Les oujheas d' amon nozôtes.
(conferince e walon da Leyon Demarche)
dierin rapontiaedje - last update: 2004-11-12.
Les vint oujheas prezintés.
Leus nos e sincieus latén.
Målåjheys mots.
Les adjinçneus di cisse pådje Etrernete cial.
(version originale et traduction française des noms d'oiseaux) Li minme pådje avou l' accint do coferincî (et les nos e francès des oujheas)
Les vint oujheas prezintés.
Clitchîz so ls imådjes po les vey e pus grand (600x400 picsels, ~200-300 Ko).
1. L' oronde di stå.
3 C' est todi ene novele djoye di vey l' oronde ramoenner l' prétins.
|
4 Bén vite, ele trove tchåsseure a s' pî, et les acoirdances atakèt d' ene plinne pîce. Li måye gruzinêye des doûs respleus a l' oraye di s' monkeur po l' adawyî.
|
5 Padrî l' veye poite do stå, les orondes ont catchî leu niyeye; li ni d' plomes ahoute tote li covêye.
|
6 So l' trevén d' cwénze djoûs, li frumele va cover djoû et nute. Onk di ses cwates maténs, les poyons vont vni foû del schågne.
|
7 Ces djonnes rafårés tchiptèt sins rla. Di nole eure å matén disk' a l' alnute, les parints lzî apoirtèt totes sôres di moxhetes.
|
2. Li moxhon d' toet
|
|
8 Li moxhon d' toet, lu avou, cwire ene kipagneye; i preutixh sins rla afîsse d' assaetchî ene frumele.
|
3. Li måvi
9 Dizo èn abatou, i gn a on vî tracteur qui n' sieve pus a nolu.
|
10 Portant li måvi n' a rén trové d' mî ki do fé s' ni a l' copete do moteur.
|
11 Totes sôres di halenes et målès moxhetes sont-st astitcheyes ås djonnes. Cisse kimelêye-håsplêye di målès biesses sont hapêyes pa les måvis, gråce a zels nos nd estans cwite po tofer.
|
12 Tos ces oujheas nos acpagntèt tot å long des såjhons; sins zels, nos viyaedjes et nos campagnes ni serént nén çou k' i sont.
|
13 Nos inmans rtrover divins les viyès pires li sovni di nos tåyes Tos ces temons, nos les volans wårder po les mostrer a nos efants.
|
14 I nos fåreut ossu prinde asteme a totes ces ailêyès pieles ki sont l' agremint di nos bwès et d' nos djårdéns. C' est on patrimoenne ki nos dvans adegnî a totes foices.
|
4. Li tcherdin
15 Divins tos ces oujheas, li tcherdin est bén li pus bea et l' pus gåy.
|
16 Vocial li bele niyeye do tcherdin; les djonnes vinèt d' disclore.
|
17 Les ptits poyons froûleus sont restchåfés pal mame. Li pere si tchedje di fôrer tote li famile.
|
18 Li mame si clintche viè les ptits et ripårtaedje l' amagnî. Les poyons riçuvèt tchaeconk kékès bonès goirdjeyes.
|
19 Ele rafûle asteure les djonnes, nos mostrant li rglatixhaedje d' ôr del noere aiye.
|
20 Les frisses zuvions do prétins fjhèt rflori li bea payis d' Heve.
|
21 Avou on spitaedje di fleurs a n' nén croere, les åbes sont spanis.
|
5. Li djoli betche-fier.
22 A l' intrêye d' ene tchabote d' ene melêye, on cradjolé oujhea atchôke si tiesse.
|
23 Li djoli betche-fier est on mwaisse gripeu; i s' agrawtêye ås coxhes po cweri a magnî.
|
24 Cwand les djonnes ont cwénze djoûs, i gripèt a l' intrêye d' el tchabote po rçure li betcheye.
|
25 Li grande foice do djoli betche-fier est d' apicî les waerbeas magneus d' bwès. Mins li proye est foû mezeure et l' djonne oujhea ni sait pa wice l' apicî. Tot l' minme, vo l' la rpaxhou po on tins.
|
26 Vocial seur èn oujhea carapmint utile. Sins lu, k' advénreut i di nos waides et d' nos bwès ?
|
27 ... Ces waides et ces préreyes k' on a tant ctapé et distrût nawaire...
mins on î dvreut loukî come li poupå d' nos ouys, afîsse ki nos rdjetons
polénxhe profiter di leu beaté.
|
6. Li ptit djoli betche-fier.
| |
28 Vocial èn oujhea k' on n' voet nén sovint; il est l' pus råle et l' pus ptit d' nos betche-fier. Lu avou kitchesse schayetmint. Si nos åbes a fruts sont côpés, k' advénrè-t i do ptit djoli betche-fier.
|
7. Li ritchåd.
29 Divins ene niyeye di fènès coxhetes, les djonnes ritchåds si vont enûler.
|
30 Li pus spitant est dedja evoye.
|
8. Li colon monsåd
31 Ces oujheas haspoyous sont les djonnes do såvadje colon, k' on lome ossu colon monsåd.
|
32 Si vite ki l' colon potche so l' ni, lès djonnes el kissaetchèt po avou l' betcheye.
|
33 I vont cweri zels minme li boleye rapoûlêye el face des parints.
|
9. Li hapeu d' moxhes
| |
34 Les djonnes do hapeu d' moxhes tapèt leus betchs å lådje cwand leus parints s' aprepièt.
|
10. Li grijhe fåvete
35 Avou ene boune betcheye, li grijhe fåvete si winne divins les bouxhons.
|
35bis Cwand les ptits voeyèt l' mame, i drovèt leus betchs tot tchîptant.
Sins piede nou tins, nosse coraedjeuse fåvete fwait l' manaedje tot
oistant les schites des djonnes.
|
11. Li rodje fåcon
36 Li rodje fåcon est èn oujhea rapace. I tchesse sortot les soris et
les rates, et kécfeye des ptits oujheas.
|
37 Les djonnes moxhets ravizèt a des boulets d' blanke linne.
|
38 Li mame rintere d' el tchesse avou ene rate, mwaisse amagnî do
rodje fåcon.
|
39 Tot fén droet, li rpårtixhaedje atake. Mintnowe divins les grawes,
li rate est discôpêye et pårteye inte les ptits.
|
40 A l' ådje d' on moes, les djonnes fåcons cwitront l' niyeye
la wice k' ont veyou l' djoû.
|
41 I fåt saveur ki tos les moxhets sont-st utiles. Målureuzmint on lzî a
sovint tapé l' hate et i sont ctchessîs come des emacralés. C' est
a n' nén croere, ca i nos dishalèt di totès sôres di målès biesses.
|
42 Tot balzinant e fond del vå, l' aiwe di Berwene si winne inte les poples.
|
43 Ele est sovint påjhûle et rglatixhante.
|
12. Li fåbite di marasse.
44 C' est dvins les såvadjès yebes ki l' fåbite di marasse
a-st emantchî s' niyeye.
|
45 Come on spirou, l' oujhea s' agritche ås tidjes.
Cou dzeu cou dzo, i dene li betcheye.
|
13. Li rwè-pexheu.
46 L' aiwe di Berwene est sovint boirdeye di teras d' årzeye.
|
47 C' est cial k' on pout vey li pus bea d' nos oujheas,
li rwè-pexheu. Moussî come on milôrd, i fwait blawter å solea totes les
coleurs di l' airdiè. Tot d' on côp, i plonke el claire aiwe.
|
48 Il est foirt adjet; li pexhon s' kitape resseré comifåt e triviè
do betch.
|
49 Cwand l' pexhon est apicî, nosse rwè-pexheu mousse radmint en on trô
tchaboté e tera. C' est la ki nost oujhea d' loumire
catche si niyeye.
|
50 Mins li rwè-pexheu est foirt bea et il inme li pexhon. Tos les côps
d' rossea tchén sont bons po l' distrure.
|
51 Portant, c' est totes les crasses ki nos tapans e l' aiwe ki lyi
ont dné l' côp d' moirt. Asteure, sins lu, nos estans dhessîs
d' onk di nos pus beas oujheas.
|
| |
52 Amoussans e bwès so les betchetes di nos pîs, come divins ene eglijhe.
|
14. Li begasse.
| |
53 Prindans asteme di n' nén språtchî tot passant li covêye
del begasse...
|
15. Li contrufezan.
| |
54 Ou di cbouter ci ptit tchîf-d'-ouve: c' est l' niyeye
do contrufezan.
|
16. Li mazindje a l' longue cawe.
55 Divins on ptit sapén, deus betchs sititchèt foû d' ene grosse bole
di duvet.
|
56 Li mazindje a l' longue cawe apoite l' amagnî a ses djonnes.
|
57 Ele tchôke si tiesse e ni afîsse di fôrer lès rdjetons.
|
58 Tricnonote, ele s' ehåstêye po-z aler haper des ôtès moxhetes.
|
17. L' ôrimiele.
59 Ene trawêye e fouyaedje mostere ene ewaerante niyêye pindowe inte les coxhes.
|
60 Li mwaisse del måjhone c' est l' ôrimiele. Divins cisse banse
douyetmint gåliotêye, les oûs sont presses a disclore.
|
61 L' ôrimiele est èn oujhea pawoureus. On n' voet ki bén rålmint
si rglatixhante mousseure.
|
62 Il est foirt midone avou ses djonnes. Ceréjhes et halenes, c' est
l' djama d' tos les djoûs.
|
63 L' ôrimiele, k' on lome ossu måvi d' ôr, est li rwè
des bwès. Kimint rivålijhî d' beaté avou lu ?
|
18. Li galbåd (li crapåd volant).
64 Ene coixheure e grand bwès evaheye di fetchires divént l' dominne
d' on drole d' oujhea.
|
65 Vocial li galbåd, oujhea d' ledjinde k' on lome ossu crapåd
volant. Parey a ene pelote d' åbe, i s' essoctêye
å solea coûtchant.
|
66 Pititès boles di plomion, les djonnes do galbåd ripoizèt a l' tere
avå les ramayes, paski nou ni n' a stî apontyî po les rçure.
|
67 Li solea s' lait djus, esprindant l' cir come on foyou.
|
68 Li crapåd-volant est èn oujhea d' nute, i s' dispiete cwand
i fwait spès. Les djonnes bribèt l' betcheye; li mame si va
ehåster po-z aler cweri a magnî.
|
69 Cwand ele rivént, ele nos mostere èn ouy ewaerant d' oujhea d' nute.
|
70 Li boleye di moxhetes prédjereye el face, est rindowe ås ptits .
|
71 Çou k' vos voeyoz la est foû råle. Bén pô d' djins ont-st avou
l' ocåzion di sorprinde li galbåd divins ses ocupåcions
les pus catcheyes.
|
19. Li hapeu d' wesses.
72 Les grands bwès sont djîsse des oujheas rapaces.
|
73 Tot a l' copete do grand tchinne, vocial les poyons do hapeu d' wesses.
|
74 Les ptits sont bén fôrés; dedja on voet les prumirès plomes.
|
75 Li hapeu d' wesses ravize a on moxhet d' poyes. Portant
i n' magne ki des wesses, del låme et des waerbeas.
|
76 Vochal l' amagnî principål do hapeu d' wesses: des torteas
di ni d' wesses. Il est agrawté dvins les grifes et les djonnès wesses
sont rsaetcheyes avou l' betch.
|
77 Li speciålizåcion do hapeu d' wesses el rind foirt utile.
On n' sait comprinde k' i seoye co tiré djus pa des harloxhes
k' i gn a. Eco on côp d' fizik tiré a l' vude.
|
20. Li houprale di clokî.
78 C' est l' fén del djournêye; li viye cinse s' essoctêye.
|
79 Les dierins rais do solea fiestèt ine dierinne feye li tour d' inglêye.
|
80 La hôt, dzo les panes, les djonnès houprales sont todi covietes
di blancs plomions.
|
81 Li houprale di clokî est surmint nosse pus bea oujhea d' nute.
Åddizeur di çoula, elle est foirt utile, ca ele ni magne ki des soris et
des rates. Portant, dvinltins, on l' loméve l' oujhea d' moirt,
et cwand on l' apicive, on l' clawéve so l' poite
del heure.
|
82 Dispoy ki l' monde est monde, les omes ont respecté l' nateure.
Asteure, avou l' swè-djhant progrès, li nateure est atakêye totavå.
Portant, puvite ki d' el mesbrudjî, l' ome divreut viker avou leye.
|
83 Ni tårdjans pus po wårder tot çou ki dene a nosse tere si beaté,
si varyisté, si valeur, si veye.
|
Li cåzaedje est houte.
Les nos e latén.
e walon |
e sincieus latén |
Oronde di stå |
Hirundus rustica |
Begasse |
Scolopax rusticola |
Djoli betche-fier |
Drendocopos major |
Contrufezan |
Hippolais icterina |
Fåbite di marasse |
Acrocephalus palustris |
Galbåd |
Caprimulgus europaeus |
Grijhe fåvete |
Sylvia comunis |
Hapeus d' moxhes |
Muscicapa striata |
Hapeus d' wesses |
Pernis apivorus |
Houprale di clokî |
Tyto alba |
Mazindje a l' longue cawe |
Aegithalos caudatus |
Måvi |
Turdus merula |
Moxhon d' toet |
Passer domesticus |
Ôrimiele |
Oriolus oriolus |
Pitit djoli betche-fier |
Dendrocopos minor |
Ritchåd |
Garrulus glandarius |
Rodje fåcon |
Falco tinnuculus |
Rwè-pexheu |
Alcedo atibis |
Såvadje colon |
Columba palumbus |
Tcherdin |
Carduelis carduelis |
Målåjheys mots.
gruziner : gazouiller ||
adawyî : aguicher ||
ahouter : abriter ||
schågne : coquille ||
rafåré : affamé ||
tchîpter : pépier ||
preuti : parader ||
astitchî : tendre ||
kimelêye håsplêye : mélange insolite ||
adegnî : estimer ||
fôrer : nourrir ||
si clintchî : se pencher ||
r(i)glatixhaedje : reflet ||
zuvion : zéphir ||
s(i)pitaedje : éclaboussement ||
s(i)pani : épanoui ||
tchabote : creux évidé ||
melêye : pommier ||
cradjolé : bigaré ||
nawaire : jadis ||
schayetmint : avec adresse ||
s' enûler : s'envoler ||
s(i)pitant : déluré ||
haspoyou : hirsute ||
face : jabot ||
si winner : se faufiler ||
oister : enlever ||
grawe : griffe ||
taper l' hate : dénigrer ||
emacralé : ensorcelé ||
balziner : flaner ||
påjhûle : paisible ||
s(i)pirou : écureuil ||
blawter : étinceler ||
airdiè : arc-en-ciel ||
adjet : adroit ||
si ctaper : se tortiller ||
d(i)hessî : priver ||
asteme : attention ||
k(i)bouter : bousculer ||
s(i)titchî : avancer ||
tricnonote : en trottinant ||
ewaerante : etonnante ||
gålioté : garni ||
pawoureus : peureux ||
mousseure : habit ||
midone : généreux ||
djama : festin ||
coixheure : coupure ||
fetchire : fougère ||
S' essocter : s' endormir ||
plomion : duvet ||
ramayes : ramilles ||
briber : mendier ||
ravizer : ressembler ||
waerbea: larve ||
heure : grange ||
mesbrudjî : saccager.
Les adjinçneus di ç' pådje Etrernete cial.
On fel merci a Lucyin Mahin, Pablo Sarachaga eyet Lamraoui Karima k' ont-st aidî adjinçner cisse pådje Etrernete cial.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
(Index par sujet) Dressêye des sudjets.
(Index par auteur) Djivêye des scrijheus. (dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Ralans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè al mwaisse-pådje.
Sicrijhaedjes et fotos eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu.
Les imådjes sont dizo abondroets © Léon Demarche, 37 rowe do Heuzeu, 4671 Bårxhon.
Édition en ligne, texte et photos, explicitement autorisée par l'auteur.
Copyright of pictures © Léon Demarche, rue du Heuseux, 37, 4671 Barchon (Belgium).