Page des textes wallons d'Ernest Benoit Li pådje då Nesse Benoit |
dierin rapontiaedje - last update: 2008-01-10.
Dressêye:
Prôze nén racontrece
Ratournaedjes:
Racontroûles vikêyes podbon.
Fåves do vî vî tins :
Couyonådes
Fåves al moråle.
Li long do tchmin ki va d' Anloe a Tchonveye, i gn a èn indroet k' on lome li Trô do Bok. A pårt ene pitite dilivlåcion, i gn a rén d' bén diferin dins l' payizaedje, et portant, i s' î åreut passé ene sibarante istwere avou l' Djôzef Matî di Tchonveye et Belzebute.
Li Djôzef n' aveut vormint pont yeu d' tchance ciste anêye la : gn aveut ene walêye di gurzea k' aveut toumé so Tchonveye; adon les troes cwårts di s' swele et di s'-n avoenne avént stî ravadjîs. Li tonwere lyi aveut touwé ene bele djinixhe plinne, et s' gregne aveut pris feu. Li rnåd lyi aveut scroté shijh belès pouyetes. Ses deus pus belès vatches avént tapé l' vea; il esteut vormint discoraedjî, l' Djôzef.
Li tiesse a baxhete, vla Djôzef evoye a Anloe dmander d' l' aide a s' cuzén. Mins il esteut a pô près seur di n' rén awè; li cuzén e kession esteut cnoxhou rapia come on pû : il aveut l' cour ossu setch k' on côp d' trike. Djôzef rotéve e marounant, tot cåzant lu tot seu :
- "Fåt i ki l' diale s' è mele po nd ariver la; ça n' si pout nén ôtrumint ".
Tot d' on côp, vo l' la tot sbaré : i gn aveut kéconk ki rotéve a costé d' lu; c' esteut on drole di persounaedje avou on tin gris soris et des ouys rodjes come des braijhes. I tiréve padrî lu, å dbout d' on loyén, ene drole di biesse k' aveut l' tiesse d' on bok et l' coir d' èn ome avou des grands verts poys; et padzo les poys, on-z åreut polou adviner des penas.
Li Djôzef n' esteut nén trop seur : li verbok li vleut a tot moumint souker. Li persounaedje ki l' aveut a costé lyi dit :
- " Vos rwaitîz m' bele biesse, don, l' ome. Ebén, vola ene boûsse rimpleye d' ôr : elle est por vos, si vos m' savoz dire li no di cisse biesse la, ubén si vs amoennez ene biesse pus drole ki ça et ki dj' n' arivreu nén a ricnoxhe".
Li Djôzef s' a ravizé. Il a bén veu k' il aveut a fé å Malén. Li demon lyi vleut djouwer on mwais toû.
- "Dji n' sai nén çki vs avoz la po ene biesse ", respond l' Djôzef, " Mins dji vs pou dire ki po l' coûtchî do solea, dji vs amoennrè ene biesse télmint drole, ki vs î piedroz vosse latén et bén seur, vosse boûsse ! "
Li diale, seur di lu, riyeut a plinne goidje : " Pari tnou! " di-st i, " Mins si vos pierdoz, dji vs etrinne avou mi dins les infiers. "
Djôzef racourt vitmint a Tchonveye, addlé l' Fifine si feme, et lyi conte l' istwere k' i vneut d' awè, e nd alant a Anloe, et l' pari k' il aveut fwait avou l' diale.
- "Mon Diu, Djôzef, on n' a nén co yeu des mizeres assez ? Et vos alez co fé des paris ! Et si vos pierdoz, cwè çki dj' va fé, mi ? Dji n' vou nén aler e l' infier, savoz, mi !"
- "I n' est nén kession d' piede, ni co d' aler e l' infier. I nos fåt trover on plan."
Et vo les la a tuzer tos les deus al toursiveuzreye k' il alént djouwer å diale et k' i n' î voereut k' do feu. Fifine on pô rassurêye si prustêye å djeu. Cwè çk' ele ni freut nén po ki s' Djôzef ni våye nén dins les infiers.
Djôzef a dischindou on grand pot d' låme do plantchî, et ossu on bea duvet d' plomes d' oyes. I tchabåre li Fifine avou l' låme so tot s' coir et avou s' coutea d' potche, i drove li duvet; pu rôle li Fifine dins les plomes disk' a çk' on n' voeye pus rén do coir da Fifine. Sol tiesse, i lyi emantche li pea d' ene tiesse do boû avou les coines k' il e bén yeu sogne di tchabårer d' låme et tourner dins les plomes. Djôzef toûne deus troes côps åtoû di s' tchîf d' ouve po vey s' i gn a rén ki clotche et vo les la fén presses.
(dessinaedje da Bernard Lecomte)
Po n' nén atirer l' båcaedje des vijhéns, i pasront på drî del måjhon åd triviè des paxhis et tot shuvant les håyes. E cours di rote, il ont bén rescontré l' grand Nestor, l' enocin do viyaedje, ki n' raconte djamåy ki des carabistouyes. Personne ni croet djamåy çou k' i dit. Et di tote façon, cwand il a veu l' biesse, il a peté å diale come on live k' a les tchéns a ses trosses.
A l' sôrteye do bwès, i voeyèt ki l' diale est ddja la ki pestele.
- " On voet bén k' i n' a rén a fé ", di-st i Djôzef. Alôrse, come convnou, Fifine pout sôrti do bwès, si mete a cwate pates, et cmincî a zoupler come on lapén, ey e minme tins, bawer come on tchivroû.
Arivés a l' plaece convnowe, li solea esteut ås troes cwårts catchî. Belzebute toûne åtoû do fenominne, e s' gretant l' minton. I fwait troes cwate toûs. On n' voet pus l' solea. Li diale so raprotche pus près et vout rnifler l' odeur; mins i rçût on côp d' coine padzo l' nez, çou ki lyi fwait poûssî on grognmint d' doleur. I rtoûne co åtoû, i stind ses crawieus doets po-z tåster l' fenominne. Mins adon, c' est l' Djôzef ki lyi tape on côp d' baston so les doets
- " Bas les pates " di-st i l' Djôzef " est çki dj' a pougnî dins vosse biesse, mi ? "
Li diale, araedjî, mwais - il aveut l' båcaedje metchant a fé peu - a tapé l' boûsse ås pîs da Djôzef et c' est e poûssant des cris d' målediccion ki Belzebute a rmoussî dins s' trô. "Li Trô do Bok".
I fjheut nute cwand l' Djôzef et l' Fifine ont rintré a Tchonveye, bén binåjhes d' awè wangnî leu pari et d' awè djouwé on bon toû å diale. Il ont polou rbasti l' gregne et rgårni li ståve et l' poytreye. Les djins d' Tchonveye si dmandént bén comint k' Djôzef aveut fwait po s' rilever si vite. Mins ni Djôzef ni Fifine n' ont djamåy rén dit. I gn a cwandminme èn ome k' a cnoxhou l' istwere : c' est l' vî curé, mins il a wårdé li scret. Dins l' fond, c' esteut on pô li scret d' ene kifession.
Cwand Djôzef a yeu fini di rbasti, Fifine e invité l' curé po beni l' cinse. Li vî curé ossu si dmandéve bén comint l' Djôzef aveut fwait; et il aveut håsse di sawè cwè, cwand il a stî beni l' novele gregne. Il î a stî a l' fén del djournêye, cwand Djôzef et Fifine ont yeu fwait l' ovraedje, et il aveut pris avou lu ene botaye di s' meyeu vén. I n' estént nén co a l' mitan del botaye, ki l' curé conoxheut les troes cwårts di l' istwere. Li sint ome riyeut télmint ki li scapulaire, pindou a s' cô, avou li croes d' Djezus, lyi hosyive so l' vinte. I gn aveut nolu a dire, si c' esteut Djezus e riyant ki fjheut hicter l' vinte do curé, u bén l' vinte do curé ki fjheut rire Djezus. Dji croe k' il avént bråmint do plaijhi tos les deus a schoûter l' istwere do toû ki Djôzef et Fifine avént djouwé a Belzebute.
Li Fifine di s' costé esteut on pô rapåjheye d' awè raconté ça a s' bon vî curé. I lyi shonnéve ki c' esteut des sôs wangnîs måloniesmint. Mins l' sint ome lyi a dit:
- " Vos ploz aler e påye : li Bon Diu vs a dné l' absolucion, et dji croe bén k' il esteut on pô d' conivince, et k' i vs a dné on bon côp d' mwin po djouwer on toû parey a s' concurint. "
Li curé n' a djamåy disvwelé l' istwere a ses pårotchîs, mins i l' aveut scrît dins s' pitit calpin. Çou n' est k' des anêyes et des anêye après, adon k' i gn aveut pus nolu ki cnoxheut l' egzistance da Djôzef et Fifine, k' on successeur do vî curé d' Tchonveye, e rnetiant l' gurnî del cure, a rtrové l' papîscrît.
Et c' est come ça k' on cnoxhe l' oridjene do Trô do Bok.
Sicrît, li 17 di nôvimbe 2000; eplaidî dins "Aux Sources de la Lesse", 5, 2003.
Non à un projet de 4.000 truies à Papine (Transinne)
Des troyes a Papene (Transene)
Vla ddja on ptit moumint k' on-z è cåzéve; a prumire vowe, dji trovéve ça bén, ene maternité po des ptits coshets. Dji m' dijheu k' ene cintinne di troyes e plin air avou tchaekene dijh pitits pouchlets, a deus poirtêyes par an, ça nos fwait ene peuplåcion d' 2000 tiesses. Radjoutans î ene dijhinne di måyes po potchî ces dames la, ça nos fwait ene populåcion d' 2010 troyes, pourceas et pouchlets. C' est a pô près l' peuplåcion porcine des shijh viyaedjes di l' intité d' Libin, divant l' rasshonnmint des comenes. A ci ståde la, dj' esteu d' acoird.
Dj' a ravalé m' raetchon cwand k' on m' a dit k' i gn åreut 4000 troyes ! Çou ki fwait 80.000 pouchlets, Papene divénreut l' veye li pus peuplêye del province.
"Bondjoû monsieu Danis,
I paret ki vos vlez, avou l' benediccion d' IDELUX, astaler ene oujhene ås pouchlets avou 4000 troyes. I paret minme k' Idelux manceye les otorités del province et del comene d' elzî côper les vives e cas di rfus.
Di cwè k' dji m' mele ? Ça fwait kel peuplåcion n' conte po rén ? Ça rshonne a do sovieto-stalinisse, çoula ! Evoye po l' adjeyantisse ! Gn a-t i co des subzides uropeyins e vowe come po l' tchinisse di Pwès et Sint-Houbert ?"
Dj' espere bén k' on n' va nén displaecî les måcontins ? Paski c' est 90 % del djin ki va voler dins les goulags !
Vos savoz surmint bén, monsieu Danis, ki les troyes, ça n' sint nén bon ! Et voleur astaler ça, dins ene redjon ou çk' on respire li boune air a plin peumon, c' est d' l' incivisse, monsieu Danis !
Dins l' tins, cwand ene djin esteut todi niche sor leye, on djheut d' leye : "c' est ene niche troye" ! C' esteut li pire des insules. Ebén, monsieu Danis, vos et vos copleus, vos insultez nosse bele province avou vos troyes.
Vla kékès anêyes, dj' aveu on cande flandriyin... On bea djoû, e somadjant disk' a tere, i m' dit :
- Tu sais, savez-vous, j'ai pas bon rentrer chez moi ! J'y resterai pas toute ma vie, tu sais.
- Pourquoi Ruddy ?
- Ça sent mauvais chez moi ! A 10 km, avant de rentrer je sais que je rentre, rien k' a l' odeur.
On bea côp, mi cande a candjî d' climat. Il a nd alé monter ene societé en Inglutere, eyu çk' i gn a pont d' troyes. Asteure, il est pinsioné et mi ossu; damaedje, on s' a pierdou d' vowe.
A ! Pardon, vos n' compurdoz nén çou ki dj' di ?
A mins ça, monsieu Danis, on-z est el Walonreye hin voci ! Et voci, on cåze li walon ! On nos serene les orayes al tévé, troes côps par samwinne ki, po awè ene plaece, u don bén s' astaler dins l' payis flamand, i fåt aprinde li flamind. Ci n' est ki d' djusse ! Mins ci n' est ki d' djusse ossu, ki po s' astaler el Walonreye, i fåye cåzer walon ; et c' est l' minme tchôze po vos 4000 troyes !
Vos raplez, vla kékès anêyes, a Lovén, li fameus "Walen buiten !" ? Vos raplez, les ptits vicåres et les beguenes ki fjhént disfiler les ptits efants avou des pancåtes avou, sicrît dsu li minme fråze k' i criyént a s' råyî l' gargazon : "Walen buiten !" ? Oyi, oyi, monsieu Danis, c' est insi : li classe intelectouwele di Leuven (dji di bén Leuven pa respet po vosse lingaedje) s' a abaxhî å rang d' vos troyes po fote les ptits Walons a l' ouxh di l' univiersité. C' est des cayets k' on n' roveye nén, savoz, çoula, monsieu Danis. Après ça, vos vôrîz k' on rçuve les bresses grand å lådje totes vos troyreyes et vos pourcelreyes ! Nonna, saiss, valet; rén d' tot ça ! Å diale bén lon vosse matire ås såçussons, voyoz ça azès Chinwès, ki vnèt cweri nos bwès : i vos ravoyront les tripes, djambons et såçussons meyeumartchîs ki n' serént fwait amon les Walons !
Tot ça n' est k' ene istwere di gros sôs. Mins si l' årdjint n' a pont d' odeur, les troyes, zeles, elle end ont, d' l' odeur, et del mwaijhe eco.
Dijhoz a propos, d' eyu çk' ele vinèt vos troyes ?
- Ne vous tracassez pas c'est nous qui les fournissons.
L' amagne, po totes ces biesses la, vos l' alez achter å ptits cinsîs des evirons ?
- Ne vous faites pas de soucis pour de si petits details, la Maison Danis fournit tout.
Bén dabôrd, foû des strons, cwè çk' i va dmorer pol payis ?
- Ce sont des details sans importance, nos trouverons dans les environs des propriétaires redevables a nos confrères du Boerenbond, qui seront obligés d'accepter les sous-produits de notre industrie porcine.
Si dj' comprin bén, vs savoz ddja bén eyu çki vs alez stårer les purins ?
Vos savoz portant bén ki les seules rissoûces del province, c' est l' aiwe et les bwès. Si vs alez anichter les poujhåvès aiwes [nappe phréatique] avou vos troyreyes, i n' dimorrè pus rén. A siya, les bwès po les Chinwès.
Dji n' comprin nén IDELUX di s' ecalandyî avou des djins come vos. Li societé IDELUX a dins ses dvwers li respet d' l' evironmint. Kimint pout ele voleur oblidjî nosse comene a emantchî on sfwait tchinisse, dabôrd ki des ptitès eterprijhes do payis s' årént bén volou astaler so l' site di Papene. Il ont stî revoyîs so des ôtes sites. IDELUX a rfuzé on pepinierisse e lyi djhant k' ene pepinire, ci n' est nén d' l' agricoûteure. Dandjreus ki ça n' sinteut nén mwais assez !
Dierinne codowe
A propos d' ecalandiaedje, gn a nén seulmint IDELUX, mins eto les otorités del Province. Ces-ciles n' ont pus l' M.R. dins les pîs po disfinde les P.M.E. Si ont ele del laxhe por zeles poleur fé leus biestreyes. Eco evoye po l' adjeyantisse.
Insi gn a l' Govierneu k' a houkî lanawaire les otorités del comene di Libin å palå provinciå. Paret i, i n' a nén tourné åtoû do pot. "Vous acceptez le projet d'IDELUX ou vous n'avez plus rien sur le zoning de Libin" Berlaf ! Atrape ça, c' est do lård ! Si on n' lome nén ça del dictateure, dijhoz m' çou k' c' est ?
Dji n' åreu nén creu ça d' lu ! Il aveut l' air bén binamé. Por mi li novea prezidint d' IDELUX l' årè fwait boere, ubén kiviersî å P.S..
Mins, leyans çoula po ene bounete a Matî ! Li nuk, dit-st i l' soyeu, c' est k' avou ciste aroke la, nosse novea consey, i n' î est nén co, al taeye ås fraijhes.
Nosse pitite mayoresse a prometou k' ele shuvreut l' avis del djin. Mins po ça, i fåt voyî bråmint des papîs po lyi mostrer ki l' contrumasse des djins sont disconte li "pordjet Danis".
Pus k' i gn årè d' papîs, pus åjhey elle årè po-z afronter l' dictate des grands mwaisses del Province.
Ernest Benoit, li 13 di may 2006.
Berdelaedje sol pordjet e walon
Ramtaedje e francès sol minme pordjet
Li procès criminel da Djan Colåd Douni.
Å XVIIinme Procès sol djustice di Viyance å XVIIinme sieke : les djudjes estént bråmint pus espeditifs k' asteure, les procès n' trinnént nén des anêyes å long, mins ene tchôze n' a nén candjî, les victimes u leus familes dimorèt todi les victimes et n' sont jamwaos disdamadjeyes
Ça s' a passé on djoû di dicåce a Transene al fén di djun meye shijh cint dijh set, li fnå esteut ddja bén avancî. I fjheut vraiymint bon, li solea po l' ocåzion aveut gratifyî l' djournêye di tos ses rais les pus beas; tot s' preparéve po fé ene boune dicåce : violoneus, flûtisses, tambourins, acompagnént les djonnes djins atrinnés på mwaisse djonne ome po rcwester les comeres al danse; ça s' fijheut adlé li fontinne, la i gn aveut on mat d' cocagne, avou djambons et såçusses. Li bresseu do viyaedje aveut astalé ses toneas d' bire so on tchår a l' ombrire avou ene boune sipexheur di frexhe paye po kel bire ni tchåfe nén.
Les gaméns djouwént avou des cerçôs d' côrîs e s' fôfilant eter les djins, po cori pus vite, il abandnént les shabots, il estént subtils come des tchets, des ôtes djouwént å bilboket, des ôtes å diabolo, li mwaisse djonne ome et si shûte estént rarivés, li sôtreye aveut cmincî, i gn aveut nén dandjî d' batreye, les shabots batént li mzeure et tot li ptit monde di Transene s' amuzéve bén. Mins les dicåces sins mizeres c' est putoit råle, c' est k' les djonnes djins do viyaedje n' inmént nén cwand èn etrindjir tapéve les ouys so ene comere do viyaedje, et c' est probåbe ki c' est çou ki s' a passé ç' djoû la a Transene.
Tot s' passéve po on mî, mins tot d' on côp vla k' ene margaye siclate, c' est l' Djan Collart Donny d' Libin k' est ås prijhes avou l' Djan Mathieu Copper (Coppet ?). Ça hoûle foirt di ç' costé la, li Djan Collart åreut i rwaitî les comeres di Transinnes d' on pô trop près ? Åreut i oyou des paroles di triviès ? Ça hoûle di pus a pus foirt, ké rmowe manaedje ! Il è sont vnous ås mwins, i s' sont apougnîs; li Djan Mathieu c' est on grand foirt ome, li Djan Collart est bråmint pus ptit mins bén pus vif. I n' a pus k' on rcours s' i n' vout nén ramasser ene ratournêye, alôrs po fé peu i sôrt li pougnård, les comeres racorèt totes axhårêyes adlé l' mat d' cocagne. « Alez on pô les separer » dimandèt ele ås omes ki sont occupés ås djeus. Li grand Djan n' a nén peu, il est seur di s' foice, trop seur minme, a l' apel des comeres, les omes si decidèt a vni les rapåjhî, mins il est ddja trop tård ! Vla l' Djan Mathieu ki rvént ployî e deus e s' tinant l' vinte des deus mwins, oûh la la ! Il a les mwins plinnes di sonk, il a ddja l' tournisse, i beroye et vo l' la stindou. Les comeres sayèt del ranierer mins i gn a pus rén a fé, ene munute après, l' Djan Collart aveut rindou l' åme, il aveut rçû deus côps d' pougnård dins l' vinte.
Les omes di Transene ont volou fé l' tchesse a l' assassin, mins il aveut ddja peté å diale, bén lon u bén catchî dins les djniesses, u les brouhires après les robetes.
Come Transene fwait pårteye do ban di Viyance, et d' si djuridiccion, i nd a falou ndaler rcwester l' sordjant ki aveut ses apårtumints dins li tour fortifieye di Viyance, c' est lu k' a vnou fé li constat et rçure les prumîs temoengnaedjes.
Tos les temons l' ont confirmé, c' est Djan Colas Douny k' a touwé l' Djan Mathieu Coppet. I faleut do côp l' arester et vindjî Djan Mathieu. Li Mayeur a minme oyou do må a mintni les djonnes djins d' Transene ki vlént fé li tchesse do côp; mins l' Mayeur ni s' a nén leyî fé mågré l' insistance des djonnes djins. Fén d' djun les djoûs sont co å pus longs, mins i fjheut cåzu noer cwand l' Mayeur a rarivé a Viyance; il a cwand minme prevnou Antoine Mathieu et Djan Lambert ses deus scabins di s' tini presses al pikete do djoû et årmés po-z aler arester Djan Colas Douny d' Libin. Li londmwin les prumires louweurs do djoû aparexhént a poenne sol Bôlete, ki les tchvås estént gårnis et atelés; l' domestike lzî aveut dné li muzete et les striyî on ptit côp, les muzetes rimpleys estént pindowes padzo li berline. Come i fwait bon li capote serè rabaxheye, i n' fåt nén tårdjî pask' i fåt code Djan Colas avant k' i n' soexhe avå les tchamps.
Djan Colas Douny dmoréve avou s' pere Colas, li mere Douny aveut morou dispu mwintes anêyes dedja. Li måjhon ? c' esteut ene pitite basse cassene di torchis avou on toet d' paye di sweye. Li lodjisse ? Troes ptitès plaeces d' afilêye, çou ki sierveut d' coujhene n' esteut nén pavé, c' esteut del tere batowe, come li ståve et l' gregne; ci plaece la sierveut d' coujhene et d' plaece po magnî : dins l' coine ene tchiminêye eyu çki pindeut après on crama on grand tchôdron a mitan rimpli d' on touyisse d' avoenne aplateye, c' esteut leu cotidyin, dins les tchambes i gn aveut cwand minme on plantchî foirt rustike; dins li prumire i gn aveut ene alcôve adossêye al tchiminêye, dins li tchambe dirî, i gn aveut ene payasse gårneye avou des payetes d' avoenne dins on caisson d' bwès. Mins c' est ç' plaece la ki sieve ossu di rmijhe. Vla a pô près dins cwè Djan et Colas estént lodjîs.
Cwand l' Mayeur a-st arivé avou les scabins en åres amon Colas Douny, çti ci si dmandéve bén k' est çk' i vnént fé a des eures pareyes; il achevéve di rbate si få po-z aler fåtchî s' pré. C' est ki l' Djan n' aveut rén dit, i n' s' aveut nén vanté di ses algarådes do djoû di dvant.
Si tiesse ? Målureus, cwand l' Mayeur lyi a anoncî l' motif di leu prezince : « on-z est bén amayîs di vs aprinde ça Colas, mins e tant ki sordjant Mayeur, dji so oblidjî d' arester Djan, et del moenner al prijhon a Mirwåd po-z esse kestioné pa l' oficî (H. Funk) ».
Colas åreut bén volou disfinde Djan (ki ni s' mostréve nén), mins i gn aveut trop d' prouves conte di lu; Colas saveut bén ki Djan esteut subitint, lu-minme aveut do må avou lu. I n' faleut nén l' aduzer d' on tchvea k' ttossu vite i montéve come on pot d' laecea ki boû. Il esteut bén målureus l' Colâs, i n' aveut ki ç' gamén la come sotén po ses vîs djoûs; i nd a stî télmint stoumaké k' i n' a seu dire on mot i s' dotéve bén di çki aléve si passer : a çt epoke la, on n' fijheut pont d' mirlifice, li ci ki prind l' veye pa l' epêe perirè pa l' epêye.
Cwand l' Mayeur (Lambert di Davdisse ?) a codou Djan Colas, çti ci n' a pont fwait d' afwaires, i saveut k' il esteut coupåve et i s' a leyî etchinner sins moufter. Po n' nén fé trop d' må a Colas, les Mayeurs et scabins ont tchoezi d' fé monter l' prijhnî dins li berline po n' nén esse al vuwe di tos les båkeus d' Libin et di Smû.
Li voyaedje s' a passé sins problinme; li Mayeur a oyou totes ses åjhes po kestioner l' prijhnî. Il ont-st arivé a Mirwåd on pô dvant midi; l' Mayeur a fwait on prumî rapoirt å captinne; so ç' tins la, les scabins ont moenné l' prijhnî al prijhon ki s' trove dins les cåves do tchestea. C' est on lomé Famar k' est wâde al prijhon d' Mirwåd; les scabins lyi ont fwait promete di tni sogne di leu prijhnî et d' lyi dner l' amougnî ki s' pere et ses vijhéns lyi apoitront.
Li 13 di djulete li captinne aveut fwait si ankete, et obtinou les aveus do coupåve. I fwait rashonner li djustice po informåcion.
Li 20 et 21 d' djulete li captinne rashonne co on côp li djustice avou Djan Colas po comparer et confirmer les depozucions do 1î et do 13 di djulete et tirer les concluzions. On côp k' li sintance a toumé li djustice a desiné on rôlî po ndaler cweri on bourea disponibe. Li seu disponibe et l' pus près c' esteut Mwaisse Leyonârd Balsa a Nameur, c' est Djan Simon k' est desiné po l' amoenner a Mirwåd.
Li 27 di djulete, li captinne vént a Viyance, et fwait rashonner les djins sol plaece do martchî (håles ås fôres) po les informer sol decizion del djustice, fwait lecteure del sintance, et some les bordjoes di s' tini presses so les lieus d' l' egzecussion k' årè lieu li dierin djoû di djulete.
SINTANCE : Oyoz Oyoz bråvès djins do ban di Viyance !
Nozôtes li hôte cour di djustice do ban di Viyance avant bén e long consideré et avizé l' procès criminel ki s' a disrôlé padvant nozôtes, eter li sieur sorintindant oficî d' Mirwåd (H.Funk) e cwålité d' coplaignant, ki fwait pårteye d' acteur d' ene pårt, conte Djan Collar Donny d' Libin aresté et prijhnî d' ôte pårt.
Li constat fwait pa nozôtes li 1 di djulete sol coir da feu Djan Mathieu Copper di l' pårt di Mathieu Copper si pere dimorant a Transene a nos tnous po rprodure avou les tchedjes ki nos ont egzibé li dit oficî; li depozucion et cfession fwaite pa Djan Collar Donny li 13 do dit moes - concluzions egzibêyes li minme djoû pa li dit sieur oficî, ki ratificåcion fwaite pa li dit Djan Colla Donny li 21 do dit moes et sinateure.
Sol setinme årtike des tchedjes a lyi impôzer et dispu ene ôte concluzion finåle nos egzibêye li 27 do dit moes, åyant pris avis des djurés viersés e droet di l' Province, li tot cwè consideré signamint et eter des ôtes côps : deus mortels poirtés pa Djan Colla Donny sol coir da Djan Mathieu Copper.
L'oficer d' Mirwåd a conclu : Djan Collar Donny n' aveut nén dandjî d' comete li delit di s' kereler et di dner des côps d' epêye sins cåze ni råjhon å dit Djan Mathieu Coppert ki lyi ont costé li moirt, declare ki po reparåcion, li codåné serè metou dins les mwins do mwaisse des hôtes ouves, et moenné sol plaece ou l' egzecussion des criminels si fwait : la, li dit Djan Collas Donny årè li tiesse côpêye a raeze des spales, a cwè nos l' codånans al confiscåcion d' tos ses meubes et immeubes å profit di si Ecselance Dame d' Arschot do Ban di Viyance, les dits frais di l' porshûte dedûts a nosse tacse.
Prononcî a Viyance li dierin do moes d' djulete meye shijh cint dijh set.
Po copeye confôme di l' oridjinnå. Siné : Jamotte Greffier serminté.
L' egzecussion årè lieu l' dierin di moes d' djulete 1617.
Li vinte des béns meubes et immeubes årè lieu li 8 d' awousse.
Li 31 di djulete, Evrard Marichal amoennéve di Mirwåd Léonard Balza, cwand çt ome la a dschindou d' vweteure les djins n' estént nén trop seurs; c' est vraiy k' i n' aveut nén l' air foirt apåjhant, on pô après arivéve li prijhnî etchinné eter deus omes årmés a tchvå, dvant lu gn aveut si cfesseu Mwaisse Djan Evrard ki n' a nén aresté d' reciter des priyires dispu Mirwåd i lyi dénrè li dierinne benedicsion divant l' egzecussion.
Li procès di Djan Collart Donny a stî dechifré avou l' aidance di Djan Paul Weber k' est specialisse dins l' dechifraedje des vîs documints; c' est åk ki n' est nén åjhey et dji lyi dit bråmint des gråces po s' labeur et si pacyince. Bén des gråces ossu a Djan Claude Lebrun k' a rmetou ci travay la å prôpe, ç' a stî bråmint pus åjhey por mi del sicrire e walon.
Il est seur ki ç' procès la s' a disrôlé e walon, et ki li scrijheu s' a dné bråmint des souweurs po l' copyî e Francès.
Li lieu dit « la djustice » a co siervou po les codånés a moirt dins les anêyes 1970 a 1990, mins c' esteut po les viyès otos, asteure c' est des djniesses et des fetchires.
Les nos et prénos :
- Jean Collar Donny : i gn a bråmint des tchances ki c' est Jean Colas Douny, s' i gn aveut pluzieurs familes Douny et ossu ds ôtes poirtant l' préno d' Jean, pol distinguer d' ene ôte famile, les djins do viyaedje lyi ont dné come 2ime préno li ci di s' pere (Colas).
(Çoula s' fijheut coramint dins nos viyaedjes voci co sacwantès anêyes.
Donny, vey li caligrafeye do 1er « n » ki s' divreut lére « u ».
Jean Mathieu (Coppert) a divnou par après Coppet mins Coppert diveut vni do mot Copere.
Rimetou e walon pa Ernesse Benoît. L' årtike complet avou si tradujhaedje francès a parexhou dins li rvowe do Ceke d' Istwere et Tradicions d' Libin : Un terroir et des hommes. Aux Sources de la Lesse 2003 – n°5. Editeur responsable : Jean-Claude Lebrun, rue di Wez de Bouillon, 24 à 6890 Villance. Des egzimplaires del rivowe sont todi disponibes al minme adresse.
Les comptes de la première guerre di Golfe, et les causes réelles de la seconde.
Pocwè çk' on fwait l' guere ?
(Çou k' on n' dit nén di l' atake des Amerikins conte l' Irak å Koweyt e 1991)
Çou kel guere å Koweyt a costé.
Li response est : 40 miyårds di dolårs.
Kî çk' a bén polou payî tot ça ?
On pôreut responde vitmint ki les 40 miyårds, c' est les USA ki ls ont payî !!!
Mins ci n' est come ça k' on maxhe li djote.
Po dire li veur, des 40 miyårds di dolårs :
Wice k' on-z a trové les sôs ?
Li petrole, divant l' guere del Gofe, costéve 15 $ å bari, mins avou l' guere, les pris ont schiré l' plafond e montant a 42 $ li bari, çou k' a fwait on sorprofit k' on pout avirer a 60 miyårds di dolårs.
Kî çk' a rascodou ci niyåd la ?
Dins les payis Arabes, pårtixh mitan / mitan inte li govienmint do payis (ça vout dire li rwè u les emirs), et les societés petrolreces k' on fwait les poujhaedjes.
Ça fwait ki: les 60 miyårds di dolårs ont rivnou po 30 miyårds ås petrolîs et 30 miyårds ås payis Arabes : Koweyt et Arabeye Sawoudite.
Mins les soces petrolreces, c' est da kî ?
Å Moyén-Oriyint, li comiece et li poujhaedje del petrole apårtinèt ås 7 sours (Shell-Tamoil-Esso), totes Amerikinnes, deus c' est dås prôpietaires, et les cénk ôtes, c' est l' Estat des USA.
Ça fwait ki: li pårtixhaedje des 30 miyårds serè :
Tot conté tot rabatou:
|
Furlé pol guere. |
Rascodou d' rawete a cåze del guere. |
Diferince |
Payis Arabes |
30 miyårds di $ |
30 miyårds di $ |
0 $ |
Estats-Unis : |
10 miyårds di $ |
21 miyårds di $ |
wangne: 11 miyårds di $ |
Pårticulîs amerikins |
0 $ |
9 miyårds di $ |
wangne: 9 miyårds di $ |
Asteure c' est clair come di l' aiwe di rotche : les USA ont wangnî 20 miyårds di dolårs e fjhant croere å monde k' il alént dislaxhî l' Koweyt.
Mins après tot, kî çk' a ecårlé li guere å Koweyt ? C' est les alouweus d' petrole; çou ki vout dire " nozôtes " !
Do fwait d' l' ôgmintåcion do pris do bari, provoké pal guere do gôfe les USA ont wangnî : 11 miyårds di dolårs directumint mins 49 miyårds di dolårs indirectumint
Eyou çki ces çanses la ont ndalé ?
Dins les industreyes di guere. Come fwait en esprès, ele sont cåzu totes amerikinnes.
I fwait åjhey coprinde kel guere do gôfe e 1991 esteut moennêye po des råjhons economikes et nén dins po-z aidî des pôvès djins u po disfinde des libertés.
Asteure, i fwait ttossu åjhey coprinde les råjhons del guere en Afghanistan ey e l' Irak.
Li pocwè del guere e l' Afganistan.
Li såme del guere en Afganistan, c' esteut di mete so pî on govienmint d' omes di bos ki dene si åjhmince å passaedje d' èn adujhoe d' petrole ameririkin, 2500 km long, po moenner "a voye" (dj' ô bén: dins on poirt di mer) li petrole del Mer Caspyinne.
Sins ç' piplene la, endè fårè fé èn ôte, 5500 km long, lu. Ci sereut bråmint pus tchir a monter et a-z etertini, di cåze des taeyes et des winaedjes a payî dins les payis k' elle î pasreut. I fwait bråmint pus åjhey bouxhî djus on payis dedja spotchî pa 30 ans d' guere eyet l' mamborner.
Pocwè çki l' djonne Bush a ataké l' Irak ?
I fåt sawè ki les USA sont-st ene miete cohigne cohagne avou leu prumî ahesseu d' petrole do Moyén-Levant, l' Arabeye Sawoudite. I rprotchèt mo ås Sawoudyins di sotni li Ben-Laden, et ses terorisses.
Eto, gn a mwints payis ki rprotchèt a l' Arabeye Sawoudite di n' nén respecter les abondroets des djins les pus biesses. Metans, ene feme n' î pout nén moenner ene oto. Gn a pont d' buddjet d' l' estat: c' est l' famile rweyåle ki mete totes les rintrêyes del petrole dins s' taxhe, prinde çou k' i lzî fåt zels 4000 (li famile rweyåle) po viker so blancs poes, pu ripårti çou ki dmeure ås ministeres, et ås 20 miyons d' djins.
Eto, po l' administråcion Bush, i fåt di tot foice trover èn ôte ahesseu k' l' Arabeye.
Bush ni s' a nén tuzé moirt. Li pus åjhey, c' est fé l' guere a l' Irak, et d' î rashir èn ôte govienmint d' omes di bwès.
Mins pocwè l' Irak ?
Po troes sôres:
Li Venezwela est èn ôte ahesseu di petroles des USA; c' est l' prumî do continint amerikin. Dispu kékes moes, gn a yeu ene revintreye, paski les djins end ont leu sô di dmorer dins l' mizere, dabôrd ki les multinåcionåles del petrole wangnèt des liårds a make.
Ça fwait k' i faleut trover èn ôte mwaisse-ahesseu (ki l' Arabeye et å Venezwela). C' esteut ene prumiristé po l' administråcion Bush.
Saetchî foû d' on cours di manaedjmint di l' Institut Politecnike di Milan, ramexhné et ratourné pa Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû l° 92-93-94 (2003): sicrît divant k' les Amerikins n' abrokénxhe a l' Irak podbon e moes d' fevrî 2003.
Å molén del Sori a Viance, i gn aveut on mônî ki n' esteut nén l' dierin po conter des carabistouyes u des flåwes. C' esteut si manire d' etertini ses pratikes.
Minme cwand i touméve so on parey a lu ki vleut ndè fé croere des pus grosses ki les sinnes, i rtouméve todi so ses pates et c' est lu sovint k' aveut l' dierin mot.
Tins del guere di catoize, i gn aveut des djins d' après Lidje k' avént vnou s' astaler e viyaedje.
Li dimegne, al rexhowe di messe, les omes berdelént dvant l' eglijhe. Ci dimegne la, c' esteut å ké k' aveut touwé l' pus bea coshet. Tins del guere, li pus bea esteut l' ci k' aveut troes doets d' lård.
Li Lidjwès, ki les schoûtéve dispu on moumint, et ki n' esteut nén a ene non pus, lzî a côpé l' tchike e djhant :
- Vos djåzez tant d' vos beas coshets ! Vos n' savoz nén k' après nozôtes, i sont co bén pus gros k' e l' Årdene !
- Kimint ça, pus gros, dit-st i l' mônî ?
- Awè, dit-st i l' ôte, i sont télmint gros k' il ont des orayes come li poite a gregne vola !
Li mônî droveut des ouys come des rowes di berwete. Mins i s' ranike ossu vite et candje di conversåcion.
- Dj' a stî al fôre a Palijhoû, dit-st i, et dj' î a veu åk ki vs n' av' jamwais veu ! I gn aveut on martchand ki vindeut des pailes ossu grandes ki l' rond batch vola !
Adon, li Lidjwès, k' aveut tot veu, dit come ça :
- Ki volez vs k' on fwaiye avou pailes come ça, ruke-t i.
- O, avår ci, dji n' è sait rén, dit-st i l' mônî, mins dins vosse payis, ça doet vni a pont po cure les orayes di vos coshets !
Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû l° 32.
Tchofile fijheut del politike dispu kékès anêyes. I n' î cnoxheut rén, mins come il aveut bråmint del gueuye, il aveut stî elît delegué sindicål å tchmin d' fier. C' est la k' on lyi a mostré çou k' i faleut fé po wangnî des vwès. C' est co l' sindicat ki l' a poûssî a fé del politike.
- Vos croeyoz ki dj' è so capåbe ? ", aveut i dmandé.
- Tchofile, i gn a nén dandjî d' esse capåbe, lyi aveut respondou si tchîf, vos dvroz simplumint rapoirter des vwès å pårti !
Et c' est come ça ki Tchofile a divnou consyî provinciå et pwis, deputé.
On djoû å matén, k' il esteut ocupé a ddjuner avou si feme Zandrene, il esteut tot sondjeus.
- A cwè tuzez vs co, don, Tchofile ? Vosse cafè va-z esse froed !
- Dji tuze k' on serè co vite ås eleccions !
- A ! ni vs tracassez nén po les eleccions ! Toursiveus come vos estoz, vos rpasroz, don !
- Oyi, oyi, dji l' sondje bén, dayeurs, totes les djins k' ont di l' ovraedje, dji m' arindje po k' i croeyénxhe ki c' est gråce a mi ! Mins, c' est les cinsîs, c' est des mactés pourceas, saiss. Ces-la, on nelzî fwait nén croere çou k' on vout. Et portant, si dji pleu awè les cinsîs avou mi, ça m' freut ene fleur di pus å pårti.
- Bén, c' est simpe come bondjoû, don, Tchofile, alez les trover onk après l' ôte, et prometez lzî di les aidî.
- Vos croeyoz ?
- Come dji vos l' di, mins i vos fåt tni vos promesses ! Les cinsîs, c' est nén des båyåds come bråmint di vos electeurs.
- Vos årîz co bén råjhon, Zandrene, dji va fé ça.
On djoû å matén, vla Tchofile ki s' amoenne amon l' cinsî Grignåd.
- Bondjoû, Monsieu Grignåd, dji so l' deputé Tchofile Vårén, dji vs apoite li novea programe po les eleccions a vni, et ossu vos dire ki dji plans vos aidî, et …
- Tûtûte ! nén tant d' tchamårdaedjes, vos nd avoz dit assez. Vos m' voloz aidî ? Vos toumez bén ! Dj' a atchté 10.000 kg d' angrais foirt bon martchî ås Flaminds, et e prume, i m' ont amoenné on camion di crotes di poyes. Si vos vloz m' aidî, vola ene schoupe et ene berwete, vos les stindroz sol tchamp padrî l' cinse.
Tchofile ni s' atindeut nén a on sfwait recassaedje do cinsî, mins n' a nén volou awè l' air di n' nén sawè travayî et vla Tchofile evoye avou l' schoupe et li berwete.
Å pî do moncea d' crotes, : " Didjou, k' ça flaire, ti, ç' cayet la, c' est co pés ki l' bigåd; pus vite ki dj' irè, pus vite ki dj' è serè cwite."
Et vla l' Tchofile avou les beas solés et les djambes di pantalon rtrosseyes. I fjheut li xhinêye télmint ki ça sinteut mwais :
- Didjou, si l' Zandrene mi voereut, ele rireut co plin s' vinte. Et mes beas solés, waite on pô kén ovraedje; dji n' oizreu jamwais rintrer dins l' oto del province avou ça.
Et Tchofile xhåreut come s' il åreut yeu prin li pocion madjike.
Å cwårt po nonne, vla Tchofile ki rarive al cinse
- Vs avoz ddja fwait ? k' i dmande li cinsî.
- Oyi, dj' a fwait ttafwait.
- Nondidjou, vs n' avoz nén trinné, dit-st i l' cinsî , dj' åreu prin èn ovrî, i lyi åreut falou deus djoûs. Vos vénroz prinde li sope avou nozôtes, mins come i gn a co on cwårt d' eure, dji m' vos va dner deus panîs po rascode les oûs; dins l' pus grand, vos metroz les gros oûs, et dins l' ôte, vos metroz les ptits !
Ene dimeye eure après, Tchofile n' est nén co rarivé.
- Dji va vey çou ki s' passe, dit-st i l' cinsî.
Arivé al poytreye, i voet Tchofile avou èn oû dins tchaeke mwin et co rén dins les panîs.
- Ebén cwè, cwè çki n' va nén, vs estoz malåde ?
- O, neni, mins dji n' voe pont d' diferince dins les oûs; si dji n' a nén ene balance, dji n' î arivrè jamwais !
- A ! i m' shonnéve bén k' dj' aveu råjhon. Vozôtes, politikîs, cwand c' est po stramer l' miele pattavå l' payis, vos estoz foirts, mins cwand c' est po prinde ene boune decizion, vos estoz pierdous !
Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû, l° 59 (6-2000).
Li medcén ni s' esplike nén clairmint.
Zande et Meleye estént foirts come des tchvås, jamwais di leu veye, i n' avént stî å docteur. Tchåle, li gamén, esteut del minme constitucion. On djoû e rintrant di scole, il esteut mo poenneus, i ni vleut nén magnî; Meleye lyi aveut fwait do té di sizon, mins il aveut må e-z avalant.
- Li medcén doet passer po nosse pere, aveut ele dit Djelike, li vijhene; si vos vloz, dji lyi dirè k' i passe po Tchåle.
- Dji vou bén ! aveut respondou Meleye.
Al nute, li medcén esteut la.
- Ni vs amayîz nén, dit-st i l' årtisse. Ci n' est nén gråve, c' est on cminçmint d' andjene, vos lyi metroz on supozitwere divant d' aler coûtchî, et co onk å matén; dimwin i dvreut-z esse bråmint mî.
Deus djoûs pus tård, l' årtisse arivéve amon Djelike. E minme tins, Zande rexheut d' si måjhon.
- Bondjoû, Zande, et cwè, l' gamén a-st i schapé ?
- Bén, ça va mî. Mins c' est bon k' il a yeu do té d' sizon, pask' i nd a fwait ene di xhinêye po prinde vos troyreyes. Dji l' a co dit a Meleye å matén, i ls åreut metou a s' cou, ça lyi åreut fwait ostant d' bén.
Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû l° 35.
Li prumî vijhén da Toenne, c' esteut li medcén. Portant, Toenne n' aveut jamwais oyou dandjî d' ses droukes; come vijhén, Toenne fijheut co sovint les ptits travos et les miscotreyes di l' årtisse.
Ci djoû la å matén, l' årtisse dimande a Toenne po lyi foyî s' corti.
- Dji vou bén, rispond Toenne, mins cwand dji n' årè pus må mi spale.
- Ça fwait lontins ki t' as må ? dimande l' årtisse.
- O, ça fwait bén ene samwinne, respond Toenne.
- Vouss ki dji t' fwaiye ene pikeure ?
- O ! Neni, saiss, dji n' inme nén ces cayets.
- Dabôrd dji t' va dner des supozitweres, dins deus djoûs ça irè mî.
Deus djoûs après.
- Et cwè, Toenne, ça va mî ? k' i dmande li medcén.
- Neni saiss, dj' a må l' ôte sipale, asteure; ça n' fond nén vite ces cayets la; et d' awè tnou ça tote li nute avou m' mwin so mi spale, et bén dj' a må di l' ôte costé !
- Bén, fô veråt, c' est nén po mete so l' må ! C' est fwait po tchôkî dins l' anusse. Dji t' è va rinde, et di ç' côp ci, mete les a l' boune plaece.
Li londmwin.
- Et cwè, Toenne, ça va mî di ç' côp ci ?
- O, neni saiss, bén pés, dj' a l' trô k' est tot å vif, et ça m' fwait foirt må.
- Bén Toenne, t' as rsaetchî l' ewalpeure cwand minme ?
- Bén vs m' avoz dit di m' tchôkî ça dins l' anusse, vos n' avoz jamwais dit k' el faleut disbaler !
Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû, l° 36.
Å cminçmint do vintinme sieke, i gn aveut vnou a Anloe on mwaisse di scole k' on loméve « li mwaisse Adam ». I n' esteut nén foirt loyant avou les djins do viyaedje et co moens avou les tchéns.
On dimegne di djanvî, il aveut djalé a pire finde, et e ndalant a basse messe, a poenne sôrti d' tchû lu, vla les tchéns do coulot åtoû d' lu e bawant.
Po les tchessî, i vout ramasser ene pire, mins vla k' ele dimeure plakêye a tere. I saye ene ôte pire a costé, co parey.
E si rdressant, i marouna :
- Cé nodidjou, ké drole di payis voci, on-z î låtche les tchéns, mins on-z î ataetche les pires !
Ernest Benoit (d' après les sovnances di s' popa, k' aveut stî a scole adlé l' mwaisse Adam), divins: Coutcouloudjoû l° 35.
Tchofile aveut dmoré vef, a l' nexhance di si djermale; il aveut fwait çou k' i pleut po les aclever, mins pont d' tchance, il avént dmoré påpåd tos les deus.
On djoû, Tchofile si sint må, il a des fwetès colikes; il a tèlmint må, k' i s' dimande s' i n' va nén-z î passer; i houke ses efants et lezî dmande d' aler vitmint cweri li medcén : " ...et ni tårdjîz nén, corez l' pus vite ki vos ploz ".
Arivé amon l' medcén : " i fåreut ki vos vénroz, nosse pere est malåde " !
- " K' a-t i, vosse pere " ?
- " Ô ! il est tot blanc, et il a må s' panse ".
- " Dji n' såreu î aler do côp, dit-st i l' medcén, dji doe nd aler d' urdjince a Lesse; mins dji vs va dner ene botaye, ki vs lyi froz boere e rintrant a l' måjhon; vos l' kischeurroz come i fåt, divant di lyi dner; dj' irè l' vey après nonne ".
A l' intrêye del nute, l' årtisse s' amoenne adlé Tchofile ki ni tneut pus k' a on fi : " k' avoz vs fwait a vosse pere ? vs avoz volou l' touwer " ?
- " Ô neni docteur, on-z a fwait come vos avîz dit, Djan l' a pris pås pîs, et mi, pås spales; et dji l' ans kscheu comifåt; et pu dji lyi ans fwait prinde li botaye ".
- " Mins fôs veråts, ki vs estoz ! C' est l' botaye, k' i faleut kscheure " !
Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû l° 37.
Alecsis vineut di terminer si siervice; et il aveut fwait si dmande po-z intrer al djindåmreye.
Al dicåce del Sinte Cecile, a Anloe, Alecsis et li grand Raimond, si camaeråde, s' î avént ritrové po boere on dmey. Tot d' on côp, vla ene apougnåde ki cmince, et la l' tåvlêye di bires sitårêye so l' tot novea costume ki Alecsis vineut di strimer. I n' faleut nén dpus po mete nos deus coperes måvas; et vo les la dins l' algaråde.
Li tchampete les vout rapåjhî, mins i n' aveut nén metou s' cazake (Alecsis ni pleut nén sawè ki c' esteut l' tchampete). Adon, cwand i lyi a metou li mwin dissu li spale, Alecsis lyi enonde ene berlafe so s' geuye. Et vla l' tchampete les cwate fiers å hôt. Li mayeur ki s' è vout meler, si rtrove dins l' minme pôzucion.
- A mon parant, ça vs va coster tchir ! aveut-i dit l' tchampete.
- Åy bén seur !, aveut-i refoirci l' mayeur.
Tantea ki vla nos deus camaerådes divant l' djudje di påye a Palijhoû, ki les sermone et les oblidje a fé des escuzes ås otorités. Et pu, e rwaitant Alecsis padzeu ses ptitès berikes, i lyi dit :
" Je vois dans votre dossier, que vous avez introduit une demande pour faire carrière à la gendarmerie " ? " Oui ! Mossieu le Juge ". " Eh bien, votre demande n'ira pas plus loin ! Elle est annulée. Affaire suivante ".
Alecsis si rtoûne so l' grand Raimond et lyi dit :
- Dji t' l' a todi dit, k' on-z esteut pinsioné djonne, al djindåmreye !
Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû l° 38.
Note di l' oteur : l' istwere s' a passé on pô dvant li guere di cwarante; les deus camaerådes estént Alecsis do Ponè et Raimond di mon l' grand Zande.
Istwere vraiye do payis des leus.
Al mitan do moes d' djanvî meye ût cint et swessante-set (1867), li gazete " L'Echo di Luxembourg ", dijheut çouci : dispus troes djoûs, li nive toume sins aret, djoûs et nute, les trins ont bråmint do må d' avancer dins les sconsires.
Li trin di martchandijhes, ki pårteut d'Årlon so Nameur pol nute, a ddja målåjhey d' avancî do costé d' Marbehan, mins arive cwand minme a Libråmont, on pô tård. I fwait adon li plin d' aiwe, et vo l' la rvoye so Nameur. Arivé al hôteur di Contranhez, inte Libråmont et Pwès Sint-Houbert, les sconsires estént télmint hôtes, kel nive ritouméve so l' feu. (I fåt dire, k' adon, so les prumirès locomotives, l' aisse si trovéve padzo l' tchôdire).
Li tchåfeu n' arivéve pus a fé monter li pression, et tot d' on côp, bardaf, vla l' trin astok dins les sconsires. Li chef di trin dischind di s' forgon; pu l' tchåfeu, li graweye dins les mwins, et li mecanicyin, avént zouplé foû del machine; li mwaisse-frinneu, tot edjalé dins si cadjolete, arivéve lu ossu adlé les ôtes. Li tchîf l' aveut ddja vizé :
- Vs estoz tot edjalé, Houbert, mins vos avoz del tchance, vos alez vos fé schandi, vos iroz cweri des omes a Pwès, avou des schoupes. So ç' tins la, nos alans fé rmonter li pression.
Après ene dimeye eure, li chef etind on groûlmint et on rmouwe-manaedje dins les vagons des biesses (e ç' tins la, l' bisteu esteut moenné å martchî på trin). I va vey, avou si lantiene, et tot d' on côp, k' est çki voet : ene dijhinne di loumrotes e dmey ceke, adlé les motons. Il a vite ricnoxhou les niches biesses. I ratoûne ttossu vite, adlé l' fourgon e hoûlant :
- Abeye ! les leus sont-st ås motons !
Mins li mwaisse del hiede, esteut a ses trousses. Il aveut a poenne li pî sol schalete [marche-pied], ki l' leu l' apicive pa l' capote. Ureuzmint, li tchåfeu aboléve e fjhant voler si graweye ttåtoû di lu. " Fote ti camp, måssîte biesse ", dijheut-i, et di totes ses foices, il enonde on côp d' graweye sol schene do leu, ki vole li panse e l' air sins rispiter. Et pu hay dadaye, dins l' forgon. Les ôtes leus, estént al coete, et î ont dmoré disk' a l' arivêye des djins d' Pwès.
Cwand li trin a stî dgadjî, li chef a stî vey s' i gn aveut pont d' damadje dins les biesses. Elle estént co on pô axhårêyes, mins sins må, dabôrd ki les rujhales des vagons estént foirt edåmêyes. Il esteut ddja matén, cwand li trin a rdemaré; les djins d' Pwès ont polou monter dins l' forgon po rintrer, et bén seur, on n' a nén rovyî d' tcherdjî l' curêye do leu.
I gn aveut waire di djins k' avént l' moyén di s' payî li gazete adon. Mins l' evenmint rilevé pås temons, n' a fwait k' ene trinnêye di poure, dins les viyaedjes di Pwès et di Smu, li payis des leus !
Li mape del Walonreye et do Lussimbork avou sacwantès plaeces la k' on-z a rilevé on scrijhaedje ki djåze do dierin leu, diviè 1870-1890 (li ci do dzeu n' î est nén).
ratourné pa Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû l° 40 (2003). P.N. : cite istwere ci est rilvêye dins l' " Live so li tchmin d' fier Nameur-Årlon " da Debuffet.
Cwand Mimile a stî sôdård, li sordjant aveut fwait aligner li compagneye dins l' cour del cazer; il aveut dandjî d' omes di mestî : " y-a pas de coiffeur dans la compagnie ? " aveut-i ricwesté. Mimile, voeyant k' i gn aveut nolu ki sôrteut des rangs, si prezinte å garde-a-vous : " mi, dit-st i ". I n' aveut jamwais taeyî on tchvea di s' veye, mins dispu ç' djoû la, Mimile a stî " cwefeu atitré " del cazer.
Cwand il a stî demobilizé, rintré å viyaedje, Mimile esteut co sovint ricwesté po taeyî les tchveas a Pire et Pol; si bén ki on côp maryî, li Fine, si feme, lyi aveut dit : " Mimile, vos duvrîz drovi on salon ". Mins, i s' aveut continté di taeyî po les gaméns, li semdi après les scoles; et del shijhe, po les omes.
Sol tins ki Mimile taeyive, li Fine fijheut li cafè et djouwéve ås cåtes, avou les cliyints. Et Mimile, tot e taeyant, contéve des istweres po amuzer si ptit monde. Mimile et l' Fine, avént bråmint d' umour, si bén ki tos les semdis, li tchambe dirî esteut todi rimpleye.
Après li guere, a vnou s' instaler å viyaedje, on cwefeu diplomé, avou redjisse do comiece et tot li sint fruskin. Mins les omes di ç' djermêye la, ont continouwé a nd aler amon Mimile, ki cmincive a rsinte les anêyes; " Ci n' est nén pus må k' i gn euxhe èn ôte taeyeu ", aveut-i dit. " Dj' a dandjî di m' rispoizer on pô. Dayeur, avou li Fine, on-z a convnou di fé tchambe a pårt; et ma fwè, on-z aveut convnou di s' ritrover tos les cwénze djoûs. Ayir al nute, dj' aléve m' edoirmi, cwand dj' etind greter a l' ouxh; dji croeyeu ki c' esteut l' tchet; mins non, c' esteut bén l' Fine, ki vneut po ki dj' lyi avance li cwénzinne ". Li Fine, ki etind l' istwere, et ki n' a nén si linwe dins s' potche, replike tot si vite : " Vos vs trompez, savoz Mimile, dji n' vôreu nén vos mete so les djnos, dj' a bén trop sogne di vos ! Cwand on s' a maryî, hin, i n' m' åreut nén laixhî li tins d' tirer mes tchåsses ! Asteur, i m' laixhreut bén tot l' tins di les tricoter ! "
Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû l° 41.
Dimegne, c' est li dicåce, les djins sont tos axhôrés, dins l' viyaedje, c' est ene vraiye capixhreye, les femes ont metou a rive les napes, i fåt k' ele soeyénxhe bén blantches po mete les beas cassons, (la belle vaisselle). Les barakîs vinèt d' ariver; gn a des cis atelés avou des tchvås; gn a des camions a moteur avou des grandès rowes di bwès a pneus plins. Les barakîs ni pierdèt pont d' tins, i montèt leus balançweres, les caroussels, les tire-pupes et tot l' sint fruskin, po amuzer les djonnes djins et les efants.
Pa ttavå l' viyaedje, les fors sont-st ebraijhnés, les cinsresses xhôrèt del måjhon å forni avou les bresses tcherdjîs d' voletes. "Ki ça sint bon, l' odeur del påsse ki cût !". Al sôrteye del sicole, les efants s' raletchèt a vey ostant d' bounes dorêyes sôrtowes foû des fornis; c' est pa vint u trinte dorêyes pa måjhon: gn end a å souke, ås oûs, å riz, al crinme, al rubåbe.
- Man !, dji vôreu bén sayî vosse dorêye !
- Ele est trop tchôde, don, m' gamén !; vos seroz malåde. Mougnîz ene faguêye si vs avoz fwim.
- Nonna, Man, c' est insi ki dj' l' inme li mî.
Li tchôdronî Tintinger a-st astalé s' shoflet et si cuve dizo l' gros tiyoû, po retamer. Li Marceline, si feme, a fwait l' toû do viyaedje po ramasser les kiliyes et les fortchetes a retamer, les casroles, les saeyeas, les tchôdrons d' laeçreye. Tot çk' esteut trawé, Tintinger les stopéve. Li djournêye houte, li Marceline avou s' panî, rapougnive si tournêye po repoirter tos les cayets. Les djins estént bén binåjhes: po kékes sôs, il avént des novelès kiliyes et fortchetes po rçure les parints.
Li semdi, li grand Victor fwait l' toû do viyaedje avou si berwete, li ramon et li schoupe. I va rinetyî les canivôs et ramasser les flates, fåtchî les cxhådes ttåtoû di leu måjhon. Dimwin, on-z irè les stramler; les djins schovént tchaeconk leu dvanteure. Les djonnes djins ont stî cweri des djonnes beyôles po stamper li long do tchmin, ene siglissêye pol rowe des djwifs, ene siglissêye pol rowe Maka. Les ornumints po les rpoizoes sont dischindous des traveures. I fåt fé les poussires et les rassonrer ene miete. Dimwin, al prumire eure, les djins di tchaeke cwårtî seront la. Enute, nos alans boere ene gote. Li bresseu fwait l' toû des cabarets; i serè ddja tård cwand il arivrè amon l' casseu. Les boeveus l' savèt bén; i sront la po lyi fé payî ene tournêye, mins lu ossu va-z è profiter po fé dischinde les toneas d' bire dins l' cåve. So ç' tins la, i va ritcherdjî les caziers vudes. Il a fwait ene boune djournêe; il est binåjhe :
Alez, les omes ! c' est mi tournêye, metoz lzî on vere, Nana, i l' ont bén merité. Alez ! a vosse santé ! Il est ddja tård, i frè ddja brune cwand dj' årè fini mi tournêye, i frè co noer cwand dji rmoussrè a Sint Houbert.
Dimegne ttå matén les ouxhs des ståves sont grands å lådje, les tchôdrons d' laeçreye sont sol soû avou l' coloe disseu; on-z etind li bzz-bzz do laecea dins les traiyeus, les tchets ratindèt leu pårt. Li traiyaedje houte, hay dadaye al laeçreye et pu tchessî les vatches avant basse messe, aye vitmint, si rassonrer on pô, il a ddja souné l' prumî côp.
Tins k' les parints vont a basse messe, les efants vont stierni (nettoyer et pailler l' étable): ça serè fwait po l' deujhinme traiyaedje. I fårè ossu sognî les poyes et les pourceas.
A l' eglijhe, li curé ni tådjrè nén dins on long cåzaedje; i sait bén ki les omes divèt planter les mays et monter les rpoizoes, mins i rcomandrè cwand minme ås båsheles di n' nén nd aler al danse, ki c' est on petchî k' i fårè dire a cfesse.
Li ddjuner a stî vite bâclé: on boket d' dorêye padrî li gavêye et pu, hay dadaye avou les crampes po stamper les mêys. Les macherseurs arivèt avou des grandès boesses di fleurs di papî ki les djonnès comeres acrotchèt ås beyôles. Ki c' est bea ! Les djins ont sôrti les seletes divant leus ouxhs avou ene bele blanke nape po-z espôzer li Sacré Cour avou des tchandeles. Ttaleure, cwand l' Sint Sacramint va passer, les djins ki n' ont seu vni al porcession si metront a djnos; i dmandront å Bon Diu totes sôres di faveurs por zels minmes et leus familes.
Divant les rpoizoes ki les macherseurs avou les djonnès comeres ont wårni avou totes sôres di fleurs del såjhon, (bråmint des djniesses), on-z a stramlé les yebes et les cxhådes ttåtoû des måjhons et dsu les hourleas.
Ttafwait est presse; al fén del messe, li curé houke les soçons, c' est les djonnès comeres avou les grandès banires, c' est les gaméns avou les moyenes et les ptitès banires; après, ça serè les ptitès gamenes avou leus ptits panîs rimplis d' petales di fleurs; après, c' est li dêy poirté pa cwate omes et l' curé avou l' Sint Sacramint. Di tchaeke costé do dêy, i gn a les omes del ligue do Sacré Cour ki poirtèt des lantienes. Padrî, vént seulmint les fideles. Ttafwait est rashonné dvant l' eglijhe.
Li grosse muzike, ki ratindeut dedja dispu on moumint dene li signal, et pu, haye, evoye ! On toûne dilé mon Sohet, Gène Evrard, Lucyin di Blanc. Pôline a metou l' Sacré Cour al vite; amon Bârtel, i l' ont metou sol volé avou bråmint des tchandeles et bråmint des fleurs.
On-z arive å rpoizoe, totes les djins si metèt sol costé pou laixhî passer l' Sint Sacramint. Li curé, après l' aveur espôzé, tchante li Veni Creator avou les macherseurs ki rispondèt. A ç' moumint la, Djôzef Bôtche fwait li sounreye avou si trompete, les ptitès gamenes si metèt a taper voye leus petales di fleurs; padrî li rpoizoe, les tireus ni s' ritnèt pus; et pif et paf, les côps d' fizik. Ça bouxhe télmint foirt ki les ptits efants sont sbarés et i n' savèt s' rawè di tchoûler.
Asteure, on rapougne li porcession po-z aler al rowe Maka, todi li grosse muzike al tiesse et haye et voye, on rdischind adlé mon Lucyin di blanc, pu on passe addé mon Mårice Evrard et la goflete, divant mon Mergeay, Bertholet, Sylvie. Li rpoizoe est a hôteur di mon Brôlet, adlé li fontinne.
Après l' espozucion do Sint Sacramint, on-z erva todi e porcession a l' eglijhe. L' ofice houte, li dicåce kimince so les djeus d' guiyes. On-z etind les boles ki tchokèt s' les guiyes ki volèt e l' air; les grands gaméns vont rplanter po-z aveur kékes sôs po fé li dicåce après marinde.
Vo nos la sol dicåce; on l' etind då lon; ele atere les djonnes djins so les tchvås d' bwès; la, pus lon, c' est on ptit caroussel a tcheyires pindowes avou des tchinnes; c' est on tchvå atelé a on tourniket ki l' fwait tourner. Sol volé d' mon Keket, i gn a les balançweres; conte li laeçreye, gn a l' tire-pupes.
On conte ses sôs, pa dou k' on cmince, pask' i fåt nd aler tote li vesprêye avou les 5 francs k' on-z a oyou po sôrti. Avant les vêpes, dji va dispinser on franc å tire-pupes; après les vêpes, dji va sayî li balançwere : co on franc å diale.
On-z etind l' acordeyon amon Keket; li bal a cmincî, les comeres arivèt; c' est bôré dins l' cafè; il î fwait tchôd; il ont drovou l' vite. Didjoss ! li curé årè co d' l' ovraedje po cfesser totes ces comeres la semdi ki vént; ele åront probablumint li plantchete.
L' acordeyoneu, c' est l' Lhenen; il est tot seu po djouwer li caisse et les cimbales avou ses pîs et djouwer e minme tins d' l' acordeyon. Amon Lecomte, li djeu d' guiyes va a grand côps; li pårt monte beacôp; li planteu ni sait pus cwè fé po continter les djouweus : "Sere on pô li prumire, sere on pô li foûtche di droete, avance on pô li dierinne. Li cî ki levrè l' pårt årè del tchance, tant pés po les pierdants.
Amon l' casseu, gn a del muzike ossu, mins la, c' est on piyano mecanike. On lyi met deus sôs, et pu, i l' fåt co rmonter po-z awè del muzike, a pô près li minme kel cene do caroussel.
- Ah! vormint, i m' dimeure 3 francs; dji va sayî les tchvås d' bwès. Et pu, c' est nén åjhey d' passer dvant les fritches sins les sayî. Man a dit: "Ni cschirez nén tos vos sôs enute; wårdez è po dmwin.
- Vla k' i soune å salut ! Dji m' î va; dji mougnrè des fritches après l' salut e-z eralant; dj' åreu co bén volou boere ene limonåde, mins dj' irè putoit boere al fontinne; come ça, i m' dimeurrè on franc po dmwin; c' est nén teribe, mins e fjhant bebele a M'man, il årè ptete des ptits frés. On n' sait jamwais !
Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû l° 46.
Tchofile et Cirile alént travayî eshonne å Cawolin a Transene. Tos les djoûs, i fjhént li tradjet aler et rivni a pî. Ci djoû la, e montant Tchan.mont, Tchofile dit a Cirile :
- " bén k' est çki t' as don Cirile, i m' shonne ki ti rotes tot d' traviers " ?
- " A bén taisse ki ça fwait må, ele ont co schiré ç' nute ci ".
- " K' est çk' a co schiré don " ?
- " Bén, les emoroyides, tén " !
- " Ouye, målureus twè, dji vou bén croere ki ça fwait må, dji sai bén çki c' est, dj' a oyou ça å front e 1917, so l' Izer ".
- " Bén schoûte la Tchofile, dji rote putete on pô di cresse, mins dj' inme mî les awè dou çki sont, paski les awè å front, avou li tiesse ki t' as, ti n' diveut nén-z esse bea a vey " !
Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû l° 48.
Cwand Lophia a pris s' pinsion, les contrubucions lyi avént fwait li revizion di s' dossî. On londi dvant nonne, il aveut rçû on papî come cwè ki dveut co payî 1482 francs. A ç' moumint la, ça valeut deus samwinnes di travay. Il aveut stî tot sbaré, " ça n' si pou nén ? " Dit-st i a si feme. " Dji va ndaler trover l' controleur, i dvèt s' aveur trompé ".
" Bondjoû monsieu l' controleur, dji vén vey çou ki c' est di ç' papî la ". Li controleur radjusse ses berikes, riwaite li papî, " c'est bien simple, monsieur Lophia, vous devez encore 1482 francs aux contributions ".
" Bén simpe, bén simpe, c' est todi simpe, cwand c' est po vs payî, mins mi po-z aveur ene pitite pinsion d' mizere, ci n' esteut nén si simpe ki ça; et asteure, k' est çki s' va passer, si dji n' vos paye nén " ? " Ah, alors nous sommes obligés d'entammer les poursuites, et envisager une saisie sur v... "
" Cwè ? Saizi, saizi ! Si vs croeyoz ki dj' n' a nén dja stî saizi assez cwand dj' a rçû vosse papî ? Vos vs trompez, i fårè co ki dji m' prive di toubak po vs fé plaijhi, mins dji n' vos poite nén dins m' cour, savoz, mon parant ".
Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû l° 49.
Les istweres da Leyon: Les fåtcheus
Divant li guere di catoize, i gn aveut dins les Årdenes francesses, des gros prôprietåres, ki fornixhént do four pol cavalreye. Cwand c' esteut li moumint do fenå, il ambôchént des fåtcheus et des feneus, mins les bons fåtcheus ni s' trovént nén åjheymint, c' est po ça k' i vnént ambôcher djusk' avår ci.
Pol såjhon, li grand Zande et kékes omes di Libin, avént stî ambôchés. Li såjhon houte, cwand i rarivént a Libin å cafè do tram (dvant li guere di catoize, li tram aléve di Sint Houbert djusk' a Sdan), i cmincént pa dischinde kékes djindårs (vere a peket). Les gaméns fijhént l' toû do viyaedje e criyant : " les fåtcheus sont rivnous ! ". Les omes del basse Libin vinént å dvant d' zels; i vlént sawè comint çki ça nd aléve låvå. " On-z î rirè co " dit-st i l' Zande, " on-z a bén payî, on-z a minme oyou ene dringuele po les djoûs di plouve, et nolu n' a dit non ".
Deujhinme sitåcion amon Fermine, troejhinme sitåcion amon Matile, li cafè del posse. Mimile ki n' aveut co rén dmandé djusk' asteure, esteut tracassé; i s' dimandéve s' i gn aveut des pus foirts omes e France k' e Beldjike. I dmande : " Zande ! Est çk' i gn a des foirts omes ossu don par la ? " " Ô i gn end a ", dit-st i l' Zande ". " Ttossu foirt k' avår ci ? " " Bén dji t' va dire ki dj' end a veu onk, c' esteut on teribe, saiss ! Ti m' voes bén, dji n' so nén ene ôviete (agnelle), hin ! Mins come cit ome la, dj' end a jamwais veu ". Mimile k' esteut foirt come on tchvå, ni tént nén e plaece, " mins k' est çk' i fjheut don po-z esse si teribe " ? " Si dji tel di, ti n' mi croerès nén " dit-st i l' Zande. " Bén di todi ". " Dji n' vôreut nén t' fé del poenne, saiss Mimile, mins dji tel va dire cwand minme : e bén çt-ome la, i s' purneut d' ene mwin pås tchveas, et i s' levéve d'&nsp;å moens cwénze cintimetes do plantchî ". Mimile ki droveut des orayes come des ouxhs di gregne, si leve di s' tcheyire, tape si calote al tere, s' apougne pås tchveas, sere les dints mins n' arive nén a discoler do plantchî. I rsaye on deujhinme côp, pwis on troejhinme, mins rén a fé, Mimile ni bodje nén, i rwaite Zande d' ene air poenneu : " bén c' est on foirt ome cwand minme, saiss Zande, paski dji n' î arive nén...
Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû l° 50.
Li Påpe På VI est e vizite a Lidje, riçû pa l' eveke, il aveut esprimé li dzir di viziter l' veye, "mais volontiers" respond l' eveke "je vais vous accompagner et vous guider". Po n' nén-z esse ricnoxhou, li påpe s' aveut moussî e clerdjimane. Vo les la sol plaece Sint Lambiet, après aveur vizité l' Palå des princes evekes, i cmincive a fé brune, li Påpe voet ene rowe foirt sglatixhante. "Cette petite rue a l' air très attrayante je voudrais la visiter". L' eveke n' a nén oyou l' tins di lyi dire ki ci n' esteut nén ene rowe convnåve ki l' Påpe î esteut ddja egadjî; i n' aveut nén co fwait 20 metes k' il esteut acosté pa ene nana, " alôrsse èm coye on vôreut bén passer on bon moumint ? " L' eveke si precipite adlé li djin et lyi dit : "Faites attention soyez respectueuse envers Sa Sainteté Paul six !". Mins li djin ki n' aveut nén bén compris dins l' brut des vweteures lyi respond ttossu vite : "Mins dins tote li rowe voci, ki ça soeye "po l' shijhe, po l' nute, u po l' djournêye, c' est todi l' minme tarif ".
Co toudi a Lîdje
On vî Limbordjwès s' pormoennéve et s' raletchive e voeyant les nanas dins les vitrines mins i n' oizeut rintrer : ça lyi shonnéve on pô trop artificiel. Pwis i s' ritoûne, di l' ôte costé del rowe an face i gn aveut ene vindeuse ki wårnixheut si vitrine, l' ome ni fwait ni ene ni deus, i triviesse li rowe et i toke å cwårea, et e frotant si pôce et si indecse, i dmande a l' feme : " combien madame, pour un fois ?". Li feme on pô sbarêye lyi respond " 25.000 " ! " Houtferdoum ! 25.000 c'est beaucoup cher pour un fois " " Ayî Ayî ça monsieu mins c' est do dobe vitraedje et c' est waeranti " !
Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû l° 86-87.
Po boere a bon conte: Les maxhots (cocktails)
Èn ome intere dins on bar, i rlouke les botayes alignêyes å dzeu do contwere
Li caftî s' avance adlé lu : " k' est çki dji pou vs siervi don monsieu " ?
" Est çki vos savoz fé les maxhots " ?
" Ayî don Monsieu, c' est mi speciålité, dj' a stî sierveu å Metropole a Brussele 20 ans å lon, les cliyints n' boevént k' ça. Vos vloz è sayî onk " ?
" Avou çki dj' a dji n' divreu nén, mis s' i sont ttossu bons ki vos l' dijhoz, dji va-z è sayî onk ".
Li caftî lyi fwait on maxhot di " Diu l' pere " et lyi sieve ça dins on bea grand vere avou on cwårtî d'&nbs;orandje e wårniteure.
L' ome boet bén påjhirmint si maxhot : " ça a l' air di vs goster k' on direut " ?
" Il est vraiymint bon ! Vs avoz co ds ôtes ricetes come ça " ?
" Ayî don Monsieu vos vloz è sayî ene ôte " ?
" Bén ! Avou çki dj' a dji n' divreu nén, mis on n' dimande nén a on tchén s' i vou èn oxh, alez î garçon.
Li caftî binåjhe d' aveur on cliyint k' aprecyive ses maxhots lyi propôze ene ôte ricete.
" C' est nén po vs flater savoz garçon mins i sont fåmeus vos maxhots, vos estoz on vrai chef " !
" Sayîz co çt-ici vs m' è diroz des noveles ".
" Dji n' divreu nén avou çki dj' a, mins ma fwè on n' vike k' on côp, mins vos è boeroz bén onk avou mi " ? " Dji n' divreu nén non pus mins mi c' est l' feme ki m' flaire cwand dji rintere, alôrs dj' a do groungnon tote li nuteye. A vosse santé cwand minme ".
" Mins a propôs k' est çki vs avoz ? Vos ploz bén mel dire, voci c' est motusse savoz, c' est nén trop gråve surmint " ?
" Por mi non " !
" Bén cwè vs avoz d' abôrd ? Dji n' a oizou vos l' dire en intrant, mins dji n' a pus k' èn euro e l' potche !
Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû l° 86-87.
Zande aveut pårticipé al conferince des UPA so l' inseminåcion artificiele. Rarivé al måjhon, dé li Meleye, i lyi dit : " c'&nbs;est bén, sais Meleye, l' inseminåcion, c' est waeranti; li grand Djåke irè å diale avou s' gayet ki n' sait pus håy. Å moens avou l' novea sistinme, on pout tchoezi les meyeus toreas ".
Li moumint des acoplaedjes arivé, Zande fwait vni l' årtisse. Mins damadje, Zande et Meleye estént dins les tchamps cwand l' oteur des operåcions est arivé. I gn aveut kel viye mere k' on aveut metou å courant, si an cas. Li boune djin aveut apresté çou ki faleut, et s' amoenne dilé l' årtisse : " vola on bassin d' aiwe tchôde, ene savonete, et on rxhoube mwin; et la dlé, å montant, i gn a on clå po pinde vosse coulote; mi dji m' eva, dji n' vou nén rwaitî des agaytreyes pareyes ! "
Ernest Benoit, divins: Coutcouloudjoû l° 39.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
(Index des auteurs présentés sous forme pré-normalisée) Djivêye des scrijheus eplaidîs dizo cogne årmonijheye, mins tot wårdant ene miete l' accint. (Index des auteurs dont les textes sont disponibles en wallon commun) Djivêye des scrijheus k' ont scrît u k' ont stî rashious e rfondou walon
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back homepage) Alans rzè el mwaisse-pådje
(homepage wallon commun) Alans rzè eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu. Sacwants bokets scrîts ezès walons coinreces polèt aveur sitî ene miete rassonrés po poleur shuve pus åjheymint les mwaissès-rîles do rfondou walon.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur. Certains textes peuvent avoir subi des modifications mineures pour faciliter leur insertion dans le projet de langue nationale pan-wallonne.