Dj' a skepyî diviè 1725. Dji m' a lomé Justin Colot. Pu Justinyin Von
Altburg. Et asteure, dji n' a pupont d' no. Dj' a cåzé l' lingaedje di
m' payis, et pu l' almand, l' inglès, ene miete d' itålyin ey ene
barbôjhe di turk. Eyet vo m' la moya.
Dji scrî po sayî d' comprinde; dji n' sai nén co ké tchmin ki dj' va
shure, ni a kéne plaece est çk' i m' aminrè. Li voye pôreut bén
n' moenner nole påt.
Dji n' sai nén co po ké lijheu k' ces fouyas ci sont scrîts nerén.
Po mes djins? Mwints côps k' mes scrijhaedjes pôrént siervi a ene
sakî? Pocwè nén? Dj' a conoxhou totes les soces, mi! Et djouwer so
bråmint des sinnes! Dj' a sopé avou des sovrins, souwé avou des
payizans, tapé des copenes avou des tuzeus... Dji djudje li monde?
Dj' a viké dvins, mi! Po d' bon! Al mere copete! Al valeye! Tos
les liveas! Et å dbout d' mes royes, vo m' rila avou les
pourceas-singlés, dins l' noerixheu eyet l' crouweu...
Padzo les platès pires...
Dji scrireu po mes djins? I n' savèt ni a ni b! Oudonbén i n' savèt
rén etinde! Et minme s' il etindèt, il inmèt ostant n' rén saveur!
Po kî, d' abôrd? Est çki dj' åreu, ene sadju, on dobe? Po dire... Ki
dj' n' a måy rescontré? Ki crexhe a mezeure ki dj' discrexhe? Ki
sereut binåjhe do saveur? Comint çk' on sait viker sins viker! Comint
çki nosse societé est adjinçnêye! Dispu Lene et ses cinsîs djusk' a
l' Ôtriche et ses Contes!
Por mi? Tot m' ritournant po raviker les céncwante ût ans passés et
les rwaitî did pus lon, dj' elzî pôreu motoit diner l' sins ki dji
n' a nén veyou tot les parcorant djoû après djoû: on payizaedje
n' egzistêye ki veyou d' å lon et d' ådfoû!; asteure ki dj' so po
insi dire å lon et ådfoû di m' veye, dji vou ramoenner mes ouys sor leye
et waitî d' discovri çou k' dji n' a savou vey estant dvins.
Dj' a vnou å monde fi d' cinsîs. Cinslotîs, todi! Mes parints... Dji
n' mi sovén pus waire... Come totes les djins do payis, il avént fini
pa sayî di s' fé tot tenes... si refacer... Tourner a rén po waitî
d' sorviker... Li pus ptite air les fijheut ployî come des fetchires,
et l' pus gros oraedje ni parvineut nén a les råyî; leu front djondeut
tere et on côp l' måva tins passé, i s' rilevént, eco ene miete pus
ployants, pus scrans, pus ahontis, mins tofer eraecinés a leu plaece.
On n' les åreut måy etindou rnicter, on n' åreut måy tuzé k' i
s' pôrént recrester. Ni conte les gurzeas, ni conte li pesse, ni conte
les Monsieus.
Li curé, metans. I moennéve les djins di s' pårotche come on bon hierdî moenne ses bedots, tot les rapaxhant avou des påters e latén et tot les tondant a tins a eure.
Tos les dimegnes après doze eures, i rashonnéve les roufions do viyaedje po lzî aprinde a speli li Sommaire de la Doctrine chrétienne. Seulmint, i saveut foirt bén k' les minmes mots k' espliként li pratique de l'exercice chrétien pôrént bén on djoû ou l' ôte siervi a åk d' ôte... Et si les minåbes si metrént a scrire? A lére! Maria! Dandjureus, ça! ... Et s' i s' avizrént jamwais d' aler scrire conte li nôblesse et les priyesses? Djezuss Måter! Ça toûnreut co bén a tchén, paret!
Do côp, on s' dimefyive des cis ki lijhént trop bén... L' idêye, c' esteut putoit d' nos aprinde a lére, dji vou bén, mins må: nos dner tot djusse del syince assez po savou aprinde les comandmints... Les cis do Rwè come les cis do bon Diè! Télcôp, li curé s' dilamintéve ene gote paski, tas d' payizans!, nos n' parvinéns nén a lére a môde di djin. Mins dji croe, mi, k' i s' è fijheut bråmint d' pus cwand onk ou l' ôte di nozôtes i parvineut trop bén... Adon - mmm! - mauvaise!
Nosse payis, et totes nos conoxhances, et tote nosse syince, c' esteut çouci: on boket d' Mouze, egayolé eter deus tournants k' espaitchént d' vey pus lon. Les cis ki dmorént so les dzeus, come mi, avént d' tins-in-tins l' ocåzion di rwaitî ene miete pus lon; mins cwand l' brouyård ni catchive nén les bleus tienes di l' Årdene, c' esteut l' eraire ki nos oblidjive a ployî nosse cô po rwaitî comifåt les royons ki s' cassént å boird do bwès. Li restant do monde, on nel saveut sondjî. Gn aveut Mouze... ki nos apoirtéve bråmint ds afwaires, des bounes, des mwaijhes et des co pus mwaijhes: des pexhons, des curés, do vén, des sôdårds... Po des djins ki n' avént måy sitî pus lon k' Andnêye ou Mawer, deus eures lon, i shonnéve ki c' esteut l' monde etir ki coreut dins l' fond del valêye, al dilongue des aiwes, sins k' on sepe d' eyu çki tot ça vneut ni yu çki tot ça nd aléve.
On saveut portant k' des rwès s' batént pol saké boket d' tere k' on s' fijheut crever dsu. I gn aveut rén portant: pont d' grande veye, a poenne sacwantès falijhes, sacwantès abeyes a pô près discwårlêyes, rén k' des tchamps d' frumint ou d' oidje... Mouze n' esteut nén si lådje ki ça... Todi est i k' tos les princes et totes les årmêyes do monde veyént voltî ç' payis ci; on s' touwéve on pô tchaeke anêye por lu.
Ascropou å boird des aiwes ou clintchîs so l' eraire, nos djouwéns
l' role des rwaitants pa dvant l' sinne ewou çki l' monde si fijheut
et s' disfé, si vindeut et s' racater, candjive et s' discandjî...
Nozôtes, nos rwaiténs tot ça, sins moufter ni påpyî! Nosse seule
eveye: dimorer a houte des côps!
On s' dispiertéve citweyins lidjwès, vivå! A dinner, on-z esteut
Namurwès et firs di l' esse! Al vesprêye, kéke feye Francès ou
Espagnols! Gn aveut pus nolu k' åreut yeu seu dire cwè. Di tenawete,
cwand on-z aveut tot fwait di dvizer do tins, on s' disputéve ene
miete sol politike:
- Ns estans Lidjwès!
- Taijhe tu, va, burlu, la lontins ki l' payis d' Lidje est dås
Zasbours.
- Dås cwè?
Po dire li vraiy, les troes cwårts do tins, nos nd avéns d' keure. Li
dierin cwårt, c' esteut cwand l' ome avou s' tropea d' rudes sôdårds
vineut rascode les tayes. I nos shonnéve k' on s' sintireut mî
s' on-z åreut yeu savou kî çki nos scrotéve nos liårds, nos awousses,
nosse souweu... Â! Saveur kî çk' i faleut vey evi!
Cwand on dmandéve a l' ome ki nos vneut fé payî, i n' aveut nén l' air a si åjhe; dji vou bén wadjî ki n' saveut pus lu minme po kî çk' i boutéve! Oudonbén, c' est les mwaisses zels minmes ki s' arindjént po k' on n' sepe måy po d' bon kî çki c' esteut l' voleur...
Totes les årmêyes ki passént avår ci - et gn aveut, godome! - leyént
pa drî zeles sacwantès veves, sacwants ôrfulins et sacwants baståds.
Nos djins avént fini pa pinser ki c' esteut insi... I s' î avént
afaiti... Tos les sôdårds do monde raplovént so nos teres et rivni a
tins a eure, come li plouve et les gurzeas, po scroter les poyes...
foirci les coméres... pu s' mascårder onk l' ôte å fén mitan d' nos
pôvriteus tchamps d' frumint tournés a berdouyes.
Les anêyes sins guere - ça n' arivéve nén sovint - l' eraire
disteréve des såbes erunis, et les noers oxheas des Ôtrichyins et des
Espagnols, des Francès et des Bavirwès, des Borguignons et minme des
Daenwès, comaxhîs ås cis d' nos djins; et tenawete, les bolets d' canon
cassént co les schîs.
Les dzarteus d' tos les payis si vnént mete a houte di tos les tribunås après nozôtes: vaici, nouk ni saveut kénès lwès k' i faleut shure, ni minme s' i gn aveut co des lwès a shure...
C' est insi k' on djoû do moes d' may, come dj' esteu å tchamp avou
nos gades, dj' a rescontré ene sakî k' a candjî m' vicåreye. Come ça
arive dins ces cas la, ni ç' djin la ni mi, nos nn nos avans rindou
conte di rén. Ci n' esteut k' on ptit moumint, pierdou inte cint
meye ôtes dins s' vicåreye, et ene faflote dins l' minne... Mins
c' est kéke feye bén di ç' moumint la ki l' pwezon s' a metou a cori
dins mes voennes... et s' aprester a travayî... po m' touwer a l' eure
metowe...
Dji m' aveu stî ashir conte èn åbe di l' orire, a houte do solea; vola
ki dj' etind tchanter dins l' bwès:
« Binamêye amour di brantchete...
i fât ki dji vs bâhe a picetes
tortot asteure, eco cint feyes
divant d' enn aler el Turkeye!
Nos pâtrans dmin, atot Robiet.
I m' fârè fé ouy mi paket!... »
C' est ene foite vwès comelêye å chîlaedje d' ene pitite air ki fwait aler
les xheuves des plopes. Li vwès s' raprepeye. Èn ome rexhe foû do bwès:
c' est on stocaesse djonnea ki fwait mene di rescouler å moumint k' i m' avize.
Mins c' est trop tård por lu: djel a veyou; et c' est trop tård por mi...
- Dihez m' , djonne ome, wice estans ns, chal?
- A Lene, Monsieu.
- Neni; dji vou dire: dins ké payis? Lidje? Nameur? Lussimbork?
- O, po ça, dji n' è sai rén, Monsieu; vaici, c' est Lene, et c' est tot...
- Ho ho, a-t i fwait. Et il a yeu l' air bén anoyeus tot d' on côp...
Dj' åreu yeu dvou scliper evoye å pus abeye: c' esteut cåzu èn etrindjî!
Minme s' i cåzéve li walon! Nén ttafwait l' minme ki l' nosse, d' ayeur!
Ass oyou? Mi mame m' aveut portant repeté cint côps di m' dimefyî des
etrindjîs! Aprume des sôdårds! Mins l' ome voci n' esteut nén on sôdård:
i m' åreut ddja yeu axhoré... sins tchicter... avou l' grand pougnård ataetchî
a s' cingue... Et, di vey ses tchåsses plinnes di poûssire... ses tchveas
ecomelés... avou sacwantès yebes divins... il aveut seur doirmou a l' ouxh,
å pî d' èn åbe; ou kéke feye dins ene gregne... d' etinde si accint d' å lon...
dji m' sinteu rmouwé! I n' aveut l' air ni d' on bribeu, ni d' on voleur,
ni d' on martchand: il m' avizéve trop stocaesse po-z esse li prumî, trop
djonne pol deujhinme et trop franc pol troejhinme. Tantia k' djel a oizou
ratôchî:
- Et vos, d' ewou estoz?
- Di Hu, djonne ome!
I m' fijheut ene miete andever avou ses « djonne ome »! Pa Diè! Dji n' esteu
pus on gamén! Dj' aléve so mes saze ans! Et lu! I n' duveut nén esse masse
pus vî k' mi! Mins i sinteut l' voyaedje... do tins k' mi, dji n' aveu måy
conoxhou ki les pîssintes d' åtoû d' Lene. Il end aveut dvou vey des djins
eyet des payizaedjes, des tchesteas, des veyes, des payis!
- Awè, di Hu! Et s' i fât dire tot, dji peta-st â diâle divant ki l' Prince
di Lidje ni m' aretaxhe po m' fé pinde!
Li pinde! Ci côp ci, dj' a sintou mi stoumak si rtourner! On moudreu! Mi mame
mel aveut bén dit! I m' aléve surmint côper a bokets avou s' grand pougnård!
Dj' a fwait sacwantès ascoxheyes en erî... presse a peter evoye di tos mes
pus roed...
- N' åyîz nole pawe, djonne ome! m' a-t i dit. Dji n' so nén èn assazin,
seulmint on pôve dizarteu...
- Mins vos estoz motoit so les teres di Lidje, di dj', rén k' a mitan
rapåjhté.
- Neni... dji n' crû nén, on m' årût ddja rapicî... Di tote façon, la wice
ki dj' va, i polèt todi cori po m' riprinde! Atelés trop court!
Et i s' a rmetou en alaedje sol pazea, sins ddja dire arvey ni rén.
- Ê! Tårdjîz ene gote! Ewou alez vs?
- El Turkeye!
El Turkeye? La, dji n' è rivneut nén! Li Turkeye! Rén ki l' no, ça sounéve
come ene fåve... Ene sacwè ki n' såreut egzister... K' a stî edvinté po fé
sondjî... Tuzer! Nén possibe! Dji dmoréve la, eclawé, asbleuwi, avou m' boke
å lådje, e sayant d' ramexhner les sovnances eyet les istweres racontêyes
dissu l' Turkeye. Mins dji n' parvineu pus a mete ene cope d' idêyes eshonne.
Li dzarteu a rataké a tchanter:
« ... i fât k' dji vs bâhe a piceeeeteu
tortot asteure eco cint feyes
divant d' enn aler el Turkeye! »
Al plaece ki l' pazea toûne, al coine do bwès, å moumint k' li dzarteu aléve
disparete po tofer, i s' a rtourné et m' taper:
- Arvey, djonne ome, arvey!
Et si ombion, å boird do bwès, eyet s' vwès ki discrexheut, estént ddja dins
èn ôte monde.
So l' Anuti