|
|
Textes wallons de Jean-Pierre Dumont (2002). Sicrijhaedjes e walon da Djan-Pire Dumont (e 2002). |
|
|
|
Textes wallons de Jean-Pierre Dumont (2002). Sicrijhaedjes e walon da Djan-Pire Dumont (e 2002). |
|
dierin rapontiaedje - last update: 2004-07-07.
Dressêye:
Prose non narrative:
Billets d'humeurs et récits vécus.
Récits et anecdotes romancées.
Nouvelles.
Cénk eures å matén. Li fenåmoes est cåzu houte, et, après dijh djoûs d' warnu, ki les cinsîs n' ont nén låtchî, li hamtea doime co todi, fornåjhi. Les coks, zels, s' ont dispierté ås aireurs et leus coutcouloudjoûs ridondixhèt d' måjhone a måjhone. I flote totavå, e l' air, ene hinêye di frisse four, k' on ndè freut do té, ca les cinas sont plins a make.
Mi, dji m' va voltî pormoenner tot timpe, ca dji voe voltî ces påjhûles moumints la, ki les djins soctèt co et k' les biesses do bwès, ripaxhowes d' aveur tchampyî tote nute, s' astårdjèt so les ôrires po ene dierinne bokêye.
Ouy, dji n' a nén passé l' wé ca dji contéve rimonter l' rixhot so Sint-Lambiet, disk' a s' sourdant, la k' dj' î a des tchvås e pré.
Li Florivå, les Damjheles, Sawice, li Bwès d' Fayeas : tote ene nozêye vå, wice ki, dispoy todi, nos tåyes et ratayons alént priyî leus diès afîsse di s' riweri d' totès sôres di mehins.
La, après aveur trawé l' banc d' grès, li ri, vigreus, caracole inte deus hôtès gonxhires, å mitan des frexhåds. S' i gn a ene tchôke ki ses aiwes ni fjhèt pus tourner l' rowe a ailetes do vî molén, eles nourixhèt co des grands vevîs et moennèt ene araedje di tos les diales e l' plaece k' i gn aveut l' bî. La, eles abrokèt a pus d' cwate metes di hôt, come ene groûlante gordene d' aiwe, po rispiter so les pires.
Pu, li rouwåd porshût s' såvadje coûsse inte les orayes d' ågne et les crussons.
Dj' esperéve toumer so les tchivroûs. Ossu, dj' avancixheut pate a pate, sins brut, come on rnåd a l' awaite des foyants.
*********************
Elle esteut la, e l' bassene djus d' l' agolina, tote nowe...
Ele rilevéve a deus mwins ses longs noers tchiveas aplakés so ses spales, et prezintéve a l' rinmåde del lavasse ses deus pezantès tetes.
Et dji dmora la, èm boke å lådje, sins poleur avaler m' raetchon, a rwaitî, les ouys foû del tiesse, li blanc coir del paeyinne deyesse, aspitêye foû do tins.
Tot d' on côp, ele potcha so l' boird, s' ewalpa dvins ene sôre di tchamberlouk et disparexha e l' pî-sinte ki moenne a Tchåmont, åd triviè do Bwès d' Fayea. Et totafwait ridivna påjhûle, come si rén n' s' åreut yeu passé...
Mins mi, dj' esteu mårké come d' on côp d' aloumire, et, l' xhiltante vuzion n' cwita pus m' cervea.
Portant, pinse dju, ci n' esteut k' Silveye, ene djonne feme ki vikéve avou si ome et si efant tot a l' copete do tier, retrôclés dvins ene disseulêye måjhinete, a l' ôrire do bwès.
Rintré e m' måjhone, dji n' mi rmeta nén. Portant i faleut apontyî les valijhes ca l' londmwin, nos nd aléns e vacances po cwénze djoûs.
Mins mes pinsêyes dimorént dizo l' avalaedje d' aiwe. Kibén d' côps m' feme ni s' a-t ele nén måvlé sor mi, cåze di mes biestreyes.
"Divnoz vs sot ? Wice estoz vs don ?" end aléve-t ele.
Et cwand dji vuda l' cafè e l' potiket å souke :
"Ci côp cial, dji croe k' vos pierdoz vos tåtes !"
Jean-Pierre Dumont, li 13 di måss 2001; divins: Prumirès sayes d' on vî djonne oteur, 2002.
I gn a, e lon payis d' Hongreye, bén en erî des voyes, des viyaedjes et des djins, ene tote pitite vå a l' ôrire d' on grand bwès.
I gn a, coûtcheye vaila, ene pitite blanke eglijhe, avou, kissemêyes åtoû d' leye, des posteures di l' Aviedje, reclôses divins des gayoles di veule afisse do lzès waeranti del plouve et del nivaye. Gn a èn ermite po waeyî dsu. Il a s' måjhinete apiçtêye å boird del hourêye, al copete del gritchete.
C' est ene sinte plaece. Tos les djoûs des pelrins î vnèt cweri del miråculeuse aiwe, låvå al fontinne do sourdant. Dj' end a boevou, bén seur ! Alfén, s' elle est frisse et claire, ele n' a nén l' fén gosse di nos poujhons d' Årdene.
On n' s' î rote nén so les pîs; ossu, li coine est ele påjhûle, foirt påjhûle ! Rén po ndè gåter l' coehisté ! Rén ki l' gruzinaedje des oujheas et l' suzinaedje do rixhot ki s' piede bén vite en on frexhisse.
Ralez î don l' prumî dimegne di setimbe ! Vos n' ricnoxhroz nén li stroete voye di tere k' î moenne, risserêye k' elle est inte deus riguiletes di botikeas. On-z î vind d' tot. Mins c' est les beyatiles (les sints agayons) ki vnèt å prumî rang : des imådjes di Mareye, des cisses do Bon Diu, des tchaplets... et des tchandeles ! Des tchandeles a make ! Di totes les sôres, di totes les cognes, di tot çou k' est possibe d' imådjiner ! Et dedja, ene foite hinêye di tchôde cere vos potche al narene.
Vos moussîz foû del sipesse ombe des grands faws po brotchî e plin solea et vos dmorez tot saizi. Des hiedes di djins s' agrawèt ås roedès hourêyes del schavêye ki vos avîz cnoxhou si vude, si coete … Li tchant des oujheas a fwait plaece å ci des crustins ki s' emonte inte les pareuzes di verdeure
Vos dmanoz la ståmusse. Divintrinnmint, ene grande påjhûlisté, k' on n'n såreut dire ni cwè, ni come, vos ewalpêye. On s' sinte " ôte tchoi ". Et on s' rapinse çou k' on-z a-st apris å catruceme cwand c' est k' on esteut ptit : " La k' deus, troes si sont metou eshonne a cåze di m' no, dji so-st e mitan d' zels ". Et on ratacreut a-z î croere …
Les pus fels po fé "l' voye a l' Aviedje", c' est les barakîs. Vaila, on les lome "les tsigånes". Nos tåyes, zels, les loumît "les Djupsyins". Elzès fåt vey ariver. Les femes avou leus longuès cotes di totes les coleurs, et les omes moussîs a dimegne. C' est l' pere ki moenne l' atelêye. Si feme el shût, avou, li pus sovint, ene grosse banslêye di fleurs divins ses bresses. I tént on nukieus baston el droete mwin; l' ôte poite on pezant ciedje. Vos n' vos sårîz mari: c' est lu k' est mwaisse ! Et mågré k' il est afeye agadlé come on mårticot di dsu l' Bate, il a dji n' sai cwè, k' i fåt k' on l' respectêye. Tot l' resse vént podrî.
On voet co bén ene djonnete avou on påpåd seré conte si stoumak; c' est k' on batijhe avou les efants !
Mins po ç' vî peupe la, vinou do fond des tins et do fond des Indes, c' est ossu l' ocåzion di s' rashonner. Ca il ont vnou d' totes les coines do payis et d' co pus lon. Il ont dressî leu biwak å mitan d' ene grande waide, a kékes cints metes. C' est la k' i fjhèt totes leus handeles. La k' s' emantchèt ou s' dismantchèt les manaedjes.
Il ont moenné tote nute on djama d' tos les diales. Asteure vo les la, rindous et nantis, atåvlés dvant des monceas d' amagnî. Il ont dressî des longuès tåves inte des riguiletes di Mercedès, k' ont, dispoy ene tchoke, hapé l' plaece des tcheretes a tchvås. N' a nolu ki n' åye si botaye di "Whisky Ballantine", håynêye å mitan do djeu. Et, el fijhèt-st aler !
Håre et hote, des violoneus et des tchanteus n' ont nén co tapé la hatche et match, et kékes copes di danseus ni låtchèt nén so l' ovraedje. C' est ki leu-z eraedjeye muzike freut s' kitaper on moirt ! C' est ene sacwè d' hagnant, ki broye voste åme. Ele vos hape li stoumak et vs el kitchedje si foirt ki les låmes vs endè brotchèt foû des ouys ! Li ci k' a dit k' les noers avént li rite e leu sonk n' a pår seur måy veyou danser les tsigånes.
|
|
|
Loukîz ci ptit bodé laid ome, crås come on lote ! Loukîz l' tournicoter åtoû di s' frumele come on malton åtoû d' ene moxhe al låme ! Loukîz ses pîs ! Loukîz lzès texhe åtoû di s' kipagneye èn invizibe aréncrén... dismetant k' leye tripele cåzu so plaece tot tchacant dvins ses mwins.
Mins, fwait a fwait ki les botayes si vudént, gn a yeu come ene fene toele di brouyård k' a rcovrou l' louca des omes et l' a rindou covisse. Vola ene tchoûlåde tchanson plinne di miråcoleye k' i rprindèt tertos e keur, tot s' tinant pa les spales et s' rabressant bén foirt. Et do vey soude leus låmes …
'L est tins d' endè raler et d' les leyî inte di zels.
Jean-Pierre Dumont, setimbe 2002.
L' ome lovta on dierin goirdjon d' bire, pu i rtchôca l' vere å mitan des canteas k' ehalént li tåve. Tot do long del shijhe, il aveut boevou et groumté des noejhetes di mårticot [cacahuète]. Ene bele cråsse ki çoula ! Eco on tchinisse ki les grands coboys ås coûtès idêyes rispårdèt totavå l' daegn, avou leus Macdos et leu noere abwesson d' apoticåre !
Il aveut dmoré po d' deus eures divant s' televuzion a shure on match di fotbale. Bén oblidjî la ki c' esteut l' "mundial" et k' les Bedjes tapént leus dierinnès atotes. I n' aveut waire avou l' ocåzion d' s' enonder, télmint k' il avént må djouwé.
N' esteut çu nén lu l' nicdouye e l' afwaire ? Lu, k' aveut pierdou s' tins a loukî vint-deus emîssés piter dvins ene grosse bouye ? Alez ! Taijhe !
I somadja et s' leyî rider e fond di s' fôtûle. A l' bawete, les imådjes continouwént a s' disfåfyî sins k' il î prindaxhe asteme, ca il aveut l' tiesse avå les cwåres. I s' sintéve disbåtchî, on pô pierdou, come si pus rén ndè valéve les poennes.
So l' grijhe veule, les noveles avént shuvou des rclames. Come tos les djoûs, ci n' esteut ki måleurs, accidints, gueres... Des djins mesbridjeyes, kihatcheyes...
L' ome vola prinde si "zap" po rcôper s' clapete a l' feme do posse, mins i s' ritna po schoûter :
«So l' tere, èn ome so deus ni pout pus vey li voye Sint Djåke. Les meye et meye loumires des grandès veyes doguèt si foirt ki les djins endè sont tot esblawtés et ki leus ouys ni polèt pus aporçure e l' banne do Cir les flåwès blametes des stoeles. Li noere nute n' egzistêye pus : li tins do grand furlaedje l' a touwé.»
Li Voye Sint Djåke ! On no k' i pinséve aveur rôvyî et ki d' on plin côp raspite e s' cervea et î fwait brotchî ene banslêye di rmimbrances ! Li Voye Sint Djåke ! Et li Ptit Tchår ! Et li Grand Tchår ! Et li stoele do bierdjî !
Les swerinnes d' amon ses grands-parints lyi rivnèt e trûleyes, avou des hinêyes di bon four et l' soyete des crikions. Et l' vî pa, k' aprindeut si ptit-fi !
Ene zine apiça l' ome. I monta e s' vweteure et vo l' la evoye e pus parfond del nute. I dva cweri bén lon divant do trover ene plaece å mitan des campagnes ki n' fourixhe nén gåtêye pa on lampion ou l' ôte, et pa l' disdut des otos. L' air esteut co tchôde, la ki l' solea aveut toké tot djoû. I rtrova li tiene odeur do four. Mins vla des anêyes ki les crikions n' tchantèt pus.
L' ome si coûtcha so ene hougnete et ses ouys si rpaxhît do pus vî spectåke do monde.
I s' sinta près, tot près d' ses tåyes et d' ses ratayons k' avént dedja contimplé l' minme cir. I dvina l' firté di tos ces omes la, ki dispoy des meye d' anêyes avént sayî do comprinde li coûsse des stoeles, et fé des sincieus cårculaedjes.
Pocwè don avént i hertchî des adjeyantès pires des kilometes å lon afîsse di dressî leus menirs et leus dolmens ? Al fén do conte, k' endè sepans ns di pus, nozôtes, mågré nos fuzêyes et nos spoutniks ?
L' ome si rapinsa ses scoles et li fåmeuse pinsêye da Pascal:
«Li silince di glaece di cist univiers sins cou, mi fwait sogne.»
I fruzixha. Il aveut froed. Et tot d' on côp, i s' sinta tot ptit et mierseu.
J.P. Dumont, li 13 do fenå-moes 2002, divins: Bulletin walon, 06-2003.
I s' loméve Samir. Samir Selman.
O ! ci n' esteut nén onk di ces omes sincieus la, ki sont cnoxhous long et lådje, et k' on voet leu poirtrait dins les gazetes. Ci n' esteut nén nerén on politikî ki passe totes les samwinnes al bawete ås imådjes.
Nonna. C' esteut ene åme foirt simpe come, paret i, li Bon Diu les voet voltî.
Mins il aveut l' pus bea mestî d' å monde : c' esteut lu ki sounéve ås clotches a l' eglijhe del Nativité a Betleyem. Gråce a lu, troes côps par djoû, on djoyeus xhîltaedje zoupléve foû do clotchî, et s' enonder dins l' bleu cir del Palestene, po rispåde avå l' tere li messaedje di påye et d' espwer do binamé efant, k' aveut vnou å monde laddé, gn a deus meye ans.
Li bale des francs tireus Djwifs, ki vlént dischinde les terorisses - sapinse zels - rassåvés dins l' eglijhe, l' acsujha, la k' i rotéve påjhirmint å mitan del grande rowe, po s' rinde so posse.
I touma sins moti, sins djemi.
Li pôve coir si ståra sol pavêye, les bresses e croes, tot fén parey k' on sbara k' ene boelêye do vint a bouxhî djus, on djoû k' i fwait waeraxhe.
Les sôdårds, les ptits-efants des victimes d' Auchvite et d' Bukenval, divnous les pus teribes des bôreas, l' ont leyî la sins rin fé, des eures å long, dismetant ki s' sonk si cmaxhive avou l' tarmak.
Pitchote a midjote, sins hikets, tout doûçmint, l' åme da Samir s' end a-st alé al rasconte do Grand Mwaisse.
Dijhoz, vos, Yavé, estoz seur d' aveur bén tchoezi vosse peupe ?
Jean-Pierre Dumont, 2002, divins: Toudi, 3-2003.
Zoly est moirt ! Troes ptits mots ki rôbalèt sins rla e l' tiesse da André. C' est come on rôlmint d' tabeur sins fén : Zoly est moirt ! Ç' aveut stî a l' vesprêye, la k' on peneus solea d' ivier tapéve ses dierins rais, ki l' telefone aveut souné.
Alo ! André ?
A, c' est vos, Zita. Ki dj' so binåjhe di vs etinde.
Zoly est moirt...
. . .
André, Zoly est moirt !
Kimint ! Ki s' a t i passé ?
Èn accidint d' oto. Il est moirt.
Dji vén. Dj' arive li pus rade possibe.
****************************
Zoly est moirt ! André n' a rén d' ôte e l' tiesse. L' aweye de conteur blokêye so cint et vint, li vweteure avale les kilometes de l' mwaisse voye, vorant inte deus rigletes di potôs electrikes ki dispårdèt ene tiene djaene loumire. Ses mwins plakêyes so l' volant, André moenne come èn otomate. Ses ouys loukèt å lon, mins i n' voet rén. Il est ôte påt.. .
****************************
Vous êtes français ?
C' est insi k' ele l' aveut arinné cwand il aveut moussî foû do car. C' esteut a Budapest. I gn a troes ans dedja. André aveut co e l' oraye li xhiltaedje di s' tchantante vwès, avou ene manire do rôler les R ki lyi rapinséve si ptite coine d' Årdene.
Nonna, aveut i respondou e francès, Dji so Walon.
C' e st insi k' il avént fwait cnoxhance. Lu esteut tourisse; leye, esteut hongrwesse. Professeur di francès, ele fijheut li guide do tins d' ses condjîs, tot fjhant vey ås etrindjîs les pus beas monumints del veye. C' esteut-st ene bele pitite sipitante comere. Ses ouys, ossi noers ki ses tchveas, riglatixhént come des gayets. Ele aveut motoit trinte ans. Li corant aveut passé tot droet. On åreut yeu dit ki, sins måy s' aveur rescontré, i s' kinoxhént dispoy todi. Après l' vizite, i l' priya a prinde on vere, çou k' ele accepta voltî, mågré k' ele n' aveut waire di tins.
Il ont trové on staminet, divins ene rouwale podrî l' operå. A ciste eure la, li sôrôsô esteut cåzu vude et i s' ont aståvlé dvins ene påjhûle coine. C' est lu, surtout, k' aveut djåzé. I lyi aveut raconté k' il esteut professeur avou; k' i vneut do dvoircî et k' i dmoréve retrôclé en on ptit hamtea di céncwante djins.
Leye esteut marieye et aveut ene båshele di sijh ans. A ! I s' sinténs vraiymint bén eshonne ! Il ont dmoré on moumint sins moti. Pu, leus loucådes s' ont croejhlé et il ont stî si témint mouwés ki, sins l' poleur espaitchî, ses lepes ont rdjondou les sinnes.
****************************
Li mwaisse-voye a plonkî d' on plin côp el sipexheur del nute. André est saetchî d' on plin côp foû d' ses rmimbrances : l' Almagne ! Eco doze cints kilometes. L' ome mete ses gros fares, ridresse si schrene et s' sitind come on tchet. Dedja des crampes et i gn a k' ene eure k' il est so voye ! Mins, prind asteme, valet, do n' nén passer houte del mwaisse-voye po Cologne.
****************************
I lyi aveut dné radjoû a si otel po l' londmwin a dijh eures. A sijh eures å matén, il esteut ddja so pîs et i trefeléve come on djonea li nute di s' mariaedje. Il esteut so des tchôdès cindes cwand c' est k' ele cacta a l' ouxh. Elle intra. Sins moti, come s' elle åreut avou l' tiesse avå les cwåres, ele lyi prezinta s' tchife a båjhî, pu ele fijha tot a si åjhe si toû del tchambe, oista si paltot k' ele ploya sogneuzmint so l' fåtoû, sera les gordenes et s' vina acovter dvins ses bresses... et leus bokes s' agrapter a blames...
Cisse samwinne la fourit ene des pus beles del vicåreye da André. Il esteut bleu sot del pitite Zita. I dmanént coûtchîs tot do long do djoû, a s' inmer. Mågré leu diferince d' ådje i shonnént fwait onk po l' ôte. Et cwand i faleut bén dihoter po s' rischaper ene miete, i s' plaként onk a l' ôte po sinti bate leus cours, po houmer l' minme air. Ele lyi aveut cfessé tote si veye. Kimint ki l' froedeur di si ome l' aveut disbåtchî, leye, si amitieuse, si fiestixhante et ki n' aveut nén stî prusteye a l' froede aiwe. Dispoy cénk ans, c' est l' vraiy, elle aveut-st on galant, mins asteure ele n' el voeyeut pus voltî, et pu, ele l' aveut rescontré, lu...
Fwait a mezeure ki l' tins coreut-st evoye, ene pezante miråcoleye sitrindeut les deus hanteus. I n' si volént pus cwiter et cmincént a mådjiner leu vicåreye a divni.
Ci n' esteut nén åjhey. André diveut rintrer a s' sicole li londi d' après et leye, elle aveut-st èn ome, Zoly, ene måjhone et èn efant. Li mî esteut do tårdjî ene miete. Dimander po dvoircer, vinde si måjhone et vni viker e Walonreye adlé lu, avou si efant.
****************************
Zoly est moirt ! Les eures passèt et l' oto, sins flåwi, avale les kilometes et s' efonce todi pus parfond e l' Almagne. E l' sipexheur del nute, ele shût, a l' aveule, li blanke roye ki markeye li mitan del mwaisse-voye, leyant en erî les plakes di blanc fier kissemêyes tot do long. Koblenz, Frankfurt, Wurzburg sont padrî, vola Nurnberg asteure !
Zoly est moirt ! Li fråze redonheye e l' mascråwé cervea da André. Ki va-t i advini ? C' est k' end a des royes so ses coines. End a-t ele, li ptite Zita, des rdites a lyi fé. Et portant ! C' est on piele, cisse feme la !
Biesse ! Vårén k' il a stî ! Asteure, il a sogne, il est dvins les transes. Et si ele n' el voleut pus...
****************************
So l' voye po rivni so s' payis, après aveur cwité s' binamêye, André esteut tot feu, tot blame. I s' sinteut on djonne ome, presse a rataker ene novele vicåreye. L' imådje da Zita n' el cwitéve pus. I nd esteut roed sot !
Rintré e s' måjhone, fwait a fwait, li shoflé rtouma, et minme kiminça a divni tiene. C' est ki c' est deur viker mierseu cwand on n' î a nén stî afaitî. Si grande måjhone esteut todi froede cwand c' est ki rintréve di l' ovraedje. Et måsseye, ca i n' s' åreut ddja polou siervi comifåt d' on drap d' måjhone. C' esteut l' moirt di Nosse Signeur ki fé rischandi ene pêlete di sope et d' endè fé les hieles. Po çou k' esteut do bouwer et do ristinde, il esteut-st oblidjî del fé fé pa s' viye vijhene, Norene, k' i payive bon-z et tchir, lu k' esteut ene miete pice-crosse. Et pu, gn aveut les nutes ! C' est l' vraiy k' il aveut radjonni d' vint ans. On demon el vineut temter tote nute, shoflant so les tchôdès cindes di ses sintumints ki s' esprindént pés k' on Grand Feu d' Sint Djan. I s' kitapéve des eures å long so bedreye, tot frexh témint k' souwéve, fåte do poleur distinkî si osteye, roede come on bwès, presse a hiyî.
C' est adon k' i rvoeya s' feme. Leu båshele s' aléve maryî et i faleut sepi cwè et kesse. I s' rescontrént en on restorant itålyin, k' on î magnive bén et bon martchî. Ele s' aveut fwait gåye. André s' apinsa inte di lu-minme : c' est tolminme ene bele djin. A ! s' ele n' åreut nén avou on sfwait caractére !
Tot s' passa foirt bén. A l' fén d' l' eurêye il estént, tos deus d' bele umeur. Elle åreut bén volou rivey li tchén, dijha-t ele, et i gn aveut co e l' måjhone deus, troes afwaires da leye. Ni poreut on nén...
Il ont ralé e s' måjhone. Li tchén a fwait a s' patrone ene fiesse di tos les diales. Leye a tapé ses ouys on pô totavå sins moti, pareye a l' oujhea d' sint carolus. Il estént vraiymint astok onk di l' ôte. Adon, ele lyi rabressa so les lepes. André, si témint strindou dispoy si lontins, n' si pola ritni, et l' moenna doucetmint e la-hôt.
****************************
Ås aireures do djoû, André passa l' pont do Danube. Sins fé ene ahote, il aveut triviersé l' Almagne : ût cint kilometes. I s' sinteut nåjhi. Il aveut fwin. Esteut tot ecoidlé. I cwita don l' mwaisse-voye po-z aler tankî (rimpli l' rezerwer di l' oto) et s' rischaper ene gote. A ciste eure la, li såle do restorote esteut cåzu vude et on vneut a schipe do candjî les posses. Li caissire di nute, ene grande grentchen sins cogne, mins stocaesse come nos ptitès cavales d' Årdene afaitiyes a l' eraire, dinéve si plaece a on bea, spitant poyon. Li novele ravizéve Zita et André endè fourit mouwé. I magna a gros dints s' mitchot, ni s' arestant ki po s' ramouyî l' gozî a grossès goirdjetes di bolant cafè. A ! Ci n' esteut nén del lapete. Il esteut si clapant k' endè boeva cwate grandès djates. Afeye, i tapéve ene loucåde après l' djonne feme a l' caisse. Ele s' end aperçuva et lyi revoya on sorire, parey å côp di scoreye ki l' tcheron dene å tchvå po l' fé s' escourcî. André endè fourit tot ravigoté. Il esteut nåjhi d' aveur moenné tote nute, et åreut bén dmani la, a contimpler l' båshele. Mins, ig n aveut co del voye divant d' ariver a Budapest. Sins pus halkiner, i rmonta e l' oto.
****************************
Li feme da André rivna todi pus sovint e s' måjhone. Ele rimeta pidjote a midjote li mastea d' adrame. Ele li candôzéve. Çou k' lyi aveut-st arivé, dijha-t ele, arivéve a cåzu tos les omes eviè leus céncwante ans. La ki s' sintèt divni vî et k' i sont assaetchîs après l' djonnesse. Leu feye s' aléve maryî. Seur ki bén rade, n' årè des ptits gnêgnês. Ni porént i nén esse ureus, leus deus, tot loucant crexhe leus ptits-efants ? Et pu, ele sepeut cmint fé po rapåjhter l' pôve ome, ki s' sonk boleut come li ci d' on roncin. Fwait a fwait, ele toursiva si bén, k' André s' leya adire et rissaetcha ses coines come on lumçon. Todi endè-st i k' on bea djoû, dizo les ouys di s' feme k' end aveut tchatch, André telefona a Zita et lyi dbita si honteus messaedje : i rmagnive si parole. Il aveut candjî d' avizance. K' ele dimoraxhe la ou çk' elle esteut ! Po l' djonne feme, k' esteut carape escourceye sor lu, c' esteut come si l' cir lyi åreut wagué so les spales. Elle aveut-st ataké a dvoircer d' si ome et vola les beas sondjes revolés et l' lursete mascrawêye ! Tot a l' diloujhe, elle endè touma malåde. Elle ourit des noerès idêyes et tuza minme a s' fé toirt. Ele lyi telefona troes côps afîsse k' i candjaxhe d' idêye. A l' vude ! I nd aveut d' keure di ses tchoûlreyes et fjheut ene croes so tot çoula.
****************************
Cwand c' est k' i rtuze a tot çoula, André fwait ene peneuse mene. I n' est nén fir di lu. C' est ki vaila, tot l' monde a stî å corant d' ses fåssès promesses. De près-parints disk' ås vijhéns. Il a passé po on djannesse, on fås djudas. Kimint el vont i rçure torade ? Et si, a l' plaece d' aroufler a l' etermint come on tchén dvins on djeu d' beyes, la k' riskêye co di s' fé atouwer et d' aveur des rujhes, i rawådreut on djoû ou deus en èn otel ? I srè co todi tins, li leddimwin, cwand ele serè akeuyiye, d' lyi aler rinde vizite ou d' lyi dner on radjoû. So l' trevén k' il est pierdou dvins ses sondjes, li solea s' a-st enondé e l' air, bén pus hôt k' les cresteas del valêye do Danube. Bagnant e l' tiene loumire d' ivier, ståré so s' falijhe, li mostî d' Melk reschandixhe ses vîs meurs. André n' el voet ddja nén.. Ses ouys ni cwitèt nén l' grijhe trawêye del mwaisse voye. Li vweteure hagne l' asfale sins måy end avou s' sô.
****************************
Deus moes å long, li vî racoplé manaedje tourna d' adrame. Adonpwi, les rôletes atakît a crîner. André aveut trop lontins balancî inte di ses deus femes. Sins l' voleur ricnoxhe, i dmoréve so dotance. Aveut i fwait l' bone tchuze ? Il î aléve di tos ses pus roeds po ki s' manaedje reyussixhaxhe, témint ki s' divoice l' aveut mesbrudjî.
Ossi, ecråxha-t i l' machine tot ravalant s' raetchon pus sovint k' a s' toû. Mins, on n' candje nén les djins.
Et tot rataca come davance. Les makets di s' feme estént todi la et i n' aveut nole avance a sayî d' aler disconte. Elle esteut haeyåve, todi a s' cou po lyi fé fé ene sôre ou l' ôte. Elle esteut mwaisse po tchoezi l' moumint ki n' faleut nén. Et, cwand c' est k' ele l' aveut taené a lyi råyî l' pea foû ses oxheas, ele vudive co d' l' ôle so feu k' i ndè potchive foû d' ses clicotes et atakéve a må djåzer. Houte di çoula, ele si plindeut so tot, voeyant çou k' gn aveut co a fé et nén çou k' esteut fwait. Ci n' esteut nén ene metchante feme portant, mins ele ni fjheut nole foice po sayî del comprinde. Come elle aveut stî prusteye a l' froede aiwe et k' elle esteut grande doirmåde, i n' esteut waire aconté e lét. S' ele åreut stî ene gote sûteye, ele l' åreut candôzé amitieuzmint. Las ! Ele end åreut ddja avou l' avizance. Sovint, André saya d' endè dvizer avou leye. A l' vude !
Discoraedjî, i ndè motixha pus, mins l' plaiye continouwa do sûner De l' nute, sitindou dlé s' comere retrôclêye dizo s' covtoe, i sondjive peneuzmint a l' pitite Hongrwesse k' il aveut leyî la. Li gruzinaedje del tchampwinne so l' håye l' assaetchive bråmint dpus ki l' tchawtreye di l' agaece k' i seréve e s' mwin.
****************************
I gn aveut co waire di djins cwand i triviersa l' cinte di Wîne. Si timpe å matén, les rowes sont cåzu vudes. Deus, troes trams, sacwantès vweteures, li viye capitåle aveut do må a s' dispierter. André prindeut asteme a dmorer so boune voye et n' aveut nén l' tiesse a loukî les beas monumints. I fila tot do long do canål do Danube et shuva l' mwaisse-voye ki moennéve a l' areyopoirt. On cwårt d' eure pus tård, i leyive li grande veye padrî lu. Et l' Burgenland atakéve; on plat payis, tot fén parey å ci di l' ôte do costé del frontire hongrwesse, avou les minmès ritchès campagnes, les minmès bassès måjhones. André tape èn ouy so l' ôrlodje di l' oto. Tot va bén, dit-st i. Dji serè so plaece po nonne.
****************************
On djoû, a foice d' î tuzer et d' î ratuzer, il lyi aveut oizou scrire. O, ene lete foirt convnåbe mins ki n' catchive nén tot çk' il aveut so l' cour. Ele lyi aveut respondou. Et il ont continouwé insi, djintimint, des moes å long... e catchete di s' feme. Ça lzî fjheut do bén a tos les deus. Ele lyi racontéve si veye, k' elle aveut bén dvou rmete les catches e for avou si ome. K' ele ovréve carape, ca ele ni voleut pus tuzer k' a s' mestî. On djoû ele lyi scrijha k' ele si dveut rinde a Paris li moes a vni. Ele prindreut lodjisse mon ene ameye, et dmorreut deus samwinnes vaila... et ele djondeut si limero d' telefone e France.
I s' aveut rindou a Paris. I s' avént dné radjoû å djårdén do Lussimmbork, tot près l' intrêye do costé do boulvård. Ele rawårdéve dispoy dijh minutes cwand il ariva, on pô eminé. Mins ele si tapa tot droet dvins ses bresses; adon, sins longs messaedjes, i l' emina viè si otel. Ci fourit parey ki cwand ene foite passe di vint roufele so on hopea d' djômixhantès cindes et l' grand bleu må d' araedje ewalpa les galants en on toubion sins fén.
Mins li diale maryive si feye. Les deus djoûs k' i s' sont fwait sôs onk di l' ôte sins måy si dseuler ni fourént k' ene clignete do solea å mitan des lavasses. Les londis shuvèt todi les dimegnes, i s' fala bén cwiter. Et tchaeconk d' aler loyminoymint porshure si destinêye.
****************************
Hegyeshalom : li frontire ! André a del tchance, i gn a k' ene dozinne di vweteures divant lu k' rawårdèt po passer di l' ôte des costés. Ci n' serè nén long. Il a abaxhî l' veule di l' oto po prezinter s' cåte d' idintisté a l' bawete del guerite. Ene soriante djonne feme, brune mousseye a sôdård lyi rind ses papîs après î aveur tapé on côp d' ouy.
- Közônôm szépen. Viszlat !
- Viszontlatasra ! Yo utat !
Li mwaisse-voye si drouve tot lådje divant lu, cåzu vude. Mins asteure, k' il est si près di s' bute, i n' a pus håsse, et d' on plin côp, la k' il a rôlé sins rla, onze eures en erote, li nåjhixhaedje lyi wague so les spales. Si tiesse lyi shonne vude. Il est tot pierdou come s' i n' sepreut çou ki fjheut la. Alons, valet ! Ci n' est nén l' moumint t' essocter ! Eco ene pitite foice ! Atacans l' dierin boket !
****************************
Cwand c' est k' il aveut rintré e s' måjhone, il esteut co macaesse di çou k' lyi aveut arivé. Des djoûs å long, i dmora plonkî dvins ses sondjes, a raviker ses doûcès sovnances. Ça l' aida foirt po sopoirter les råtchås di s' cagnesse di feme, pus haeyåve ki djamåy. Pidjote a midjote, i s' fala bén dispierter. C' est ki come dit li spot : " Les ouys ki n' si voeyèt nén, si rovièt ". Mins André aveut trové l' bocå. Cwand i nd aveut ses cint kilos, i s' retrôcléve divins ses rmimbrances. Cwand l' froede bijhe shofléve so s' manaedje, i fjheut l' croufe disk' a tins ki l' boerlêye soeye evoye. Li tins, ki rwerixh di tot, paret i, passa, londjinnmint. Mins ayir, li sounreye do telefone l' a acsû pés k' on côp d' aloumire.
Zoly est moirt...
****************************
La k' i mousse divins les gris coulots d' åtoû d' Budapest, André a sogne. Vôrè-t ele co d' lu ? Li dotance el kihagne. Vola l' påjhûle rowe di Buda, å pî do tchestea; li ptit otel ou çk' il a ritnou ene tchambe. C' est å deujhinme astaedje et, i lyi fåt poirter s' valijhe lu-minme. Todroet telefoner. 345 754. Alo ! C' est ene vwès d' ome ki lyi respond. I n' coprind rén. I gn a vaila on disdut d' tos les diales. I doet fé tot plin d' djins e l' måjhone. " Zita ? Ayi ! Zita ? " Vo l' la alfén !
- Alo ! C' est mi ! Cwand s' porè-t on vey ? Dimwin, a dijh eures, e t' måjhon. D' acoird !
André n' etind pus rén. Seur k' il ont stî côpés. I n' a pus k' a ratinde. I est si nåjhi k' i n' a nén fwin. Il avale deus piles po doirmi et, sins s' dismoussî, si leye toumer so s' bedreye.
****************************
Cwand i s' dispiete, i n' est co k' cwate eures å matén. I a doirmou pus d' doze eures ! Eco pus d' shijh eures divant s' radjoû. On etind nou brut e l' otel. Come i magnreut bén ene sacwè et k' i n' vout nén dmani e l' plaece a tourner et ratourner come on spirou e s' gayole, i dischind so l' rowe. I fwait co noere nute. Cint metes pus lon, on ptit staminet est drovou. André î mousse et cmande po ddjuner. Mågré k' i magne tot a si åjhe, les aweyes di l' ôrlodje ni rotèt nén pus rade. Po rapåjhter ses niers, i s' va pormoenner avå les tiers di Buda. Il a l' tiesse vude d' aveur trop tuzé. I va dmorer deus eures å long, aspoyî a l' baye, a waitî cori Danube, dismetant k' amonte todi pus roed li groûlaedje del grande veye ki s' dispiete.
Ene douxhe, des prôpès mousseures, li tins di s' fé gåy et il est presse po l' grande donne. Li diale k' a rbatou l' cwårdjeu lyi va-t i dner l' bele brûte ? Todi nd est i k' a dijh eures petant, André bouxhe a l' poite da s' mon-keur.
- Bondjoû André. C' est bén binamé d' aveur fwait l' voye, dijha-t ele tot lyi tindant s' mashale. Dji so moite nåjheye avou tot les astrapådes ki dji vén do viker.
Ele li fjha moussî e sålon et l' priya a s' ashir. Come i sayive del prinde so ses djnos, ele li rtchôca roedmint.
Ci n' est seur nén l' moumint ! dijha-t ele on pô setche, et lyi raconter spepieuzmint, sins ndè rovyî ene, totes les rujhes et les mizéres ki lyi alént atoumer so les rins. Pacyinçmint, sins l' côper, mågré ki boleut e s' pea, André l' leya dbiter tos ses messaedjes. Cwand c' est k' ele ourit fini s' ramtaedje, il ont dmani on long moumint sins moti. Adon, il a-st ataké s' pretchêye et lyi a dbité tot çou k' il aveut tuzé et ratuzé tot do long do voyaedje. I s' aveut cdujhou avou leye come on målognesse, et i lyi dmandéve pardon.
Enocin k' il esteut d' aveur mesdjudjî ses sintumints por leye et, la k' il aveut dmoré trop lontins dseulé, di s' aveur leyî andoûler di s' feme. Asteure ki l' Bon Diu aveut bouxhî djus les ehales so leu voye, i lyi dmandéve, tot peneus, di s' bén voleur raplaker avou lu. Il esteut presse a l' maryî si timpe ki possibe. Ele vénrît, leus deus avou s' feye, viker e s' grande måjhone.
Ele ni pierdeut nén ene parole di ses messaedjes. Ele tuzéve si témint foirt k' ele xhegnive a s' endè fé laide, come s' ele åreut yeu stî inte deus idêyes. Come i ratakéve po troejhinme côp a plaitî s' cåze, i lyi shonna k' ele n' el schoûtéve pus. K' il esteut la a djåspiner a l' vude, come èn avocåt pelete. I porè berdeler tant ki vôrè, ci serè " neni ", et rén n' lyi frè pus candjî d' idêye.
Adon, André si taijha...
Ele ni lyi voleut nén responde todroet, dijha-t ele. C' est ki c' esteut la ene sacwè d' cossecant. Po cmincî, elle aveut mezåjhe di s' rischaper ene miete et pu on voerè. Ele prometeut d' î tuzer serieuzmint. Di dpus, cwand c' est k' il aveut leyî la et k' elle esteut a l' diloujhe, elle aveut rescontré on binamé valet k' end esteut bleu sot et ki n' dimandéve k' a l' maryî. I n' aveut k' a rintrer e l' Walonreye et a rawårder si lete. Ele lyi screyrè po lyi fé sepi cwè.
Asteure, ci n' esteut nén po l' mete a l' ouxh, mins ses parints l' ratindént po dinner.
****************************
Ene pitite grijhe plouve toume so Budapest. André n' el sint nén cori tot do long d' ses tchveas et goter e s' hanete. Come i n' voet nén tot åtoû d' lu li spitante veye ki s' kitape. I n' ôt nén l' bardouxhaedje des trams et des otos. Roed come ene beye, come ene sôleye k' on a rmetou so l' droete voye, i ndè rva tot macasse.
Come il a triviersé l' rowe sins rwaiti, i måke si fé språtchî d' on tacsi. I l' aresteye et s' fé moenner disk' a si otel.
- Voloz vs bén fé m' conte ? ", dimande-t i a l' caissire, " dji doe ndaler so l' côp. "
André ni vout nén croere ki tot est fini. Ele n' a nén dit neni; ele î va tuzer; i gn a co d' l' espwer !
André aprepeye si vizaedje do muroe do lavabo, mins i n' rimete nén l' anoyeus vî ome k' il î voet.
Jean-Pierre Dumont, divins: Prumirès sayes d' on vî djonne oteur, 2002.
I fwait stof; foirt sitof; si stof ki les houprales et les ôtès biesses di nute si taijhèt. Ene måle et pezante air ewalpêye les tienes. Nén l' pus ptite passe di vint k' amontreut foû del mer et leyreut s' frisse alinne shofler so les hourêyes. La, tot a l' copete del gripete, e s' cahoute di foyes, Huaco tchake des dints. Des longs frumjhons lyi corèt tot do long di si schrene et mågré ki s' åye racrapoté e s' hamak come on sodoirmant po passer l' ivier, i n' parvént nén a s' rischandi. Totes sôres d' imådjes si k' batèt e s' cervea. Vo rla l' grand bleu cir, li mer påjhûle, et, ratacant todi sins ahote, les hiyons ki waguèt so l' rivaedje. Huaco a bon do tripler dvins les tienès basses avou les ôtes roufions; do fé des longuès coûsses so l' broûlant såvion divant do plonkî e l' claire et schoumeuse aiwe. Il a bon do viker, tot nou, såvadje, sins laxhe et sins atele.
Kéne afwaire e viyaedje ci djoû la ! Tot l' monde si ctapéve pés k' s' i s' årént rôlé dvins on ni d' djaenes froumixhs ! Les omes s' avént rashonné åtoû do cacike et s' dimander cwè fé. C' est ki, vaila, a kékes cints metes do boird di l' iye, on gn aveut troes bateas d' bwès. Mins les kés ! Pus hôts ki l' pus adjeyant des åbes ! So tchaeke, i gn aveut ene lådje sitofe pindowe, avou å bea mitan, ene grande rodje croes !
*****************************
Aimé Durieux dischind l' dierin boket di s' tåte k' il a cdårsî tot a si åjhe. Adonpu, i drove on ptit coutea d' potche et atake påjhûlmint a peler ene orandje. I oistêye li pelote djusse comifåt : ni trop tene, ni trop spesse. I n' a wåde do leyî del blanke pule, la k' si stoumak a målåjhey el didjerî. L' opéråcion fineye, i discôpe li frut e cwårtîs k' i magne sipepieuzmint afén do n' nén evoyî des spritchas so s' boune frake.
Aimé, c' est l' eployî modele et l' modele des eployîs ! Redacteur, i va so on buro d' cotribucions. Il î fwait tot a tinzayeure, sins håsse, a l' leccion.
Asteure, il est ki scheut li drap di schieles k' il a magnî dzeu, po ndè fé toumer les mietes djus, el riployî, serer si boesse ås tåtes, et rtchôker tot l' bazår e l' grosse malete k' i prind todi avou lu so l' ovraedje. I tape on côp d' ouy a l' grande ôrlodje k' est pindowe å meur. I betche a ene eure. Il est tins d' s' î rmete s' i ndè vout esse cwite po troes eures.
Ayir, il a stî trover Monsieu l' Controleur po lyi dmander do poleur cwiter pus timpe li djoû d' après. " D' acoird, " a-t i respondou, " Mins i fåt k' l' ovraedje soeye fwait. Et vos froz ene dimande oficire do condjî, po si an cas. "
Vola pocwè k' ådjourdu Aimé n' a nén stî magnî å messe do ministere avou ls ôtes, mins k' il a ddjuné tot seu, so l' coine di s' buro.
*****************************
A l' fén do conte, leyant la hatch et match, il avént tertos dischindou so l' gravî po-z aler vey cwè et kesse; ca onk des omes k' esteut dmoré so plaece a l' awaite, vineut do racori po dire ki les etrindjîs avént metou ene naçale a l' mer. Et c' esteut l' vraiy. Ene grosse bårkete s' aprépiéve. On oyeut les navurons bate l' aiwe, tertos eshonne. A tchaeke côp, li grosse naçale fjheut ene hope en avant. On voeyeut, astampé so li dvant, èn ome avou on tchapea a coines et on bleu paltot. I loukive droet dvant lu. I gn aveut la, pus d' cint djins a l' riwaitî, l' boke å lådje et l' cour sitrindou. Tertos, omes et femes, estént tot nous come Adam å paradis teresse.
L ' ome potcha so l' boird. Il aveut ene air amiståve. El ci k' el shuveut lyi dna on grand bwès k' on-z î aveut pindou on grand boket d' toele di vroûl tot brosdé. L' ome å tchapea a coines el planta e såvion et breya d' ene vwès d' tonire ene sacwè k' nolu coprinda. Adon tos les etrindjîs ont toumé so leus djnos, såf on ptit ome, avou ene breune cote, ki groumta totes sôres di råtchåds.
L' ome å tchapea, ki shonnéve esse leu mwaisse, dijha-st adon troes, cwate côps en e rote : " India ? India ? " Come i n' aveut nouk a l' coprinde, èn ome da zels s' aprépia. I n' esteut nén parey ås ôtes, ca s' pea esteut ossu noere k' on baston k' a stî e feu. I nos vola djåzer, mins on nel copurdeut nén mî k' l' ôte. Adon, soriant, l' ome å tchapea a coines fjha on sene et on lyi apoirta ene pitite låsse di bwès. I ndè saetcha on golé d' pieles ki prézinta å cacike. A s' tour li cacike lyi dna ene banse di frutaedjes.
Il ont dmoré tote ene samwinne so noste iye. Mins kéne samwinne, mes amisses ! Lontins nos avîs stî so balance. Est çk' il estît des omes fyi parey ki nozôtes, dizo leus casakes di fier ? Leus droles di mousseures ? Leus båbes et leus poyous stoumaks ?
Nozôtes, les cårpeas, ki les shuvéns tos costés, nos n' avans vraiymint stî rapåjhtés ki cwand nos les avans veyou pixhî et aler a culote ! Et pwis, lontins pus tård, la k' les blancs omes estént revoye dispoy ene tchoke, on s' aporçuva ki l' grosse Xalca esteut " e pôzucion ". Ele n' aveut nén pierdou s' tins avou les etrindjîs, mins i lyi avént dné ene fameuse dringuele ! C' esteut-st ene fele tarame, ossu n' fala-t i waire di tins po k' on sepaxhe ki ces måyes la avént les minmes usteyes ki nos ôtes, mins ene drole di manire di s' endè siervi. Pus d' ene comere, curieuse, rigreta bén k' i n' estaxhîxhe nén dmani pus lontins.
Xalca dna l' djoû a on rozé gnêgnê, ki tot l' monde vina vey, mins ki n' dimora evike ki cwate djoûs.
*****************************
Troes eures catoize ! Li convwè mousse e l' gåre di Nameur, pile a tins ! Aimé, astampé dizo l' grande ôrlodje a l' copete del montêye endè soreye di binåjhisté. C' est ki li tchmin d' fier, c' est cåzu " l' Administråcion ". Tot î dvreut roter so des rôletes come e s' siervice ås Contribucions. I n' coprind nén, lu, k' i soeyexhe si sovint tårdous.
Aimé s' va ashir a l' cawe do wagon, la k' i sét k' on n' î pout nén foumî. I s' va mete a l' finiesse, do bon costé, po ndaler come li trin. Si s' metreut contraire, il dvénreut tournisse et ça l' rindreut malåde.
I nd a po vint munutes. Ci n' est nén ki l' voye soeye longue, mins on s' aresteye a totes les eståcions. Pwis, i nd årè co po cénk cints metes a pî. Vola dijh ans, avou s' feme k' overe, leye, a l' måjhone comunåle, il ont-st atchté ene nouve måjhone å mitan do novea cwårtî del " Teriene ". Leu rowe est trankile, avou ene riglete di måjhones tertotes pareyes di tchaeke des costés. So li dvant, do waezon et des fleurs. So li drî, on ptit djårdén, bén intretnou, avou totes les verdeures k' i fåt.
Il ont deus feyes, di traze et catoize ans, k' aprindèt bén e scole et ki schoûtèt leus parints.
A l' eure ki rintere, li djîsse est vude. Si feme lyi a leyî on messaedje so l' tåve del coujhene et lyi a apontyî s' soper. C' est ki, si Aimé a rivnou si timpe ouy, c' est k' i doet ndaler !
*****************************
Pus d' cwénze anêyes ont passé. So l' iye, li vicåreye n' a waire candjî. Tos les djoûs sont pareys. Li solea si live todi padrî l' grand tiene tos ls åmaténs, po s' aler fonde e l' oceyan al vesprêye. Les cotreas, tapés a l' avire divins les gofes, ramoennèt pus d' pexhons k' on ndè pôreut magnî; les ptits cortis ridoxhèt d' verdeure sins s' faleur fornåjhî a fouyî et i gn a des fruts so les åbes a nd aveur må s' vinte.
Loyminoymint, tot a si åjhe, li vicåreye rôle evoye, nén come les houzêyès aiwes d' on rouwa après l' oraedje, mins come li clair laecea ki gote djus do coloe. I n' si passe nole shijhe, portant, sins k' onk ou l' ôte ni s' rapinse les etrindjîs. Bråmint des omes endè vont co avou les rodjès bonetes des Espagnols so leus tiesses. Les femes, zeles, poirtèt co todi leus golés d' fås pieles so leu stoumak. Eles n' ont, å resse, nol ôte mousmint.
On n' trovreut nén pus ureus k' Huaco la k' il a maryî Mita. I s' fwait sô a houmer l' odeur di s' dorêye pea, c' est k' il inmèt carape leus deus !
Mins ouy, les ptitès rondès tetes del båshele sont tinkeyes a make, plinnes di laecea, ca dispoy troes moes, on ptit gnognot lzî a atoumé.
" Les bateas ! Les bateas !"
Pus rade ki l' vint d' bijhe, li novele a shoflé so l' viyaedje et må pô d' tins tot l' monde s' a rtrové a boird di l' aiwe po rloukî les pezantès caraveles. Å prumî rang, les efants trefilèt. Les råtchås des grandès djins les ont rindou moirt curieus et i s' kitapèt pés k' des moxhes al låme ki vont semer.
Kéne afere ci côp cial. C' est k' i gn a la doze gros bateas, tcherdjîs a make di djins et d' dinrêyes. C' est ki sont des cints et des cints ! Et k' il ont l' idêye do dmorer la, come el va dire èn ome di leu raece, ki djåze leu lingaedje et k' les etrindjîs ont-st aminé avou zels. Tote djoû il ont travté tot avå, divant d' ataker di distcherdjî les naçales. Adon, sins låker, des longues djournêyes en erote, on-z a vudî les caraveles et rashonné les camatches so l' rivådje. Mins kéne pepete, cwand c' est k' on-z a-st aminé les biesses ! Les " såvadjes " ki veyént vatches et tchvås pol prumire feye di leus vicåreyes, dimonént la ståmusses, li boke å lådje, tot rôlant les minmes ouys ki Sint Djîle. Mins cwand on sôdård a gripé a babaye et s' a escourci å galop d' on bon côp di sporon, tot l' monde a corou evoye d' esbåråcion, ni sepant wice si dårer po s' mete a houte, wice si herer po esse schapé.
Mins, ci n' esteut pus les binamés omes da Don Christobal. On tårdja waire po l' aprinde. On cårpea k' aveut, sins calinreye, hapé on cantea so l' hopea, riçuva so s' narene ene gnoc da Dieu le pere, k' on etinda peter l' oxhea, et ki l' pôve målureus efant, rôla shijh, set ascoxheyes pus lon, maké et s' djeve coviete di sonk.
Ci n' esteut ki l' tote kimince !
Après, gn aveut avou Mita. C' esteut ene tchôde après nonne. Huaco so l' trevén ki s' kipagneye e l' efant fjhèt prandjire aveut stî disk' a l' mer rascode po soper. I rivneut avou on plin tchena d' plates mosses et d' caracoles, po l' pîsinte ki å dtrivie do bwès minéve a leu cåhûte Ca aveut winké come s' on areut-st axhoré on pourcea. Sins tuzer pus lon, Huaco aveut rouflé après s' djîsse. C' esteut bén Mita ki breyeut. Des gros rires et des eclameures si cmaxhît asteure ås bahourledjes del djonne feme. Il estît leus cénk a rwaitî, dismetant ki l' sijhinme cougnive li båshele, la, a l' tere. Huaco n' a ddja avou l' tins d' rén fé ki les vigreuses mwins des sôdårs l' avént clawé so plaece. Tot li stoirdant les bresses a les råyî foû des spales et l' hetchant pa ses tchveas afîsse k' i n' pierdaxhe rén do spectåke. Il avént, tchaeke a tour, potchî l' djonne feme, parey ki des baras dislaxhîs. Adonpu, leyant la li pôve coir mesbrudjî, il ont atelé Huaco a onk des pås del cåhûte, ca l' esteut tins d' aprinde l' indio a clôre si gueye et a respecter las mwaisses. Et les pezantes tresses del sicorîxhe di cur, do hagnî l' tchår do valet.
Li nute est foirt sipesse. Li tchôde marke a dispierté Huaco. Mågré ki fwaixhe stof et k' il soeye tot en aiwes, i dagdeye. Les nuks di s' hamak dischavèt les viyès costeures ki lyi mårkèt si schrene.
*****************************
Aimé rissere li poite del machine a fé les schieles. I tchoûke so l' boton di l' éndjole a cafè po l' distinde. Tot est presse. Si boesse ås tåtes est plinne. Si termo avou. C' est k' i ndè va motoit avou disk' a passé meye nute a dmorer a l' awaite e si oto. Alans ! I gn a pus k' a candjî d' mousseure, prinde ses agayons, loûkî si gn a nén èn emile k' a-st arivé avou des noveles instrucsions. La hôt, djusse dizo l' cresse do toet, Aimé a côpé l' gurnî e deus et s' a-st arindjî ene pitite plaece po lu tot seu. C' est la k' il a s' copiutrece, ses cassetes et tos ses lives. C' est k' on n' el pinsreut nén, mins Aimé a-st ene marote e s' veye. Bén pus k' on pasmint d' tins c' est ene sacwè k' el met divins les fives, et çoula dispoy k' il est tot gamén. C' est come on sondje ki l' evoye bén lon å mitan des stoeles, dvins des ôtes mondes. Aimé croet, deur come fier ås " estra teresses ". Sins måy end aveur veyou, il a l' acertinance ki sont la tot près. K' is nos rindèt vizite dispoy des meye d' anêyes. Ki c' est zels k' ont båti les piramides et les ôtes grands vîs monumints. Ki c' est por zels, po leus " volants plateas ", k' on-z a fwait po tot avå l' tere des adjeyants dessins di tchvås, d' mårticots, d' oujheas. Il a veyou tos les films, léjhou tos les lives k' endè djåzèt. Dispoy passé vint ans, il a discôpé foû des gazetes des banses d' årtikes ki ns aprindèt k' on a veyou hare et hote des " U. F. O. " (* Unknown Flying Object) C' est ki, veyoz vs, po ces sôres d' afwaires la, c' est co les Amerikins les pus araedjîs, adon c' est en inglès ki totes les shijhes André naiveye so l' net' ! I s' a fwait mimbe d' on ceke ki rashonne, chal e payis walon, ene pougneye d' assotîs sondjeus tot fyi parey ki lu. Ene binde di vireus ki n' ont nén sogne di passer des nutes etires a l' awaite, tot contimplant l' tchår poucet, a tot côp k' ene moheye sitoele fwait hicter ene sôlêye astårdjeye so ses voyes. Ouy, c' est pus serieus ! Minme k' on djindåre a vnou dire al televuzion k' il aveut veyou ene drole di sacwè, avou des rodjès loumires ås troes costés. Todi end est i, ki vola nos copéres so des tchôdès cindes. Divant li spexheur, tot l' monde serè å posse. I s' vont kissemer so des kilometes, tot do long d' l' aiwe d' Oûte, po tinre a l' ouy cisse coine del Fåmene k' on-z î a veyou l' ufo.
Aimé est fyi presse ! Totes ses camatches sont-st e l' oto. Aparey foto, camescope, g.s.m. i n' a rén rôvyî, i pout ndaler.
*****************************
C' est cwand les omes blancs å poyous vizaedjes ont volou foirci los indios a ovrer por zels ki l' oraedje ataca a groûler. Il avént todi stî amiståves et siervicires avou les Espagnols. K' end avént i rçuvou ? I nd avént disk' a l' copete del tiesse di ces demons la, di leus laidès manires avou leus femes, di leu brutålité. Asteure, on lzî voleut haper leus meyeuses teres et les oblidjî do fé des deures ovraedjes, zels, des omes ki s' avént måy fornåjhi ! Å resse, l' iye esteut bén trop ptite po nouri totes ces djins ! K' i ndè rvonxhe e leu lon payis et les leyexhe viker e påye ! C' est çoula, ki l' cacike vineut dire å mwaisse des etrindjîs. Et si peupe tot etir avou lu.
Cwand c' est ki l' gouverneur aveut-st apris ki, leyant la hatche et matche, ene floxhe d' indios s' aprépiéve do camp tot fjhant des grandès eclameures, il aveut houkî les hårkibuzîs avou leus usteyes et cmandé ås cavayirs do s' tini presse. Adon, firmint astampé pa dvant s' tinte, i louca vni les rebeles.
C' esteut l' cacike ki minéve l' atelêye. Ah ! I n' måkéve nén d' avnowe avou ses beles ploumes di påpigåy ! Mins d' çoula, el gobernador n' end aveut d' keure; i sepeut çou k' il aveut-st a fé.
" Fuego ! "
L' ôte n' a ddja nén avou l' tins d' l' arinner ki, kitrawé pa l' tchedje di plonk, côpé e deus, il a rôlé e såvion avou ene dijhinne di ses frés. Li floxhe a dmani la on moumint, sins bodjî, sins moti, mowale di saizixhmint, pu, divant k' les foumires des hårkibûses ni s' setchaxhîxhe evoye, çi fourit-st ene dilouxhe di tos les diales. Ene abominåbe såvreye ! Totes ces pôves djins, tot pierdowes, ki n' coprindént rén a rén, et ki bizént droet dvant lu en ene teribe boulêye, tot triplant les coirs dås cis ki s' avént trebouxhî.
" Santiago ! Santiago ! "
Les tchvås sont dislaxhîs. Les såbes s' abatèt so les spales come les fås d' l' awousse s' abatèt so l' waessin, aroyant des sonnantes pîsintes podrî les soyeus, shuvént les omes a pî. I gn aveut des cis avou des bastons ki flaxhént so les tiesses come s' il årént batou å floyea, et des ôtes, des loyeus, ki serént les mwins avou des coides et atelént eshonne les pôves ewaerés schitant d' sogne, come po les miner å martchî.
Li leddimwin, on pårtixha los indios inte di les hidalgos. Tot fourit fwait dvins les régues. Li notaire do rwè d' Espagne rashieut e s' grand live tchaeskonk dizo l' no di s' prôpietaire. I gn aveut ossu on moenne, moussî come ene agaesse avou s' noere et blanke cote. I les batijheut al vole, po si an cas. Mins ces såvadjes la avént i seulmint ene åme ?
" Ego te batismo ".
Ene sipiteure avou l' breusse a l' benite aiwe, et hay evoye ! Tcherons ! Å shuvant !
*****************************
Aimé arestêye si oto so ene pitite voye di tere å mitan des waides. Il est shijh eures al nute. I nd a co po ene tchoke divant ki l' solea ni s' coûtchaxhe. Il a dzo les ouys onk des pus beas payizaedjes ki soeye. Låvå, pa dvant lu, li Fåmene si stårêye, et l' vuwe poite bén lon, disk' ås prumirès cresses d' Årdene.
C' est po çoula k' on a tchoezi del mete la, sol dierin tidje, sol boird do Condroz ! Li beaté del nateure ? Aimé n' end a d' keure ! Il a ôte tchois a tuzer. I lyi fåt raperi tos les viyaedjes ki sont mårkés so s' mape. Aah ! Vola l' tour del Fåmene. Et vaila, l' cisse des telecomunicåcions. C' est ki dimwin, i lyi fårè-st evoyî s' rapoirt. Et come il est etike !
On côp d' g.s.m. po dire k' il est bén so posse. R.S.A. Over ! Tot est presse. L' ome aloume li radio. I gn a pus k' a ratinde. Tén vola les noveles. Va-t on djåzer d' l' afwaire ? Nén minme ! C' est ki gn a des noveles djins k' on a mascråwé, des noveas avions k' ont toumé, des noveles oujhenes k' ont seré. fwait a fwait ki les dierins rais do solea disparetèt podrî l' crestea, s' esprindèt les ptitès loumrotes del voye sint Djåke. I n' pout seur må do ploure. On n' pôreut sohaiti on meyeu tins.
Les eures passèt. Aimé s' a leyî aler so s' bankete. Å posse les couyonådes då spîker côpèt les wapes tchansonetes. Mågré ki l' åye on pô li tiesse avå les cwåres, nost ome dimore tofer a l' awaite, et, djustumint, ene sôre di grand rodje balon d' fotbale triviesse li cir po d' vant lu.
*****************************
Li hawe da Huaco s' efonce e l' tere a roukes. sins låker; dismetant k' ene fayêye feme, ene grande banse di oizire so s' tiesse, tchereye ås trigus. Elle a deus hingues efants a ses cotes. Ses cotes ? Ayî ! Des crustins ni corèt nén tot nou ! Ki est çki rmetreut l' bele Mita dins ç' pôve mesbrudjî coir ? Croufieus et aviyî ? Mågré ki drenèt dizo l' ovraedje come des biesses, c' est des potchås. Il ont toumé so on bon mwaisse ki sét k' c' est l' avoenne ki fwait li tchvå et ki lzî a leyî on bon ptit corti da zels, afîsse k' i magnexhe so tos leus dints. Bråmint d' leus frés n' ont nén avou ç' tchance la, et po l' djoû d' ouy, leus curêyes ecråjhèt les rodjès viers. C' est k' i gn a pont d' ôr so l' iye, adon po s' fé ritche, fåt fé sonner l' årzêye. I gn a des hidalgos k' ont volou fé l' awousse e prétins et a foice di fornåjhî les pôves foyons ki cfougnèt l' tere a leu plaece, il ont fini pa spiyî les beles djodjowes k' on lzî aveut dné. Ni djåzèt i nén, asteure, di fé vni des noers negues, coraedjeus so l' ovraedje a dver des pouris d' chal. Portant, mågré l' désespoir ki lzî broye leus cours, po Huaco et Mita l' araedje do sorviker dimore todi l' pus foite. L' amour inte di leu deus rafoircixhe leu coraedje, et l' riya d' leus efants fé souwer bén des låmes. Ouy, Mita est tourmetêye et a l' tiesse plinne di noerès idêyes. C' est ki, dispoy måtén, ene drole di malådeye core tot avå l' vijhnåve. Bråmint ds efants endè sont-st acsûts. Ça atake avou des mås d' tiesse, on måva tosse, pwis c' est del five et des rodjès taetches k' elzî rcovrèt leus vizaedjes. On-z a sayî tos les vîs rmédes. A l' vude ! N' a rén a-z î fé. I morèt tertos. Mita est tourmetêye ca dispoy å matén si ptit coulourou a des tchandeles ki lyi pindèt å nez et ses ptits ouys tot rodjes. C' est on fameus mitchot k' les Espagnols ont raminé ås Indios : les revioûles !
*****************************
Li rodje balon d' fotbale a disparetou podrî les grands sapéns, låvå, après l' Cornoutchamp. Aimé si dmande s' i n' a nén veyou bablou, ca li nute est bén påjhûle et gn a rén ki bodje. Portant, i n' a nén sondjî. Il a bén veyou ene sacwè, endè metreut s' mwin e feu. I fwait çou k' on lyi a dit d' fé. Primo, li g.s.m. po fé sepi a l' " cintråle " çou k' i vént d' ariver. Bén atoumé, ça n' respond nén ! Tant pire, i va leyî on messaedje. Deuzio, i va rashir so s' foye di rapoirt : l' eure, li plaece et tot l' sint fruskin. C' est k' il a deus pådjes etires di " kesses et cwesses " a responde. C' est målåjhey coprinde çou ki s' passe e l' cervea da Aimé. Il est tournisse come ene balowe, i s' sint l' tiesse vude, incapåbe do tuzer. I n' î croet nén co ! C' est a ç' moumint la ki l' deujhinme balon d' fotbale abroca d' on n' sét wice.
*****************************
Vint troes ! Vint troes cadåves so pî ! Vint troes pôvès distchårnêyès harotes, mingues a trawer ! Vint troes gris speres ås distindowès loukeures ! C' est tot çou ki dmane do peupe carayibe. Tot çou ki dmane del amiståve et djoyeuse floxhe k' akeuhixha les bateas dås Espagnols vola trinte ans ! Les novelès malådeyes ont hagnî dvins totes ces målureusès djins come ene binde di leus dislaxheye å mitan d' on tropea d' bedots.
Nol efant n' a sorviké. Ké leddimwin a-t i co po ces diflouwis esclåves sins eritîs ?
Torade, li pus viye des femes a stî mexhné e bwès des såvadjès yebes. Ele lezî a fwait maltôter on noer brouwet avou. C' est çou k' on dnéve, davance, ås grands malådes po rapåjhter leus mås; po d' bon !
Tchaeke a tour, il ont vnou poujhî e tchôdron avou ene grosse schågne di mosse ki lzî sieve di jate, et sins nole xhegne ont lovté l' pwezon. Adonpu, påjhûles, i s' ont stî coûtchî e leus hamaks, adlé ls ôtes.
*****************************
L' U.F.O., ca c' end esteut bén onk, si tneut sins bodjî, låvå, a kékes cint metes pa dvant lu, waire pus hôt ki l' fene betchete des åbes. Aimé el riwaitive, sitåmusse, li boke å lådje. I l' riwaitive si télmint foirt k' on åreut pinsé k' ses ouys alént potchî foû di s' tiesse.
C' esteut-st ene sôre di ronde, adjeyante marmite, come on volant tchestea, avou ene dobe cingue di bawetes si esprindowes a l' electrike k' il aveut må les loukî. Doûçmint, l' éndjole tournicotéve sor leye minme, parey k' ene londjinne bizawe. Pu, sins nou brut, ele si leya aler padrî les sapéns, la wice ki l' prumire aveut disparetou.
*****************************
Huaco s' a dispierté mins wåde ses ouys serés. On gros maca bouxhe sins rla e s' tiesse; il a l' feu ås boyeas et i flaire li rnårdé. Rén n' bodje tot åtoû lu. Mågré k' i tronne les balzins, i n' sint pus l' froedeur, rén k' ene teribe nåjhisté.
Vo rla les troes caraveles avou leus grandès croes ! Et l' ome avou s' tchapea a coines et...
Mins Huaco n' sint pus les nuks di si hamak lyi dischaver si schrene. Li dierin des Carayibes vént do fé s' dierin hiket.
*****************************
Vo les la !
Li gris stroet ptit monde d' Aimé vént do voler a bokets.
Vo les la !
L' ome a lancî s' vweteure roed a bale so l' måle voye di tere.
Vo les la !
Lu k' esteut todi l' clicote e l' mwin presse a xhorbi l' mwinde pitite sipiteure so s' vweteure, i roufele asteure come on demon ådtriviè des poteas et des wårbires, sins prinde asteme ås coxhes ki schavèt l' carosreye. C' est k' il est avou Elie so s' tchår di feu, avou les Mayas po monter leus piramides, avou les cisses di l' iye di Påke po dressî leus grossès tiesses !
Vo l' la foû do bwès.
Vaila, a cint metes, ene miete en erî ene di l' ôte, les deus rodjès éndjoles si håynèt å mitan d' on pré. Aimé a clawé l' oto so plaece.
Vo les la !
Si ewaermint rtoume pus rade k' ene sope å laecea, mins si cour bate carape et i tronne so ses scheyes. Tot shonne påjhûle. On rondea d' tene loumire ewalpêye les machines et ene sôre di grande schåle brotche foû d' leu vinte, come ene evitåcion. On doûs sintumint d' påye enondeye Aimé. Il est come emacralé. Si blawtant vizaedje ravize li ci d' ene andje divant l' Sint Sacrumint.
Les bresses å lådje, i s' aprepeye, pate a pate, plin d' fiyåte.
Jean-Pierre Dumont, Sint-Fontinne, fevrî 2002. divins: Prumirès sayes d' on vî djonne oteur.
Pådje moenrece da Djan-Pire Dumont.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française), ou dans le Wikipedia, l'encyclopédie en wallon (suivez: "Pordjet Esplicant Motî").
(back homepage) Alans rzè al mwaisse-pådje.
(back index wallon commun) Eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
(Index des auteurs présentés sous forme pré-normalisée) Djivêye des scrijheus eplaidîs dizo cogne årmonijheye, mins tot wårdant ene miete l' accint. (Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon.
(back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu. Sacwants bokets scrîts ezès walons coinreces polèt aveur sitî ene miete rassonrés po poleur shuve pus åjheymint les mwaissès rîles do rfondou walon.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur. Certains textes peuvent avoir subi des modifications mineures pour faciliter leur insertion dans le projet do langue nationale pan-wallonne.
