|
|
Li pådje da l' André Lamborele |
|
|
|
Li pådje da l' André Lamborele |
|
dierin rapontiaedje - last update: 2004-09-22.
Dressêye:
Proze nén racontrece:
Arimeas:
Teyåte:
Biyografeye.
Såvans et wårdans nosse walon !
Dj' a scrît èn årtike e francès k' a ddja paretou sk' asteure dins kékès gazetes et ki dji va såyî di fé parete dins des ôtes po disfinde nosse walon. Des soçons del "Rantoele" m' ont dmandé di l' sicrîre e pus court po vozôtes. Dji sai bén ki vos estoz ddja avou mi po çoula di tot vosse cour et avou totes vos pinsêyes mins vos av' surmint des bounès idêyes ki vos pôrîz prezinter avou, di pus di çou ki dj' a ddja scrît. I m' les fåt dire ou bén motoit n' estoz vs nén d' acoird avou mi po ene sacwè ki dj' a scrît. Djåzans è eshonne po vey çou k' i fåreut motoit candji. Merci d' avance.
Avou tos les foirt grands candjmints k' on a cnoxhou dispu l' guere, bråmint des djins et des Walons ossu ont spité evoye po tos les costés et ont rovyî ou bén leyî di costé çou k' a stou leu lingaedje et l' ci di leus parints dispu si lontins. End a minme ki, e vrais magneus di "tchôds-tchéns" djhèt ki li tere etire n' a pus k' a "tchoum-gamer" et djåzer do nez en anglo-amerikin, avou tot çou ki çoula vout dire ! Kimint est ç' possibe di n' nén vey tot l' distrujhaedje ki çoula va amoenner si nos vicréns et djåzer tertos come les cis di l' ôte des costés del grande aiwe ! Neni, neni, tot les sujhant sk' asteure, on-z a dedja fwait assez d' biestreyes insi ! Soeyans firs et ricnoxhants di tot çou ki nos parints nos ont dné et wårdans l' di totes nos foices ! Dimorans çou ki ns estans, des vrais Walons !
C' est l' veur, målureuzmint, ki li scole et tos les cis ki nos moennént ont kitchessî tot çoula et co pus rade nosse bea lingaedje, po totes sôres di målès råjhons, tot s' etindant, bén seur, avou les djins ki vlént fé l' fir et l' malén et n' nén s' voleur abaxhî a çoula, come i djhént ! Dabôrd, asteure, les cis ki ndè sont les pus firs et ki vlèt li pus li sotni et l' wårder, c' est pus vite des djins k' ont stou lontins e scole et k' endè ricnoxhèt li pus li valeur et l' impôrtance.
A cåze k' on l' a tant kitchessî, bråmint des waloneus ki savèt co bén djåzer walon, endè sont honteus et nel oizèt pus djåzer foû d' leu måjhon ou seulmint avou des cnoxhances. End a ds ôtes kel oizèt co djåzer ezès cafès ou dins les fiesses mins todi mwinse ! N' est i nén målureus ki des efants ki leus grands-parints ou parints kinoxhèt l' walon, vos dimandexhe si c' est e flamind ki vos lzî djåzez cwand vos lzî djåzez e walon ! Fårè-t i ki des Walons ki vikèt dispu lontins lon erî d' nozôtes et k' ont tot fwait po l' wårder, par egzimpe dins l' Wisconsin, nos vinénxhe fé li lçon et nos l' raprinde paski nozôtes, on n' a nén stou capåbes di l' disfinde et di l' wårder !
Portant, gn a co des ci ki rcwerèt di fé rviker çou ki nos parints ont viké et nos ont-st apris, par egzimpe ezès fôres des vîs mestîs [foires artisanales], dins les si plaijhantes et rassawrantès [savoureuses] riprezintåcions di pîces di teyåte e walon, des copinreyes, raploûs ou soçnaedjes di walon et e walon... I les fåt ecoraedjî et les sotni pa tos les moyéns !
Dayeurs, bråmint des payis ont ddja fwait çou k' i faleut dins les nos d' plaeces, di rowes, tot les fijhant scrire dins leu lingaedje, tot riçuvant des radios et ene tchinne di televuzion... ene vraiye ricnoxhance, cwè ! Li cominålté uropeyinne et l' govienmint di nosse cominålté, avou ene lwè di 1990, ont ricnoxhou ki c' esteut leu dvwer, et s' va dj' riprinde e francès, come i l' ont scrît, speciålmint l' årtike 2 : «Les langues régionales endogènes font partie du patrimoine de la Communauté française au même titre que les sites et monuments; ce patrimoine non "physique" mérite d'être défendu...» et divant çoula, il ont co scrît; «Ce n'est que le premier pas vers la protection véritable de notre culture régionale. Il est temps maintenant de passer aux actes ! Il faut que dans l' Europe des Régions et des Cultures, la Wallonie s'affirme et montre l'exemple !»
Mins k' end a-t i advinou ? C' est co pire ki dvant et bråmint pus pire ! Li teyåte e walon do semdi après-nonne al tévé a pår [entièrement] disparetou, et dispu don, on n' a pus ki rålmint ene pitite sacwè al tévé, tård del shijhe, ene tote pitite dringuele, cwè ! Djusse po k' on n' poye nén dire k' i gn a absolumint pus rén. Ureuzmint, bén seur; k' al radio i nos dmeure co l' emission des 900.000 Walons a l' RTB li vénrdi al nute !
Bén seur, çoula ni vout nén dire ki dji dvans leyî toumer tot l' resse: i fåt cnoxhe les ôtes lingaedjes et co purade l' inglès sins ndè gleter ki po ça, come on l' voet si sovint asteure, a croere k' i sont payîs po çoula et vos voeyoz po kî et çou k' endè va ariver si on tchereye co todi come çoula. Bén seur, i fåt prinde et tni nosse plaece dins nosse societé et fé tot çou k' i fåt po çoula avou totes les novelès tecnikes et tot l' resse. Nosse walon a s' plaece avou la ddins.
Po tos les cis, et gn end a télmint asteure, ki pinsèt k' on lingaedje doet siervi directumint et a tot côp bon, nosse walon, avou, pout bén siervi dispu noste efance, come dji vos l' dirè pus tård. Adon, djåzans l' tertos eshonne et avou tos les efants !
Tot djåzant walon avou ls efants, nos lzî dinrans li sintimint et l' firté di sey di voci, di sey Walon. I s' sintront d' ostant pus près des ôtes Walons et vôront fé d' ostant dpus por zels tot dmorant voci et tot lzî dnant di l' ovraedje, s' i plèt, come ça s' fwait addé les ôtes "pitits" peupes sol daegn (Flaminds, Catalans, Valincyins, Basses [Basques], et hay vos nd åroz).
Di dpus, contrairmint a çou ki les målès linwes ki n' î cnoxhèt rén djhèt, kinoxhe li walon, come l' a dit li minisse Valmy Féaux e 1990, pout mî fé cnoxhe et djåzer li francès, minme li scrire. Metans, li S di tchestea (di castellum e latén) et di ds ôtès mots, ki dene l' accint circonflecse e francès. Bén seur, kinoxhe li lingaedje-mere, li latén, vos pôrè aidî bråmint avou po les deus: vos î trovroz ossu bråmint des raecinêyes di nosse lingaedje walon.
Kinoxhe et djåzer nosse walon vos pout aidî avou a-z aprinde mî et pus åjheymint les ôtes lingaedjes, copurade les langues romanes. Li walon est bråmint pus ritche ki l' francès po ses sons et vos pout dner on fel côp di spale po djåzer les ôtes lingaedjes, par egzimpe li tch (potchî, tchestea) k' on rescontere si sovint dins les langues eslaves. Les diftongues sont, avou, bén pus prezintes e walon k' e francès et s' les ritrove-t on co cint côps dpus en espagnol, par egzimpe, dji piede (pierdo), i doime (duerme), et hay vos nd åroz. Li walon, do moens divins li Payis d' Lidje et e l' Årdene, si sieve co todi do suddjonctif imparfwait et pus-ki-parfwait (cåzumint pierdou asteure e francès) come en espagnol, itålyin,.... "Estar" en espagnol, par egzimpe, estaba : dj' esteu / estéve, estamos : nos / dj' estans,... Rishonnances dins les mots : estufa (pron. estoufa), li stouve; copete, li copete... Avou l' flamind : spuiten, spiter; drinkgeld, dringuèle; wafel, wåfe... Avou l' inglès : look a rabbit !, louke ene robete... Avou l' polonès : baran, li bara [bêlier], wieś (pron. viètche), li viyaedje (viadje / vièdje). Et s' pôreut on porshure lontins insi tot ndè scrijhant des pådjes et co des pådjes !
Li walon, come li francès, ni vént i nén po s' pus grande pårt do latén ? Mins s' n' a-t i nén avou si tchance di pleur crexhe et si spåde come lu. Mins est ç' po ça k' on l' doet leyî toumer et l' rovyî ! Gn a-t i nén avou beacôp des scrijheus di bråmint d' sôres dispu 1620 et todi dpus avou l' tins, copuvite do teyåte et del powezeye. Mins målureuzmint, les cis k' estént e plaece po l' fé, n' ont nén avou l' firté di les ricnoxhe et les vey voltî come i l' arént divou fé come Walons ! Et målureuzmint, ci n' est nén mî asteure, ki do contraire, et portant, c' est asteure li dierinne tchance ki dj' avans di l' fé riviker et di l' wårder, tot fijhant tot çou k' on pout po çoula, tertos eshonne !
Loukîz on pô, si on-z åreut vraiymint ricnoxhou l' walon come on l' åreut divou fé, kéne diferince gn areut i nén asteure ! Il a falou ki Wiliam Dunker endalaxhe å Canada po si fé ricnoxhe et vey voltî et ki li RTBF lyi dene ene tote pitite plaece, di tins in tins ! A l' etrindjî (Canada, Djapon, Afrike do Sud), des univiersités studièt l' walon. Nosse lingaedje dit et fé si bén comprinde çou ki les mots vlèt dire, par egzimpe: sprognî, spotchî, språtchî, spater, houmer, spiter, drache, råyî, splinker, carabistouye, tchoûler, hoûler, schiper [glisser], zûner, xhaxhler, et ene cåkêye d' ôtes !
Kimint l' pôreut on fé rviker et lyi ridner tote li plaece et l' foice ki lyi doet rivni dins çou ki s' lome co todi Waloneye, nosse payis mins k' end a cåzu pus ki l' no puski..., a moens ki... ? Voci kékès propôzucions !
Dinans a costé do francès, des nos e walon åzès plaeces, rowes, viyaedjes, veyes et scrijhans les so les plakes a l' intrêye, come ça a ddja stou fwait a Måmdey, Fosse-li-Veye, et hay vos nd åroz... On s' sintrè bråmint dpus amon nozôtes, e Waloneye, cwè, et nén seulmint en on ptit bokèt del France !
Al sicole primaire po cmincî, k' on dene al mwinse ene eure di cours e walon, mins d' ene manire plaijhante avou des fåves, des tchansons, des ptitès pîces di teyåte tot fijhant djouwer les eleves zels-minmes, et minme divant totes les djins ki s' sintèt co todi Walons.
I fåreut ossu lezî aprinde çou k' a stou nosse vicaedje did dinltins, co todi gn a nén si lontins: ene céncwantinne d' anêyes ! Åréss, i fåreut come el Tchekeye, par egzimpe, fé rviker on viyaedje "muzêye" dou çk' on pôreut vey des djins rviker come dins l' tins dins des viyès måjhons, des gregnes, des fornis, et hay vos nd åroz.
Po rvini al sicole, i fåreut ki ci soeye des mwaisses k' ont riçû des cours po çoula et k' endè vlexhe. K' on l' fwaiye dins totes les scoles ! Ôtrumint, on n' arivrè nén a çou k' i fåt po l' wårder et l' fé rviker ! Ci srè ene manire di lyi rinde li respet k' on lyi a hapé et k' on lyi doet po k' ossu des djins k' i gn a ni soeyénxhe pus honteuses di l' djåzer.
Pus tård, dins les umanités, k' on leye mafwè tchoezi les cis ki vlèt porshure, mins todi d' ene manire plaijhante avou des tchansons, do teyåte, et tchik et tchak.
Et k' on n' dijhe nén k' on n' a pont d' sôs po ça, cwand on voet çou k' on a fwait po ôte tchoi ! Dabôrd ki c' est po wårder nos raecinêyes et po sey co tofer des vraiys Walons, firs di l' esse ! Et åzès efants, ké trezôr ni va-t on nén lezî dner po tote leu veye, come ça l' a dedja stou po nozôtes !
K' on dene et ricnoxhe å walon li plaece ki lyi rvént, avou, al radio et al televuzion ! I fåreut pol moens ene eure di tévé tos les djoûs al nute sol deujhime tchinne, tot dnant s' toû a tchaeke coine do payis, avou des informåcions so tot çou ki s' fwait e walon ou pol walon: les pîces di teyåte, les tchansons, et hay vos nd åroz... et a ene boune eure, bén seur, nén trop tård !
K' a "Fréquence Wallonie", ça soeye vraiymint li cisse do walon et des Walons, el plaece di nos fé ôre minme cåzu li mitan do tins des tchansons en inglès ! K' on lyi acoide et lyi leye ene radio tote etire tote li djournêye et l' shijhe tot dnant si plaece et s' toû avou a tchaeke redjon, avou totes sôres d' animåcions, tot leyant djåzer ossu les djins ki l' vôrént ! Dj' avans dedja li vénrdi al nute, bén seur, mins c' est bråmint trop pôk ! Dj' estans des citweyins ki payèt leus tayes [taxes] come i s' doet, et k' asteure on lzî dene a poenne ene tote pitite rawete, come a des bribeus !
Come çoula si fwait dedja dins kékès plaeces, par egzimpe e Banbwès, a Bietris, al Viye Såm, et co hay, k' on adjinçnaxhe des copinreyes, raploûs ou soçnaedjes, c' est come vos l' vloz dire, tot dou çk' on pout et dou çk' i gn a des vraiys Walons k' endè vlèt po l' fé ! K' on î aprinde åzès djonnes nosse lingaedje, tot fjhant tot çou k' i fåt po l' fé cnoxhe et l' rinde plaijhant !
K' on leye ene plaece ezès gazetes del Waloneye po les cis ki vlèt scrire e walon !
Ki tins des djournêyes do patrimoenne, des plaeces et des monumints, on fiestixhe, avou, li patrimoenne k' est nosse lingaedje di totes les manires possibes (istwere et prezintåcion des plaeces et monumints a costé di çou ki s' fwait e francès, teyåte et totes sôres di spectåkes), tot estant anoncî et aspoyî pa les medias et l' cominålté !
Ki, po les fiesses del Waloneye, ci n' soeye nén seulmint a Nameur dou çki ci n' est nén co assez, mins ki ci soeyaxhe dins tote li Waloneye k' on fiestixhe di totes les manires possibes nosse walon (messe, teyåte, tchansons, et hay vos nd åroz) !
Et li pus consecant did tot: ki tos les cis ki l' kinoxhèt et l' djåzèt co li cåzénxhe tos costés, et copurade avou les pus djonnes, a l' ådje dou çk' il apurdèt tot seus, tot djouwant. Vos voeroz k' i gn a co bråmint des djins ki l' voeyèt voltî ou ki n' dimandèt k' a l' aprinde, copurade si vos lzî esplicoz pocwè ça ndè våt télmint les poennes !
Si on n' si disfind nén, nozôtes et nosse lingaedje, dj' estans tot djusse bon a sey magnîs, a nos rtrover dins les "tchôds-tchéns" dås Amerikins ! Si èn åbe piede ses raecinêyes, k' end advént i ? Et nén nozôtes motoit ? !
Nosse lingaedje n' est i nén li meyeus moyén po nozôtes si fé ricnoxhe po çou ki dj' estans et po nozôtes si disfinde ?
Po responde åzès djins ki nos kidjåzèt, sovint po les målès råjhons ki dji vs va dire, dj' elzî va riplaker çouci.
Por zels, prumirmint, li walon candje trop d' ene coine do payis a l' ôte. A pårt motoit po les deus corons (li gåmet et l' picård), tos les ôtès Walons si plèt comprinde et s' djåzer åjheymint et s' i gn a ene miete d' adire, on aprind vite les ptitès diferinces, et ça dene co dipus d' sawoura et d' plaijhance, tot mostrant tote li ritchesse di nos lingaedjes.
Des ôtes djhèt, des côps k' i gn a, ki l' walon est grossir ! Målureuzmint, divant, les institucions et une certaine classe sociale ki voulait fièrement tenir son rang l' ont tapé djus et l' kidjåzer tant k' i plént tot djhant ki ça n' esteut ki li lingaedje des ptitès djins, des cis k' on doet riloukî d' hôt et ki por zels ni plént sey ki grossirs. Ça les arindjive bén di pinser insi ! Mins vos sav' bén k' est grossir kî vout, ki ça sey e francès, en inglès, ou dins tolminme ké lingaedje. Li grossirté ni tént k' al djin ki djåze et li walon n' est nén pus grossir k' èn ôte lingaedje !
C' est l' veur ki c' est li lingaedje do peupe, do nosse, nosse lingaedje, et k' on-z endè doet sey fir, come les ôtes peupes li sont do leur ! Il a po nozôtes on sawoura et ene ritchesse ki dji n' ritrovans nén dins les ôtes, come dji l' a-st acsegnî on pô pus hôt ! C' est ene langue tchålureuse ki nos djåze si bén do fond d' nos-minmes, c' est ene langue do cour a costé d' ôtes pus ricwerowes, avou des mots pus speciålijhîs mins sins ci tchåleur et ci saveur la !
Adon, fijhans tot çou ki dji plans po l' wårder et ki les djonnes continouwénxhe a l' djåzer et a nd aveur ostant di djoye et d' plaijhi ki nozôtes ! Siervans nos di totes les ocåzions po l' fé valeur, al radio par egzimpe, tot dmandant des tchansons e walon dins l' emission "disques demandés"; cwand on djåze do patrimoenne, telefoner po djåzer di ci k' est nosse lingaedje, et hay vos nd åroz. . .
Et copurade, djåzans l' tot dou ki dji plans. Po les eleccions ki vont vni, metans tertos les politikîs å pî do meur, et si possibe, fijhans lzî fé çou k' i divrént ! Porshuvans les tant k' i fåt po k' i l' fijhénxhe !
Fijhans tertos eshonne tot nosse possibe po såver, schaper, rischeure et wårder nosse walon !
A. Lamborelle, divins: Li Rantoele, Coutcouloudjoû; Singuliers.
I potche d' on costé, pu d' l' ôte;
I spite evoye et s' catchî dzo l' årmå.
Tot d' on côp, i s' tént coet e m' riloucant:
C' est "Djouwete" mi ptit tchet d' on moes.
Come il a bon di djouwer et di s' rimouwer;
Tot lyi est bon po çoula; ene tchike, ene peme
Tot çou ki rôle, mins minme ene pitite boesse
Ou ôte tchoi k' i pout tchôkî et evoyî
D' ene coine a l' ôte, di s' pitite pate.
Por lu, sins co l' saveur, c' est come si ç' sereut
Dedja ene sori, tote vicante et spitante ki s' såve.
Si moman, Ronflete, coûtcheye so ene tcheyire
Li rlouke et, d' on côp, spite sins tchicter addé lu.
Avou lu, ele si kirôle et s' kitoûne al tere
Lu potche sor leye et leye fwait shonnance d' el ritchôkî
Di ses pates, come si ele si vôreut disfinde.
Adon, i s' leye ritoumer, tot kischoyant ses ptitès pates.
I s' kirôlèt, onk so l' ôte, si djintimint, di bon cour.
Mins si moman ndè nåjhixh vite et s' leye aler
Sol costé. Ele li letche et lu, tot binamé, i s' leye fé
Pu, ele potche et gripe sol cossén do fåstroû.
Djouwete li shût et rade, si vént stinde siconte di leye
Po s' fé flåzer. Adon si moman li letche tinrûlmint,
Et lu, tot binåjhe, si tént coet et fé ronroner si ptit molén.
Dji tuze adon azès bons moumints, cwand
Mi moman m' rabresse et m' tént si djintimint e ses brès, dou çki
Dji m' sin si bén. Ele mi soreye et dji lyi respond
E lyi djhant tot l' bouneur d' esse insi flåzé et cadjolé.
Ki c' est bon d' aveur ene moman ki vs voet voltî
Et ki sint ki vos lyi rindoz bén. Come Djouwete
Et s' moman Ronflete, k' on est bén eshonne !
André Lamborelle, 2002.
(La même page en tenant compte, en partie, des accents de l' auteur) Modêye disfondowe.
