solo, racrapoté vaila tot å fond del valêye, nos assaetche. Nos rôbalans ene miete tot do long des boirds, inte les bohêyes di sås et les bouxhons d' rozeas håynant leus cawes di rnåd. Dji tchôke Holly dvins les bassès aiwes, la wice ki l' fond est deur et k' i n' riskêye nén d' s' emarasser. Li biesse, tote binåjhe shofele sol tiene toele come on l' freut po rfroedi ene sope trop tchôde. Pwis, ele plonke si muzea dvins disk' a ses ouys et sprogne a plinne narene. C' est aprume k' ele si mete a boere, tot doûs, a longuès goirdjetes. Dissoelêye, ele bate l' aiwe avou s' pî come po fé taire les rinnes. Et vo nos la tot frexhs, ca l' vicant flayea, l' assoteye grawiete, nos ramouye tos les deus avou totes ses spiteures et ses vigreus hoyons.
A nonne, nos esténs-st å dzo del falijhe. La wice ki l' vî tchestea del rotche ås tchawes, ki ravize on strouk di dint pierdou dvins ene schårdêye boke, tape si ombion so les dierinnès måjhones. La, ene sitroete creveure si drouve el blanke rotche, fén parey ki si on côp d' hepe l' åreut yeu kerné. C' est l' voye ki dj' contéve prinde po m' moenner sol platea. Li dierinne gripete est covrowe di cahouteas. Des sôres di vudès botayes ki les djins del veye bastixhèt å mitan d' leu boket d' vegnes, li pus sovint dzeu on cavea. C' est tot ptit, sins l' aiwe ni l' electrike, mins pol ci ki vike divins deus plaeces, al copete d' ene hôte tour, c' est on ptit paradis.
Il î vnént les dimegnes, tot s' rafiyant d' esse pinsionés po-z î passer leus djournêyes. Vo ndè la djustumint onk ki bricole a l' airtchete di s' gloriete. Tot-z oyant les pas da Holly, il a rlevé l' tiesse et i nos waite aprepyî.
" Yo napot kivanok ! "
" Yo napot ! "
Al campagne, cwand l' ovraedje ni presse nén, on-z est todi presse a taper ene copene. Sins esse trop curieus, on inme sepi kî k' el pona, kî k' el cova. Adon, si al copete do martchî, vos estoz èn etrindjî !
Po m' pårt, dji n' a måy rigreté mes dvizes avå les voyes. C' est ki bén sovint li dierinne des ptitès djins a co des sacwès a vs aprinde. Ci-chal esteut foirt amiståve et bénrade i m' priya a moussî e s' corti et a boere on vere avou lu.
I gn aveut la on foyou djaeyî. C' esteut l' plaece a l' idêye po-z ateler Holly. Dji distinkia s' cingue et rmonter les strîs bén hôt so s' sele. Påjhûle, i sera les ouys et s' essocter so pî. Nos nos avéns atåvlé so des passetes, e l' ombe, dizo on toetea ricovrou d' vegne ki s' avancixheut so li drî del måjhinete. L' ome prinda des cizetes et on platea. So pô d' tins i nos aveut côpé deus belès trokes di blanc roejhin et cwate grossès poeres. Pwis, i dischinda el cåve po ndè rivni radmint avou on plin "lopo" (on "voleur" c' est ene pupete d' on lite) di vén so si spale, k' i ndè stopéve li buzete avou s' doet. Adon i rimplixha nos veres.
Ci n' esteut k' del fayêye pikete, mins ele esteut bén frisse et ele mi ramouya l' gozî k' esteut bén setch, dispoy l' åmatén. Mi novea cama esteut tchesseu. Dabôrd, nos avéns po djåzer. Mins tot l' minme, ki fjheu dju a tchvå ? Did wice vineu dju et wice aléve dju ? Il åreut volou tot sepi.
Cwand dji lyi ouri raconté kî k' dj' esteu et çou ki dj' voleu fé, li mwaisse del måjhone dimora-st on long moumint sins moti, pierdou dvins ses sondjreyes.
"Si dji vs a bén," derit i, "vos vôrîz monter disk' a Sint Nicoley då Danube åd triviè do Vertes, et vs n' av nole idêye wice magnî, wice djîstrer. Leyîz m' on pô vey vosse mape. C' est ki dji tuze a ene sacwè, ou pus vite a ene sakî. Mins waitans ene gote... Bon, nos estans vaici, å pî do tchestea... Vola l' Danube... A, vola Sint Nicoley. A la bone eure, Vadasz Haza est djusse a dmeye voye... C' est la ki vs fåt-st aler. Et loucans asteure kimint k' on-z î va. Yo, Yo, Nagyon yo, tot s' emantche on n' pout mî."
"Mins ki gn a-t i don d' si zûlant a Vadasz Haza ?", dimanda dju
"Rén. I n' a rén. C' est djustumint po çoula k' l' atoume carapmint bén. Dji vou dire k' i gn a vaila k' ene måjhone di gåre, mierseule å mitan des bwès. C' est ene cope di vîs k' î dmane. Fleur di bråvès djins. Vos n' sårîz trover pus oniesses et pus fiestixhantes. I prindèt voltî on lodjeu do tins del tchesse. Et come nos estans co timpe, dijhoz lzî ki vos vnoz di m' pårt. C' est Szabo Istvan k' on l' lome. Vos pôrîz dire "li Potchåd". Et cwand c' est k' vos parvénroz a Sint-Nicolai vos trovroz åjheymint po lodjî so plaece. Il ont tot çk' i fåt."
Dj' åreu bén passe tote l' après-nonne amon "l' Potchåd ". Dj' aveu do må do ratni mes båyes et mes grawmints d' vinte. Dj' åreu voltî fwait ene pitite prandjire, mins nos avéns co ene fameuse trote a fé.
Dji rmerciya mi ome po tot, prometa del rivni vey pus tård et dijh munutes pus tård, les cwate fiers da Holly clapént sol deure tere del viye rote.
Divant d' end aler, li Potchåd aveut saetchî deus grands saeyeas d' aiwe foû di s' pouss. "Vos n' vos endè dotez nén", aveut i dit, "mins la, al copete, i n' a pont d' aiwe. Leyans don boere li biesse a s' endè hiyî l' panse."
Et Holly aveut plonké ses lepes e l' brouvaedje et boevou d' on plin trait. On voeyeut si pupe monter et dischinde sins låtchî et l' batch di zénk si vudive, tot fén parey k' ene broke di tonea.
III
Nos nos avéns egadjîs dvins ene sitroete schavêye kitaeyeye e l' falijhe; ossu nete ki l' côp d' fiermint d' on bwejhlî. I fjheut spès. Les rais då pezant solo ni parvinént nén a trawer l' fouyaedje des faws ki rcovrént les roedès hourêyes. Sovint, i nos faleut catourniker åtoû d' blancs bloks di pires k' avént berweté al valêye et ki stopént l' pazea. On n' voeyeut nou rî, nén minme on hourlea. C' est ki, chal, les hôtès nivayes di l' ivier fondèt tot doûcetmint; come les rodjes lumçons cwand les roufions rispårdèt so leu screnes ene piceyes di sé.
C ' est ki l' pire di tchåsse n' est k' ene grande passete. Les aiwes passèt houte po s' aler rashonner låvå, e l' parfondeur del tere. Et s' il atoume k' après ene foite lavasse ou ene nûlêye d' oraedje, on rouwåd vegne a nexhe, si n' est k' on feu di strin ki s' piede on pô pus lon e l' noere gueuye d' on tchantwer.
Sol crestea, ci n' esteut k' on grand plin ki l' pîssinte trivierséve, come tracêye å coirdea. Gn aveut k' des balivôs. Tot çou k' åreut polou rapoirter des çanses aveut stî hapé des Rûsses. I l' avént evoyî vaila, e leu dvastêye patreye po ndè fé des måjhones, des meubes et do papî.
Dizo les tenès coxhes, c' esteut come on clairisse, avou, kissemés plik plok, des djaenès fetchires et on souwé ronxhisse. Pôve maigriteus payis ! Et nos avans roté, roté... Roté troes longuès eures sins rescontrer ene sakî.
Nén on pelé spirou po nos mostrer s' rossete cawe tot gripant so les bôres; nén on fayé ritchåd po nos grawyî les orayes avou ses tenissès tchawtreyes. Mins, afeye, li coehisté fwait do bén.
Dj' aveu leyî l' bride a Holly ki m' moennéve a s' manire, mins dj' aveu tote fiyate dvins lu et dji l' åreu polou rprinde sol côp. Dismetant k' mes ouys waitént sins loukî, mes pinsêyes rôbalént bén lon, bén lon...
Dj' esteu co å mitan d' mes sondjreyes cwand l' pîssinte vina mori dvins ene måle waide plinne di fenaesses. "Ene praireye al diloujhe", mi di dj', "nos î estans". I m' fala fé tot l' toû do pré divant do trover l' bocåd. Li pazea s' aveut alårdji po divni ene voye eclôse inte deus murayes di spenes ki n' avént pus veyou l' cizete dispoy ene fameuse tchoke. Dedja, dj' aporçuveu tot å coron on vî bastimint ås meurs blankis et å toet di strin, cwand aroufla did dizo l' håye on grand dlaxhî brun tchén, k' avora so Holly et lyi potcha-st al narene.
Li tchvå n' end esteut nén a s' prumire astrapåde avou on tchén et i n' pierda nén l' tiesse. Cwand l' måle biesse ki hawéve come on disterminé passa drî lu, i l' pita d' ses pus roeds. Li tchén k' aveut apicî on fel côp d' pî e plinne gueuye, racora viè s' måjhone tot wignant.
Ene viye feme moussa foû del måjhone et li stroukî diale s' ala taper sor leye, come el freut ene tchoulåde efant. "Mi pôve fi", dijheut-st ele, "mi pôve pitit fi !". Li biesse si rapåjhta ene miete et s' coûtcha tot tronnant ås pîs del nenene ki l' fiestixheut doûcetmint. C' esteut-st on bea tchén d' tchesse, del raece k' on lome brake almand. Li viye esteut mousseye al mode des "nenis" do payis. C' est ki, vaila, on arinne li pus sovint les vîs tot lzî dnant des "mononke (batchi)" ou des "matante (neni)". Ele poirtéve on long vantrin a fleurs so ene sôre di scançon d' ivier, et on noret d' tiesse catchive ses blancs tchveas. C' est seulmint adon k' ele rileva l' tiesse et nos voeya.
Ele n' aveut nén l' air d' esse måle, mins ele fijheut ene mawe tourmintêye. Elle aveut co l' tiesse avå les cwåres et ele ni compurdeut rén a çou ki s' passéve åtoû d' leye. Dji m' leya rider djus d' mi tchvå, bodja m' calote et lyi babouya kékes mots e m' kipité hongrwès. Ele mi rloukéve d' ene air enocinne, come ene sakî ki piede ses nicnaks. Mins la k' elle oya l' no di Szabo Istvan, li Potchåd, ci fourit come cwand on rai d' solo trawe li spexheur do brouyård et k' on boket d' tchôde campagne heye li toele di mole wate. Ene blamete s' esprinda dvins ses ouys et on dmey sorire toirtia ses dbijheyès lepes.
"Si vos estoz on camaeråde då Potchåd, soeyoz l' bénvnou", dijha-t ele
Ene dimeye eure pus tård, tot aléve pol mî. Holly, dishalé di s' sele et di tot s' bataclan, si rôléve e l' poûssire d' on grand eclôs wice k' il î esteut bén a si åjhe. E s' ridressant so ses pîs, i si sprognive parey k' on tchén ki scheut ses pouces. Mi, dj' aveu leyî mes canisteas e gurnî, dvins ene sitroete pitite tchambe wice ki dj' aléve doirmi. Dji n' m' î åreu polou dressî sins m' aler bouxhî l' tiesse å plantchî. Adonpwis, li matante, ki n' aveut nén ddja leyî schiper dijh mots, m' aveut amoenné dizo l' abatou djondant del måjhone et m' aveut assené so ene tåve ene blanke bassene d' emay. Pwis, tot fjhant l' djesse di s' laver vizaedje, si doet m' aveut mostré on saeyea rimpli d' aiwe. Asteure, dj' esteu aståvlé e l' cour, ashiou so on banc d' bwès tot sculté. Li fouyaedje d' on gros djaeyî î ståréve si doûs ombion.
Li dame m' aveut-st apoirté on plin posson d' blanc vén et mågré k' i vs hagnive li linwe et les mashales, dj' aveu si télmint soe k' dj' end aveu boevou a m' endè fé hiyî. Li long voyaedje m' aveut vaené. Li dos bén a stok do meur, dj' aveu seré mes påpires et tot m' leyant bagnî e l' tiene air, dji m' rischapéve påjhûlmint. A dmey essocté, dji n' oya nén s' aprepyî pate a pate on vî ome, ki s' vina ashir adlé mi. Mågré k' il aveut prin meye precåcions po n' fé nou brut, si gros baston d' coignoûlî lyi schipa foû des mwins et vna bardouxhî conte li tåve. Dji m' dispierta tot-z ewaeré, e tapant åtoû d' mi des loucådes d' estene.
"Elneszest kerek", dijha l' vî monsieu tot metant s' mwin so mi spale, "nagyon elneszest." (Escusez m' )
"En i, elneszest kerek", lyi di dju, "do nem beszelek magyarul. Franciål beszelek." (Dji n' djåze nén hongrwès, mins francès.)
Nos dmanîs coets on long moumint. Pwis, si tournant après mi, l' ome mi derit d' ene vwès claire mins ki l' mouwaedje fjheut tronner : "vous êtes français, monsieur ? Alors soyez le bienvenu chez moi. Je m' appelle Kodaly Zoltan"
Come dji dmoréve ståmusse, i saetcha foû del taxhe di s' sårot ene pupe et del toubak. Londjinnmint, i l' bôra. Londjinnmint, i l' esprinda. Londjinnmint i tûtla disk' a tant ki des grossès waplêyes [colonne de vapeur, volute] endè vnénxhe foû.
Sol trevén d' tot çoula, dji l' aveut bén rwaitî. Ses mousseures, totes simpes estént foirt prôpes. On n' î voeyeut nole taetche et on åreut polou pinser ki s' pantalon vneut tot djusse d' esse ristindou. Tant k' a s' vizaedje, c' esteut l' ci d' on "monsieu".
Et nos atakîs a dvizer. I djåzéve li francès al leccion. C' est a schipe si ses rrr ki rôlént al manire des djins d' avår la, leyént vey ses raecinêyes hongrwesses. Mins i djåzéve al môde do dijh-nouvinme sieke, come onk ki l' åreut-st apris dvins les lives. Cint-z ans en erî do cpité lingaedje k' on etind al televuzion po l' djoû d' ouy ! I m' shonnéve ki d' ene hope dj' aveu rpotchî do tins d' Victor Hugo ou da Emile Zola.
Dji n' mi pola espaitchî di lyi dmander télmint k' dj' esteu sbaré :
"Mins, anfin, kimint s' fwait i k' èn ome come vos, si sincieus et si savant, vike retroclé e fén fond del pus parfonde des forets d' Hongreye ? "
I n' responda nén sol côp, shonna halkiner. Pwis, come onk ki vént do prinde ene grande decizion :
"Tot çoula, voeyoz vs, monsieu, c' est a cåze d' ene pate di robete !"
IV
"Ene pate di robete ? Ki voloz vs dire ? "
"Awè, ene pate di robete ! Mins schoûtez m', et vos alez comprinde. Mins motoit, serè ç' ene miete long.
Mes parints provnént d' Szolnok, å mitan del "Grande Plinne", wice ki m' popa esteut professeu å Licêye. Mi mame, leye, esteut l' feye då directeur. Mi pere lyi plaijha. Ele lyi fjha comprinde et shijh moes pus tård, ås grandès vacances il estént maryîs. Mins kî såreut prévoer çou ki pout advini ?
Nén on moes après ki l' djonne ome åye moussî el grande cofrereye, l' Årtchiduk Ferdinand s' ala fé touwer el Bosneye. Må pô d' tins, mi pôve pere si rtrova moussî a sôdård, li fizik so li spale. Si redjimint fourit egadjî dvins les Alpes, disconte les Itålyins. Dji n' vos dirè nén tot çou k' end a veyou cwate longuès anêyes å long, çou k' il a viké, çou k' il a sofrou. Mins lu, do moens, end a rivnou, del grande kihaetchreye ! Dismetant ki des miyons d' bråves valets, d' peres di famile î ont leyî leus oxheas... Abominåbe biestreye... !
Come bråmint des ôtes, end a stî tot mesbrudjî. Do tins del guere, il aveut monté oficî et aveut siervou dizo on nôbe, li colonel conte Zadar Sandor. I lyi aveut minme såvé l' veye, mins d' çoula i ndè vola djamåy djåzer. Li påye rivnowe, li conte ni l' aveut nén rovyî. Il lyi aveut dmandé di divni si bôman', la k' il esteut l' "monsieu" d' on tchestea et k' il aveut pus d' cwate meye ectåres di teres. Et m' popa s' leya adire. C' est insi k' on bea djoû d' esté, après aveur voyaedjî tote ene djournêye, mes parints sont-st arivés a Denzcyk, å tchestea del famile Zadar. Et c' est, paret i, tot passant li greye do park, ki m' mame k' esteut grosse, po l' prumire feye, mi sinta bodjî ".
L' ome dimora on moumint sins moti. Dj' advinéve ki ses pinsêyes l' avént plonké bén lon dvins ses rmimbrances et k' i nd esteut tot mouwé. Sins k' nos l' åyanxhe oyou vni, si feme fourit dvant nozôtes. Ele nos vneut priyî a dinner. Elle aida s' vî bouname a s' dressî, pwis tot l' sotnant tinrûlmint la k' i halcotéve ene miete, li viye djin rprinda l' voye del wåmire.
O ! Dji n' dirè nén ki nos fjhîs ene cråsse eurêye. Nonna, ci fourit tot simpe. Ene sôre di totoye : des påsses di farene cûtes e l' aiwe maxheyes avou do froumadje di berbis, et po lyi dner pus d' gosse ene locete di kertons e leu cråxhe. " Nos estans åjheys a stori ", dijha l' vî come po s' escuzer. "A ! Si nos åréns sepou ki vos alîz vni ! Nos årîz axhoré ene bele robete. Mi cpagneye est ene coujhnire di prumire. N' a nole come leye po vos maltôter l' såce avou do rodje vén et l' sonk."
Dji responda k' tot aléve po on mî et ki dji m' aveu fornouri a doze eures. Adonpwis, k' i fjheut trop tchôd po bråmint magnî.
Li plaece, ki sierveut ossu d' coujhene, covreut tot li dzo del måjhone. I n' aveut nén come amon nozôtes davance, ene plate buze avou on cocmwår di cafè presse a siervi, mins ene grande sitouve di fayince, hôte come èn årmå. C' est ki, vaici, les iviers sont carapmint deurs, et k' les bwejhes ni mankèt nén. Mins po cure l' amagnî, li dame n' aveut k' ene laide pitite aisse.
A pårt li stouve, tot les meubes esténs d' bwès sculté. Ene bele ovraedje, k' esteut, dandjreus, l' ouve do mwaisse del måjhone. Ene axhlete poirtéve so ses plantches ene céncwantinne di lives. "Chateaubriand, Hugo, Balzac, Flaubert... Mes camaerådes ! Tot çou k' dj' a polou såver." m' aveut i dit l' vî. Pwis, il aveut prin ene botaye et deus ptits veres et m' aveut fé sene del shure a l' ouxh.
"Egesegere !" (a vosse santé !)
"Egesegere !" (a vosse santé, eto !)
Nos avans tchoké nos plats-cous. C' esteut del foite blanke gote, del "palinca" k' i distiléve lu-minme; fwaite avou des heupons [baie d'églantier] ki l' feme codeut avå les bwès. On såvadje brandvin po on såvadje payis !
"Come dji vs el dijheu torade, dj' a vnou å monde a Denzcyk å tchestea då conte Zadar. Dji pou dire ki dj' a passé les anêyes di m' djonnesse en on ptit paradis. Nos avéns nosse lodjisse e l' droete aile do tchestea. On bea cwårtî di cwate plaeces. C' est ki m' popa diveut esse la a tot tins, a tote eure. La k' c' est lu ki moennéve l' atelêye, faleut ki tot rotaxhe droet.
Gn aveut dedja ene hiede di domestikes et meskenes, sins conter l' moenneu, les djårdinîs et les gåres di tchesse. Al copete do martchî, gn aveut l' dominne; on bén d' cwate meye ectåres. Des tchamps k' les payizans endè payént l' trecins al Tossint; des bwès k' on ndè vindeut tos ls ans les åbes po des miyons.
Li conte voyaedjive voltî. Di l' esté, il aléve prinde les aiwes a Balatonfüred ou a Baden. L' ivier, après les grandès tchesses, end aléve po sacwantès samwinnes a Budapest. Ou a Paris, ca l' contesse provneut d' ene viye famile francesse.
I sepeut k' i s' poleut fiyî so camaeråde di guere et popa, adon, divneut li grand mwaisse do cayon. Li tchesturlin acontéve foirt mi pere k' i respectéve po on bråve ome et ki sepeut esse al hôteur.
Come dj' esteu bén aclevé et mågré ki l' contesse esteut on pô hôtinne, on m' leya tofer djouwer avou leus deus fis. Nos avéns cåzu l' minme ådje. Cwand ariva l' tins d' nos escoler, on fjha vni ene dame francesse po nos acsegnî. Pus tård, après nos påkes, ci fourit on priyesse ki prinda s' plaece. Èn ome savant.
C' est l' pere del contesse ki nos l' evoyive do lon payis d' Tours. El måjhone, on djåzéve hongrwès ou almand, li lingaedje di m' mame. Nosse professeur, lu, ni djåzéve ki l' francès. C' est insi k' dj' aprinda ç' bea lingaedje et ki dji dischovra les ritchesses di s' literateure. L' abé m' aveut al boune et dji lyi rindeut bén. Come nos n' avéns nole forteune, mi pa m' aveut bén fwait comprinde ki dj' esteu-st on tchançleus. "Studyîz po parvini, m' fi", m' dijheut i sovint. "Vos nel rigretroz nén pus tård !"
Mins, dji n' aveu nou merite di shure ses conseys télmint dji djéryive so les lives. Asteure, cwand c' est k' dji m' rapinse ci tins la, dji m' di k' c' esteut vormint li Bele Epoke. L' ådje d' ôr po tote li famile. Nos esténs trop ureus k' po nos endè rinde conte. Mins nos arivîs å coron d' nos studiaedjes. Nos n' åréns nén polou aler pus lon avou nosse bon abé. Po l' pus vî des fis då conte, li voye esteut tote fwaite. C' est lu k' aléve riprinde les teres et l' tchestea. Divant çoula, il aléve cori l' monde. Vola pus d' èn an k' il esteut-st evoye et k' il evoyive des letes foû d' tos les payis. Cwand c' est k' il årè tapé s' feu, i n' årè pus k' a maryî ene ritche eritire et motoit pårti s' veye inte Denzcyk et Paris.
Li pus djonne voleut moussî e l' årmêye. "Trianon", dijheut i, "Trianon ! Li grande honte del Hongreye !" (Li traite di Trianon aveut hapé al Hongreye pus do mitan di s' teritwere). Les boignes messaedjes da Horthy (mwaisse del Hongreye) l' efouwént et dvins ses sondjes i s' voeyeut al tiesse di ses sôdårds, pitant les Roumins di l' ôte des costés des Carpates, wice k' il estént divant catoize.
Mi, dji voleu aler a l' univiersité afisse di divni on grand savant. C' esteut la l' grandeur ki popa mi bôréve el tiesse. Ç' åreut stî si pus grande firté. Mins po çoula, i m' faleut aler a Budapest, po-z î passer l' egzamin d' intrêye.
On bea matén, ås aireures do djoû, l' oto do tchestea nos moenna a Dombovar, wice ki dj' aléve prinde li convwè po Budapest. Mes parints dmorît avou mi e l' gåre disk' å dierin moumint. Mi pere fijheut li foirt ome, mins al manire k' i m' sitrinda tot cwitant, dji compurda kibén k' il esteut mouwé. Mi mame, leye, tchoûléve a gros hikets. Sondjîz ! C' esteut l' prumire feye ki dj' end aléve sins leye ! Et po l' grande veye eco ! Si lon k' ele pola vey li trin, ele kischoya s' blanc noret d' potche, dismetant ki m' pere, come s' end åreut rsaetchî on crahea, rixhorbeut li låme ki lyi sourdeut al coine di l' ouy."
Zoltan Kodaly si taijha on moumint. Come èn ombion triviersa s' loukeure et dj' advina ki li rmimbrance di ces tins revolés lyi moudrive li cour. Po sayî do catchî s' mouwaedje, il aveut haetchî foû di s' potche ene sôre di dmey havet et ataké a vudî s' pupe; mins ci n' esteut nén l' viyesse ki fjheut tronner ses mwins. Dji respecta s' silince.
"Al vesprêye, dj' esteu a Pest. Dji meta djus m' valijhe di cårton so l' pavêye del gåre do Sud. Dj' aveu a mi spale ene grande carnassire plinne a make avou mes lives et mes camatches di scolî. Po dire li vraiy dji m' sinteu on pô pierdou. So li dvant d' l' eståcion, gn aveut on bardouxhaedje di tos les diales. Des dijhinnes di djaenes tramwais si cmaxhént, si croejhlént, si rcôpént dvins tos les sins. Dj' aveu li no d' èn otel sicrît so on boket d' papî. Dji fouri bén oblidjî do dmander m' voye a ene sakî.
Dj' arinna oniesmint èn ome bén moussî ki m' shonnéve on «monsieu». Asteure, cwand dji m' el rapinse, dji m' di k' ci n' esteut k' on ptit tneu d' pene come i gn aveut des meye et des meye ! Tot m' riloucant d' ene mocåde air, i m' dimanda d' foû kéne campagne dji vneu. Pwis i consinta a taper èn ouy so m' papî.
"C' est di l' ôte costé del veye", derit i. "I vs fåt prinde li ût disk' a Erzsebetter. Adon, vos prindroz l' cwénze et vos shuvroz l' boulvård disk' a l' gåre di l' Ouwess. Vost otel est après la. Plaijhîz vs bén amon nozôtes", dijha-t i co, "mins prindoz sogne a vos ! Li grande veye est plinne di dandjîs po on ptit enocin payizan come vos !"
Dji divna rodje come ene gurzale télmint ki m' sonk boléve divins mes voennes. Dji sera mes pougns et tot lyi fjhant ene laide mawe, dji rmerciya l' ome pol siervûlisté.
C' est adon, monsieu, ki dj' aprinda çou k' c' esteut k' ene capitåle. Cisse veye di Budapest, c' est ene tiesse di maclote so on crawé coir ki n' a nén les spales lådjes assez po l' poirter. Budapest li grandiveuse.
E l' flairant vagon ki m' schoyeut come on poerî, ci n' esteut ki djaenès vizaedjes, des rafrogneyès grigneusès djaives. Dji sinteu les djins måhaiteyes et peneuses. Åd triviè des trissès rowes, dj' advinéve padrî les noerès façådes des familes, retroclêyes dvins leu troes-plaeces come des inglitins divins leu tonea. Esteut ç' ça, vormint, li sondje di tant di nos djonnès båsheles ? N' esteut ç' nén tinde al lurcete ki d' croere ki l' bouneur c' est d' s' aler etasser et dflouwi dins ces måssîtès veyes ? Dins des cazers sins åme ? Cwand dji m' ritrova, mierseu e m' pôvriteuse tchambe d' otel, dji m' sinta disfranki.
Li leddimwin, dj' ala disk' a l' univiersité. Dji m' voleu racsegnî. Wice faleut i aler po passer les egzamins ? A kéne eure ? Kimint çoula s' pasreut i ? Pwis, la k' dj' end aveut l' tins, dji m' pormoenna avå les colidôrs et so pô d' tins dji pierda m' voye. C' esteut tos laids, froeds bastimints; k' odént l' vî et l' poûssire. Esteut i don possibe, binamé Bon Diu, ki des omes î passaxhîxhe tote leu vicåreye a studyî spepieuzmint des vîs potikets ou des vîs papîscrîts ? Tot çoula m' enondéve waire. Dji fouri bén binåjhe do m' ritrover sol pavêye, al grande air. Et dji rota, dji rota pattavå l' veye.
Come on tourisse, dji dischovra les grands monumints : l' operå, li pårlumint, les grands muzêyes avou leu cogne di timpes greks. Dj' aveu tant léjhou sor zels ! Mins ces froedès pires, ki les foumires avént noeri, ni m' assaetchént nén. Dji dischovra les grands boulvårds, avou leus botikes, leus cafès. Mins ossu leus årvôs ki moennént dvins des grandès coûs, des eclôs sins solo wice ki des cintinnes di djins viként cåzu onk so l' ôte. Des hinêyes di coujhene al djote si cmaxhént vaila a l' odeur des cabinets stopés. Esteut ç' vormint çoula, les splandeurs del veye ? Valeut i vraiymint les poennes do cwiter si viyaedje et ses djins po s' vini, di s' plin gré, resserer inte ses grijhès murayes ?
Dji doirma må, foirt må. A schipe m' aveu dju essocté ki, les prumîs trams m' avént dispierté dvins on bardouxhaedje di tos les diales, et k' c' esteut co serêye nute. Dji m' leva tot timpe et c' est bén a l' avance ki dji m' prezinta a m' prumî egzamin. C' esteut l' ci d' matematike. Tot å coron d' ene longowe såle, wice k' i gn aveut des bancs po ene céncwantinne di scolîs, so on ptit scanfår, on gros pelake ome esteut ashiou padrî on buro covrou d' papîs. I n' aveut nén l' air foirt prôpe. Li boird do col di s' tchimijhe esteut noer : i n' diveut nén candjî sovint. Eco on vî djonne ome po seur !
Li professeur siprogna. Pu, i shofla s' narene divins on grand måssî noret d' potche, et rlouca spepieuzmint s' nazêye divant del riherer e s' potche. Adon i m' fjha sene do prinde onk des papîs ployîs e cwate k' esteut sol tåve.
C' esteut on problinme di djeyometreye avou des cekes, des coides et des secantes. Dji dessina al croye on grand rond, pwis rescoulant ene gote dj' ataca a tuzer.
C' est adon ki dj' el voeya. Ele pindeut peneuzmint al cawe d' ene ficele acrotchtêye a on clå. Èn eruni clå k' on aveut tchessî e meur, tot a costé do tåvlea. Elle esteut tote pelêye, coviete di poûssire di croye et c' esteut bén målåjhey del ricnoxhe. Et portant, c' end esteut bén ene..., ene pate di robete, ou puvite di live.
Dj' esteu tot esbaré del vey la et çoula m' shonnéve bén drole ! Fåt dire, voeyoz vs monsieu, ki dj' aveu tofer estudyî avou les efants då conte. Dji n' aveu måy metou les pîs dvins ene vraiye sicole. Dji n' sepeu don nén k' on s' endè sierveut po xhorbi les plantches. Nozôtes, å tchestea, nos avîs ene vraiye epondje.
C' esteut tot l' minme comike ! Dj' imådjina sol côp, on live ki lyi mankéve ene pate ! On xhalé clepeus live ki rotéve avou des crosses !
Mes pinsêyes aspitît foû del plaece. Dj' esteu bén lon des cekes, des coides et des secantes.
Dji rvoeyeu les grandès stårêyes di m' payis après l' awousse. Les djaenès steules, li vert apetixhant des luzeres, les rossetès taetches des cemes. Dji rvoeyeu les grandès trakes. Cwand des dijhinnes di payizans rotént åd triviè des campagnes po fé lever les lives et les evoyî ås tchesseus : les invités då conte. C' esteut m' popa li mwaisse del djowe. C' esteut lu ki moennéve li bataye. Tot rotéve al baguete, reglé come on papî d' muzike ! Et on voeyeut les lives brotchît foû leus djîsses come des cacafougnas foû d' leu boesse. Leus longowès pates clapént sol daegne ossu setch ki l' tchesseute d' ene sicoreye.
Po-z ataker, on fjheut ene sôre di grand scwere d' on kilomete di costé, avou les tchesseus kissemés plik plok inte les trakeus. Adonpwis, so on côp d' coine di m' pere, tot l' monde si meteut en alaedje. Tchaeke binde avanceut po rastrinde li scwere. On n' tiréve ki dvant lu, leyant insi ndaler les håzes. Ruzêyes, ele dimorént retroclêyes e leu pote disk' a tant k' les omes åyexhe passé houte. Adon, ele petént-st å diale, les orayes rabatowes et sins s' fé rmårker. Les måyes, zels, demarént dvant les fiziks, come des harlakes. Les tireus lzî leyént prinde trinte, cwarante metes, pwis les raidjreyes les fjhént berweter po on dierin couperou. A cint ascoxheyes divant ls ôtes, les tchesseus dmanént so plaece, po leyî avancî les omes. C' esteut l' bouket finå.
I faleut on begnon po ramoenner å tchestea les cintinnes di lives k' on aveut mexhné. I tinkyive on coirdea po les bén alignî el grande coû, come des sôdårds al paråde. Tot l' monde si rashonnéve po lzî rinde les oneurs ...
"Dji vs rimerciye, monsieu, vos ploz ndaler."
Li vî professeu, mi fjha on sene del mwin po m' dire ki dj' m' endè vaxhe et k' l' egzamin esteut foû. Sins minme mi taper ene loucåde, i rashia ene sacwè so s' calpin.
Sins bén comprinde, la ki dj' esteu co al tchesse, dji moussa foû del classe et dji m' ritrova sol pavêye. C' est insi, monsieu, ki dji n' ala måy situdyî a l' univiersité.
Mi pere endè fourit i dloujhî ? Motoit bén, mins i nel leya nén vey.
"Si c' est voste idêye, paret, dji vou nén aler conte ! C' est vosse vicåreye, c' est vos k' a tchoezi. Motoit våt i mî insi !"
Et dj' intra-st å siervice do conte. Ci n' esteut nén l' ovraedje ki mankéve. Dj' aspala m' popa ki di s' costé m' escola d' ses pus roeds.
Çou ki m' ahåyive li mî, c' esteut m' ocuper des bwès. Dj' inméve li disseulance des aforesses, leu mistere... Dj' inméve ossu les boskiyons : des djins deurs a l' ovraedje, oniesses. Å contråve, dji trovéve les cinsîs pice-crosse, toursiveus, avou sovint pus d' pougns ki d' potches.
Dj' aveu fwait cnoxhance del novele dame di scole. Ene bele rôzlante brunete ! Nos hanténs et nos djåzéns d' fé l' grand nuk. Tot aléve on n' pout mî. Hitler aveut oblidjî les Roumins a nos rinde ene grande pårteye des teres ki nos avént hapé avou l' "Trianon". On l' aléve payî tchir ! Ene gote pus tård, l' årmêye almande vora sol Rûsseye; Horthy et les Hongrwès l' ont shuvou. Po nosse pus grand måleur... Et i m' fala aler sôdård.
Portant, dji fouri co tchançleu. Mi pa aveut trop sofrou do tins del guere. "Dji n' vôreu nén ki m' fi vicreut çou k' dj' a dvou viker." Aveut i dit co cint feyes. Avou les tchesses, i ndè cnoxheut des gros menirs !
Ossu, el plaece d' on fizik, c' est on coirnet a piston ki dji rçuva. Dji moussa-st el muzike do redjimint.
Dj' esteu schapé ! O, troes ans å long nos avans djouwé håre et hote po nos camaerådes. Todi so tchamps, so voye, nos esténs la po lzî rinde coraedje tot fjhant xhilter a leus orayes les airs di nosse payis. Mins nos esténs li pus sovint lon en erî des bombes et des obus, et i n' a nén avou on djoû ki nos n' avans nén rçuvou nosse payele.
Après l' grande diloujhe, dji rintra å tchestea. Les tchesturlins avént corou evoye. El France, ou e l' Amerike motoit ? Il avént leyî tot la, al wåde di Diu et di m' popa. Li pus djonne fi s' aveut fwait touwer. Li pus vî, on n' end aveut nole novele.
Nozôtes, on saya do cdure l' atelêye come davance.
Et dji maria mi dame di scole. Nos estans co todi esshonne... dispoy céncwante-shijh ans !"
Li bane do cir riglatixheut di meye loumrotes. Ene rossete lune mostréve si djaive al copete des grands åbes.
Pus ledjire k' ene mizrete, sins k' nos l' åyanxhe oyou vni, li viye fourit adlé nos. Ele apoirtéve si cazake a s' vî bouname. I rafroedixheut, barbota-t ele. Il esteut grand tins do rintrer.
L' ome groumta ene sacwè dins ses dints. Resprinde si pupe ki s' aveut distindou. El teter deus, troes côps.
"Dj' èm va rintrer dvins cénk munutes," prometa-t i, et, tot s' ratournant après mi, i continouwa si istwere.
"Mins çoula n' rota nén come on l' aveut conté. Les Rûsses avént amoenné avou zels li comunisse. Li dominne fourit hapé pa l' estat. On s' dismefyive di m' popa ki n' esteut por zels ki l' vårlet des capitalisses. On lyi dna s' pinsion et on l' revoya avou m' mame a Szolnok, wice k' il aveut co ene sour.
Nos deus, i nos ont evoyî vaici po-z î esse gåre do bwès. Il avént l' idêye di m' pûni, mins nos avans stî foirt ureus... Såf po les efants ki nos n' avans nén...
Asteure, rintrans. Dimwin serè co ene longue djournêye por vos."
V
C' est l' vraiy ki l' djournêye fourit longue. Dji m' aveu levé bén timpe afisse d' esse li pus lon possibe divant les foitès tcholeurs. On s' aveut cwité grands camaerådes avou Zoltan Kodaly. "Boune voye", m' aveut i dit tot m' sitrindant disconte di lu. "Ki l' Bon Diu vs wåde et k' i lyi plaijhe ki nos nos rtrovanxhe eshonne l' an ki vént !" Dj' elzî aveut prometou d' elzès rivni vey et do lyi evoyî on gros paket d' lives francès.
Holly esteut so l' houptiket et traftéve sins rlåtche. I s' aveut bén rpoizé del nute et li boune trimblene do pré aveut reguedé si stoumak. A onze nos esténs a l' ermitaedje di Majk. Al vesprêye, nos esténs a Sint Nicolai då Danube. Li viyaedje, ki les vegnes resserèt come divins èn eclôs, est apîçté so on croupet. Låvå, c' est l' Danube ki, tot s' kihertchant, rôle loyminoymint ses rglatixhantès aiwes. Di l' ôte des costés, c' est li Slovakeye. Li beaté del vuwe et l' sawoureus blanc vén do payis m' fjhît bén rade rovyî Vadasz Haza et ses deus bons vîs.
Deus djoûs pus tård, li voyaedje esteut foû. Tot droet, dji telefona a Imre, li gåre, po sepi cwè et kesse. Les ciers ataként-st a boerler, paret i. Dji rintréve å bon moumint !
====Dji fouri tchançleus. Al fén del samwinne, dji tira on gros "catoize". Ene biesse foû mzeure ki nos fjheut dåner dispoy troes djoûs ki nos djouwéns ås respounetes avou. Dj' esteu on n' pout pus binåjhe, mins i m' vudive mi poite-manoye. Ossu, dji n' tårdja waire so plaece.
Dji sera l' måjhone po l' ivier et dji ndè rala e m' Condroz.
Dji n' tuza pus waire å vî Zoltan. Bén seur, dji lyi aveut-st evoyî les lives ki dj' aveu prometou. Dj' elzî aveut scrît ene pitite lete pol Noyé, mins i n' avént nén respondou. Ci n' est k' å prétins, a Påke ki dji rtourna el Hongreye. Ene feye ki les courts djoûs et les froedeures ont passé houte.
Ene après-nonne, la k' on tiene solo trakéve les djins foû d' leu måjhone po les fé travayî divins leus djårdéns, dji monta disk' amon l' Potchåd. Il esteut djustumint a foyî on pårtchet. I m' rimeta sol côp et tapa la hatche et matche po m' priyî d' intrer boere on vere.
"Kimint ? Vos n' savoz nén cwè ?" s' esbara-t i come dji lyi dmandéve des noveles di Zoltan Kodaly.
C' est ene sacwè d' bén trisse. Ça stî ene miete après l' novel an. Li gåre di Gant a atelé si scleyon po-z î aler vey cwè. I s' tourmintéve ca il aveut nivé cåzu troes djoûs en erote. Cwand il a-st arivé a Vadasz Haza, nole foumire ni moussive foû del tchiminêye. Zoltan esteut ståré e mitan del plaece, roed moirt dispoy ene tchoke. Li tchén a moussî foû del tchambe et s' a astampé divant l' ouxh tot groûlant.
Il a trové l' feme sol lét, ewalpêye dvins les covtoes. Li pôve djin aveut pierdou l' tiesse. Li gåre l' a moenné a l' ospitå wice k' ele a morou deus djoûs pus tård sins aveur disclapé ses dints. Tant k' å tchén, l' ome l' a prin e s' måjhone. On a seré l' wåmire et dji n' sai çou k' end advénrè. N' a nou djonne gåre a î voleur aler dmorer. C' est bén trop lon erî d' tot et on n' î a nén ses ahesses."
Come èn ombion a passé dvant mes ouy. Dji rvoeyeu li vî cope k' est evoye po todi. Et c' est po k' leus rmimbrances dimanexhe co on pô ki dj' a scrît ciste istwere.
Li set do moes d' avri 2003
Pådje moenrece da Djan-Pire Dumont.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
(Index par auteur) Indecse des scrijheus. (dont les textes sont disponibles en wallon commun) Indecse des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedje eplaidî so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur.
