|
|
Page de Léon Bernus en wallon unifié Pådje Leyon Bernus e rfondou walon |
|
|||
|
|
Page de Léon Bernus en wallon unifié Pådje Leyon Bernus e rfondou walon |
|
|||
dierin rapontiaedje - last update: 2015-01-22
Dressêye:
Sicrijhaedjes
Vicåreye do scrijheu
L'inondation de Charleroi en 1850, en direct
L' istwere del grande inondåcion d' Châlerwè, e 1850
eyet e l' oneur di s' 25inme anêye, pa èn ome k' î esteut eyet ki s' endè rapele come d' ådjourdu
C' esteut l' saze et l' di-set, dijh-ût, dijh-noûf d' awousse
L' an meye ût cint céncwante. Sambe esteut a nos trosses.
Oyi, gn a vint-cénk ans, Tchålerwè ît strindou
Pa ene inondåcion come on ndè virè pus.
Eyet l' ci ki l' a veu nel roveye nén dins s' tiesse,
Pask' on tronnéve di peu et k' les djins avént l' vesse.
Fåt dire k' el plouve tcheyeut vraiymint come pa saeyeas.
Nén des gotes come des poes, mins pus lådjes ki des plats.
C' esteut djustumint l' fôre, eyet so les barakes,
Lavasses après lavasses petént a dikedak
Sambe comince a monter, djaene come del sope ås poes.
Et dins l' rowe do Contwere, - tén ! i m' shonne co k' djel voe -,
E brouyant, plinne di schoume, ele brotchive pa les saiwes.
On s' atindeut tertos a vir les grossès aiwes
- Come on les a sovint, on-z est acostumé;
On court didins a schaesses, on è reye d' astampé -
Mins nén a on dalaedje po strénde disk' å pus bråve.
Èm pa, avou d' l' årzeye, stope les rayires di s' cåve.
L' aiwe monte, ele monte todi, sol plaece et ses pilots;
Sol montêye di l' eglijhe, ele vént peter d' astok.
Nos vnént djustumint d' cure; vla l' aiwe dins nosse måjhone
Diviè cénk eures å swer; i strénd e nosse marone.
On comince a baguer et a tot distaetchî.
Et po schaper nosse vatche, m' pa fwait fé on plantchî.
Vla l' aiwe so nos montêyes; e rén d' tins, ké dalaedje !
Les djins creynut, s' såvnut; tolmonde est a l' ovraedje.
A vuwe d' ouy et trankile, sins brut, ele monte todi;
On s' sovént del Diloujhe et on rwaite tot stourdi.
Al fén, i fåt griper å hôt, gn a rén a dire.
On påle di vir on feu mins l' aiwe c' est co pus pire.
Po daler rcweri ene pindûle, noste ovrî, disbyî,
A d' l' aiwe odzeu di s' vinte ! Gn a pus a travayî.
Diviè ût eures å swer, cénk montêyes sont neyeyes.
L' aiwe, al plaece di dischinde, d' on pî a co rhôssî !
L' shijhinme montêye covrowe ! Ça n' pout pus s' arester,
On vént vir et on schoûte l' aiwe ki vént waxhoter.
Po mî vir s' ele monte co, on fwait des royes a l' croye.
Mins ele prind l' setinme montêye ! Rén a fé ! fåt k' on neye !
Dijh eures, eyet l' ûtinme dzo l' aiwe a disparexhou.
On rmonte tertos dins s' tchambe pinsant k' on-z est pierdou;
Di s' coûtchî et d' doirmi, l' zine èn vént nén dins l' tiesse.
Triyannant les galetes, on va vir pa l' finiesse :
L' aiwe do costé del plaece dischind e fjhant do brut;
On direut ki l' corant pa ene sakî est porshû !
Dins les måjhones, on voet des feus come des loumrotes,
On monte et on dischind et tote el nute, on trote.
Par nute, l' aiwe aveut l' air pus noere ki do tcherbon.
Kéke côp i vneut ene venêye... ki ça n' sinteut nén bon.
Ns estént so nosse balcon dins l' viye rowe di Mårciene,
Po vir Sambe, e brouyant dins l' veye, ki fwait des sinnes.
So l' aiwe, vos årîz dit des monceas d' tiesses di moirt.
C' esteut l' cok do mayeur k' ele tcheryive å pus foirt.
Pu l' bos Firin Dupuis, ses visses petnut evoye,
Et d' waeyén vos voeyîz nedjî co pus d' ene moye,
Des tåves et des tcheyires, del paye et do fumî.
Ene sacwè d' trisse, capåbe di vs fé braire et djemi !
Mins cwè çki vént låvå å mitan do dalaedje,
Come el monse dé Batisse ? C' est bén nosse pont d' halaedje !
Dlé l' cafè del Redjince, i s' vént planter d' triviè.
I strénd po ç' måjhone la ! Si jamwais ele tcheyreut !
Tot costé, on etind peter des côps d' fizik.
Po dmander on côp d' mwin po vudî del botike.
Mins sol tins k' l' aiwe montéve, nosse vatche k' ît sol plantchî
Shofléve, boerléve, pôve biesse, a rlaye et sins låtchî;
Rén a fé ! Ele si djoke ! Tant mî : elle est neyeye.
Les tchéns, les tchvås hoûlént dins leu ståve po leu veye;
Les djnixhes estént spitêyes del pôve rowe des Moléns.
Po Jules Durieu, po s' feme et ses efants, i strénd
I vont stofer tertos. I bouxhe conte el muraye,
Fwait on trô di s' mårtea, dins l' gurnî pete ås djaeyes.
Gn aveut des djins ki djhént leu priyires sins låtchî,
Mins simplots come todi : ça n' pleut rén espaitchî.
L' eglijhe pleut bén siervi... a nedjî dsu tot d' shûte,
A l' copete do clotchî po daler s' mete a houte.
On voet rlure des falås a l' copete des talus,
L' meur do djårdin Groulard ki tchait tot dismolou.
Mins l' aiwe èn montéve pus ! On s' rapåpyive ene miete,
Po mî vir dins l' gurnî, on gripéve a l' copete.
A l' fén vla l' djoû ki vént: on voet rlure el solea,
- sins plouve - ki nos vént dire k' il a schapé nosse pea.
On rsint co s' cour a si åjhe, eyet s' panse moens strindowe.
Mins Sambe court co todi, dijh pîs parfond, dins l' rowe.
Les cis ki plént magnî n' estént k' a mitan prins,
Mins do côp on voet vni les coraedjeus batlîs.
Å long d' totes les måjhones, po saetchî leu naçales,
Et n' nén prinde el corant, i loynut des ficeles.
I vont poirter del tchår, do boure eyet do pwin;
Gn a pupont d' ebaras, on n' pout pus crever d' fwin.
On s' soladjive tertos come ene famile di frés;
On candjive çk' on aveut; c' esteut a vos fé braire.
Les cis k' avént do pwin l' evoyént å vijhén,
Ki, pa ene coide, evoyive do stofé ou do vén.
Vla k' on voet so ene naçale vni in mimbe del Redjince;
Pa l' finiesse do prumî, on rçût d' cwè rimpli s' panse.
On pexhe, po passer s' tins, ås govions, å tchabots,
Mins çk' on prind l' pus sovint: c' est on vî boket d' bos.
Kéke côp, c' est on tchapea, ene djupe, ou ene goditche,
Ene berce, on tchén pouri, et on reye k' on è pixhe !
Djåke Limoenne, Pire Djandjan, ene longue pîce, on clå å dbout
Atrapnut tot ç' ki passe, e criyant : såve kî pout !
Et l' pus hôt k' l' aiwe a stî dins nosse rowe di Marcienne,
C' est del måjhone Batinse, l' deujhinme gond des persyinnes.
A l' finiesse mon Rossåt, c' ît çki gn aveut d' pus bea
D' vir les båretes pindowes djaenes come des ramponeas.
I fjheut bea, on dvizéve; mins on etind l' novele,
Ki l' feme l' ome å boubounes, ès neye a Marcinele !
Mins i court rade èn ome bråve et foirt come on tchvå,
Po daler rcwer' ç' feme la ! C' esteut l' vî Pire Tchiyåd.
L' pont d' halaedje est todi aroké dins nosse rowe ;
Pire arive, poûsse ses sidjes ki s' tchimijhe end est crowe.
L' pont pete ås djaeyes dins Sambe. Co ene miete Pire neyive,
A l' essegne Ciwagnî, s' i n' s' aveut ratrapé.
Djancåd eyet Tilmane, do côp, vegnnut so l' plaece,
Po soladjî les djins ! I mancnut d' boere ene tasse.
I sont prins på corant, saetchîs so l' cwén Biernåd,
Et après l' reverbere tapnut l' feré trop tård !
Dins l' cabinet Liyon, leu batlî pike ene tiesse.
Nedje dins l' djårdén, s' racrotche, et schape sins dmander s' resse.
Po Djancåd et Tilmane, i comince a fé tchôd,
Po passer dzo l' rodje pont, i n' dimeure k' in ptit trô !
I s' baxhnut, raeznut l' meur, nén a on schafion d' djaeye !
Dins on paxhi d' Montneye, i s' racrotchnut a l' håye.
C' est vraiymint çk' on pout dire : pa in ptit trô schapé;
Il avént dit arvey, pinsant n' nén s' ratraper.
Onk k' a djouwé d' måleur, ç' a todi stî Canitche,
Neyî a Mårcinele, rapåpiant l' pôve et l' ritche.
Vla des nos d' citweyins k' on dvreut scrire dins l' payis
Mins gn a vint-cénk ans d' ça, et tot shonne rovyî.
Dins nosse rowe di Mårciene, gn a yeu ene drole di paråde :
Ç' djoû la, do må d' efant, gn a ene feme k' a stî malåde !
A dadaye a naçale, on va rade cwer' l' medcén.
Po intrer dins l' måjhone, pupont d' poite ! Ké moyén ?
L' poussant på cou padzo, l' saetchant do dzeu pa l' tiesse,
On l' saetche come on vî saetch et i passe pa l' finiesse.
L' acoûtchmint a bén stî ! Et si l' efant vike co,
S' mame lyi årè fwait pa l' peu ene taetche di vén dins s' dos.
So ç' tins la, Sambe court co, dins l' rowe et å pus rade,
Passe so l' pont d' Interveye ådzeu del balustråde.
Mins on n' s' è rtournéve pus ! On l' leyive daler s' trin !
Avou d' l' aiwe plin s' måjhone, on vikéve bén contint.
Onk djouwéve di s' xhuflot ! Èn ôte djouwéve ås cåtes,
On cujheut des restons, des galetes ou des vôtes.
Pinsez bén k' didins s' tchambe, on av' monté l' vénrdi;
Cwand on-z a dischindou, c' esteut on plin mårdi !
Mins ké tåvlea, ls efants, on nel såreut ddja scrire;
D' on costé, on pleut braire, eyet d' l' ôte on pleut rire.
El måjhone esteut rcovrowe di co pus d' on dmey pî d' flous;
El coleur del tapisreye, ni s' voeyeut pus do tot;
Vos trovîz, tot saizi, e drovant voste armwere
On tchén pouri sins poys, on tchet, des noerès biesses.
Dins l' rowe, gn aveut totes sôres : des tchapeas, des tchabots,
Disk' a des pexhons rodjes k' on rtrovéve dins l' ruxhot.
Dispu, d' crikions, noeres biesses, pus ene dins les måjhones.
Po aprinde a nedjî, dins s' cour, l' afwaire ît boune !
Les vatches, les tchvås crevés, rade on ls a vnou elver,
Po les djins nén nareus, ké beas bolis d' trovés !
Mins l' pus comike laddins, c' ît l' eglijhe del Veye-Basse;
On pesteléve les broûs, et nén ene tcheyire e s' plaece.
Del tchaire di Verité, l' pôve efant sins pitié
Ît s' panse di bos e l' air et s' cou dins l' benitî.
L' tiesse disclapêye do sint rôle come ene bole ås gueyes
So l' montêye di l' åté; l' cler el rascode abeye.
Pu, dins l' cofessionå, l' Sinte Viedje dijheut ses petchîs
Po l' benite aiwe: les floûs ! L' tron d' eglijhe aratchî !
Dins l' måjhone do Bon Diu, on mete d' aiwe et d' berdouyes !
Nén pus spårgneye k' ene ôte ! Dj' a stî vir ça d' mes ouys.
Ostant k' po tot baguer, on aveut travayî.
On rtrosse mantches eyet cotes, po schoupyî et rnetyî.
Il a falou do tins po rsetchî les måjhones.
Dins ç' monde ci, come nos djhans, les djins nd ont jamwais ene boune.
Tot çki dj' raconte droci, on pout dire k' on l' a veu,
Sins pårler des fumîs avou des poyes dissu.
Et do costé d' Nandjleye, ene masse di djins neyîs
Et les måjhones k' ont scheu ! Et les håyes aratcheyes.
Cwand on s' rapele bén d' ça, on-z est ddja on vî sto.
On î pinse, tot contint, d' criyî : Pirot vike co !
Ki l' Veye-Basse èn voeye pus ene pareye algaråde !
Fåt do tins et des liårds po covri ene téle paråde.
Ki Sambe, po nosse plaijhi, mins sins distrure, court droet
Vive nost agrandixhmint ! Eyet vive Tchålerwè.
Leyon Bernus, Londe, li 14 d' awouse 1875; divins: Les fåves di J. Lafontaine, e patwès d' Tchålerwè, 2e éd. 1900, éd. analstatique, Nauwelaerts, Beauvechain, 1995.
On leu n' aveut k' les oxheas eyet l' pea,
Foice k' el gueuye des tchéns esteut boune
Nosse leu resconte on dogue, ttossu crås k' on djonne vea
K' esteut pierdou par la et k' cachive si måjhone.
Lyi fote ene trimpe eyet l' mindjî,
C' est insi k' el vleut arindjî.
Mins i faleut toursyî ene miete,
Foice k' el måtin vos lyi åreut ptete
Fotou ene rôlêye di permission.
Vla l' Leu k' edåme conversåcion,
Et lyi fé complimint so s' graisse.
"- O ! aschoûte bén: si ti vleus, saiss,
T' pôreus bén esse ttossu crås k' mi",
Respond-t i l' tchén,
Leye la tes bos, ça n' ti våt rén;
Drola, vs estoz tertos minåbes,
Vs estoz setchs come des mizeråbes,
Et po vos soladjî, i vos fåt crever d' fwin !
Vloz mindjî on boket, po vos rimpli vosse vinte ?
I vos fåt radmint vos disfinde !
Schoûte mu, vén avou mi, et t' serès bråmint mia dmwin.
- Oyi mins, dit-st i l' Leu, i fårè bén k' to m' mosteres,
Çk' i m' fåra fé drola, po mi wangnî mes crosses ?
- Cåzu rén, dit-st i l' Tchén; hagnî ene miete les djins
Ki vôrént vni prinde noste årdjint;
Djouwer avou ls efants, erletchî l' mwin di t' mwaisse.
Et po tes poennes, t' irès sokyî dins ene caisse,
To magnrès del pansêye, do foete et do bodin."
Li pôve leu breyeut, foice k' il esteut contin !
Po l' prumî côp di s' veye, i ndaléve esse a si åjhe.
I vout rabressî l' tchén, foice k' il esteut binåjhe.
Mins i voet, do momint k' i l' aléve rabressî,
K' les pwels padzo s' goyî estént tot aratchîs.
- Leye on pô vir, cwè çki t' as la po ene rogne ?
- O, ça ç' n' est rén ! - T' es portant tot schoircî ?
- C' est ene pitite sacwè. - Est ç' k' on t' årès fotou ene brogne ?
- Taijhe tu ! Ni waite nén - Årèss estî coixhî ?
- C' est ptete el plaece del tchinne, ou çki dj' so elaxhî !
- Elaxhî, dit-st i l' Leu, èn vass nén ou çki t' vous ?
- Nén todi ! Est ç' ki ça t' frè del poenne ?
- Si bén k' po magnî l' sope eshonne,
A ç' conte la, dji n' vou nén, et t' pous dire ki dj' m' è fote."
Ladso, l' Leu prind ses djambes a spale,
I fote li camp dins l' bos, et co pus roed k' ene bale.
Moråle
C' est po vo dire Françwès, k' avou s' liberté,
On s' fote co bén d' esse ritche. On-z inme mia l' pôvurté.
Deus vîs bådets, come di djusse k' estént d' Bince,
Rotént so Tchålerwè, tot seus, sins leu bådlî,
Onk tcherdjî d' såvlon -- i ndè pinséve nén moens --.
Et l' ôte tcherdjî d' liårds, tot fir shuveut padrî,
Si bén ki s' cawe end esteut tote roede.
I stritchive ses orayes, i fjheut souner s' garlot.
Do tiene di Liene, vo lzès la-st al copete;
Ça ndaléve come so des rôletes.
Mins arivés dins l' fond d' Goblot,
Deus ratindeus vudnut do Bos !
I strindeut a leus guetes !
I såtelnut so l' ci k' a les liårds dins s' malete.
On lyi prin tout ! On lyi rdene co on côp d' shabot,
On bon côp d' pî dins s' vinte, on côp d' baston so s' tiesse.
A mitan dismolowe, i leynut la l' pôve biesse,
Ki djemixheut e rclamant s' camaeråde,
Po co l' rapåjhî ki lyi dit:
- Schoûte bén: si t' åreus yeu stî tcherdjî,
D' on vî saetch di såvlon come mi,
Vî cousse, to n' sereus nén malåde.
Gn a rén d' si bea k' esse ritche, d' awè on bea impwè,
Mins si ça toûne må, gåre al bombe !
Tcheyoz ! Vs estoz moens k' rén.
Et dvant, vs estîz ene sacwè.
L' solea vént lure a costé d' l' ombe.
C' est k' el ci ki tchait d' hôt,
-- C' est todi -- s' fwait bråmint pus må.
On côp, Mayane Paret, ene viye feme do Moncea
S' endaléve å martchî avou on pot d' laecea
Ele croeyeut ariver sins l' fé tchaire djus di s' tiesse;
Ertrosseye disk' a s' cou, endaléve come on vint.
Elle aveut m'tou ç' djoû la, po leye esse co pus lesse
Des ptits solés sins clås, ey ene cote di bazin.
Nosse Mayane insi arindjeye
Cårculéve dedja tote brouyeye
Tos les liårds ki s' laecea lyi ndaléve ramasser.
Dji m' va atchter des oûs. El poye da m' sour Meleye
Les va radmint cover. Ça va bén disk' arci.
I m' shonne ki c' n' est nén l' diåle
D' elver des djonnes di poye dins l' paxhi da m' vî pa.
Li rnåd serè bén arabe
S' i n' m' è leye nén assez po-z awè on pourcea,
Ki dj' ecråxhrè avou des peletes di navea.
Françwès Kintin ndirè po l' cwer' lu-minme al fôre.
Dji lyi rvin po cint francs. I m' shonne ki c' est bén bea !
Et dins nosse pitit ståve, por mi, djel vou bén croere,
Nos pôréns co bén mete ene vatche et in gadlot
Ki dj' vierè djiboter å mitan d' mes bedots.
Mins vla Mayane ki tchait ey ele si fote deus bouyes.
El pourcea est å diåle, el vatche eyet les poyes.
Elle esteut anoyeuse; elle esteut ås abwès
D' vir ès bea pot dins les berdouyes.
Cwand elle a raconté l' istwere a si ome Françwès,
I vos lyi a fotou ene fameuse douye.
Co pus d' ût moes après, tos les djins do Moncea
Couyonént co Mayane, a propôs di s' laecea.
Léon Bernus, divins: Les fåves dè J. Lafontine in patwès d' Châlerwè, 1873, édition analstatique 1995; Ed. Nauwelaerts, Rue de l' Eglise Sint-Sulpice, 19 B 1320 Beauvechain.
Pitite notûle so s' vicåreye.
Léon Bernus a skepyî e 1834 et mori e 1881. C' esteut on scrijheu d' fåves e walon do payis d' Tchålerwè. Ses fåves estént spårdowes di boke a oraye, divant k' i n' les eplaide lu-minme, dizo l' tite: Les fåves di J. Lafontaine e patwès d' Tchålerwè (1837), k' esta li deujhinme live sicrît e walon dins ç' payis la.
