Les Leus.
(ene novele da Gaston Lucy, rimetowe e (rfondou walon).
(Textes de G. Lucy retranscrits en wallon normalisé) Pådje moennrece des scrijhaedjes då Gaston (rimetous e rfondou).
(Inventaire des textes de G. Lucy). Li guernî ås scrijhaedjes då Gaston.
On sait bén k' dinltins, les leus ont todi fwait aveur peu les vîs Årdinwès. Et cwand on-z è cåze co enute, i gn a co des cis ki n' sont nén trop seurs.
On djoû, vla des siekes di ça, les sieves ont yeu l' idêye di s' rivolter pa tos les moyéns conte di leu signeur k' esteut foirt deur. I dmereut å Tchestea d' Leu, dilé Palijhoû.
Ci signeur la aveut ene sour k' esteut beguene dins on covint nén lon, et a ç' moumint la ki dj' cåzans, elle esteut rivnowe dilé s' fré ki n' pratikéve nén, et k' esteut on bea bandit.
Les sieves rivoltés avént prindou li no d' Leus, et on djheut: " c' est l' binde des Leus ". Il estént vormint al mizere, al dérive sapinse k' on dit. Sondjîz don: l' anêye di dvant, do côp après li novelan, il a cmincî a djaler télmint foirt k' on n' oizeut rexhe. Ça n' a duré k' ene djournêye et ene nuteye. I gn aveut on pô d' nive. Les ptits oujheas edjalént so les ansinîs dins les cours des måjhons. On les pleut ramasser. On les voeyeut clegnî et toumer. A ç' a stî ene rude djournêye ki cisse-lale.
Cwand ç' a stî hoûte, li vint a co shoflé mwints djoûs sol hôte bijhe et il a co fwait bén froed. Les soeyes ont stî tot ripés. Et portant, les djins avént ddja veu do tins po hawer les virêyes et broûler les hotches, a cåze del plouve. Les åbes ont edjalé ossu. On-z etindeut peter les schoices. La les tchinnes, wai, k' on croereut k' i sont bén droets, il ont stî come les ôtes edjalés, sortot les noveas lagués. I nd ont peri. Des ôtes åbes ont yeu des foyes et des fleurs après l' ivier, mins il ont peri ossu.
Pu, c' est les uzurîs - on fjheut ddja l' martchî noer, da, a ç' moumint la - les uzurîs, di dj', ont cmincî a ratchiri les grins, li farene et tot l' vicaedje. Al fén d' fevrî, i fjheut co bén froed. (Li moes d' fevrî, on dit todi k' c' est l' pus froed, et l' pus hagnant). Pus tård, on-z a yeu kékès pemes di vessåde å bwès, mins ni fraijhes, ni meurons, ni frambåjhes, ni noejhetes; rén, anfin ! Pu, on-z a yeu les maladeyes. Ça a cmincî do cotoû do moes d' awousse, et notez bén k' tot l' payis d' Årdene esteut livré al minme essegne, savoz. Gn a yeu des maladeyes di totes sôres et pont di rmédes. C' esteut perlinaedjes so perlinaedjes po-z aler ås mås d' sints. Et cwand on n' conoxheut nén l' sint, les viyès femes fijhént l' perlinaedje å " Sint-k'-ça-pleut-z-esse ". Passans so l' resse des mizeres.
Pu, i gn aveut l' signeur do Tchestea d' Leu ki brigandéve å lon. Et les djins nd avént assez. On n' åreut oizou passer trop près di s' tchestea. I faleut todi î leyî des plomes, sapinse k' on dit, cwand ci n' esteut nén co pire. Ci déme [dime] la k' i lvéve so tertos, sieves et signeurs cwand i saveut, et s' les rôlîs, esteut bén d' epoke. Les ôtes ewals continouwént a vni fé ripaye e s' tchestea. Mins po ratchter ses crijhes et ses petchîs - k' i croeyeut, la, todi -, i dnéve bråmint ås covints.
*********************************************
Dji cåzans don do dierin signeur do Tchestea d' Leu. On l' loméve Rodjî. On-z aveut peu d' lu so Smwè, so Lesse et so Mouze. Ca c' est k' il aléve lon, da, po rapiner. Cwand i hapéve onk u l' ôte, i djheut k' il aveut lvé les tayes d' ambulance u d' circulåcion. I voléve minme so les teres des ôtes signeurs. Les sieves, et tot s' personel estént piyîs come les ôtes. I faleut k' ses doets d' signeur soeyénxhe payîs. Pu, i confiskéve a toû d' bresse; pu les amindes plovént sujhant çk' il aveut dandjî d' sôs. Cwand on vleut rclamer, li pus sovint, i pindeut l' riclameu.
Mins dji dvans dire ciddé k' i n' aveut nén todi stî deur po les ptits. Cwand si feme vikéve co, il aveut des abitudes bråmint pus doûces, tant pol boûsse ki po les pûnicions. I passéve si tins a tchvå, pu il aléve ås rinchinchetes amon les signeurs vijhéns. Il aléve al tchesse. Mins tot d' on côp, si feme a vnou a mori. A pårti d' adon, tot a stî disbrôlé et candjî dins si manire di fé. Et il a divnou grigneus.
Di s' feme, il aveut yeu ene båshele, et i n' a yeu k' leye. El a vlou aclever lu-minme, mins i n' åreut seu. Et il aveut fwait rexhe si sour do covint po l' aidî. (Pask' il aveut ene sour å covint, don, dji l' ans ddja rilvé).
Leye a aclevé l' båshele come si mere. C' est don li råjhon pocwè k' ele resteut å tchestea d' Leu. On sait bén k' l' instruccion des tchesturlinnes esteut nole.
On loméve ci beguene li sour Djetrou. Li comere si loméve Mareye. Et si matante beguene lyi a aprindou li pô k' ele saveut leye-minme. Li gamene esteut foirt tcharitåve, et bén sovint, ele rindeut a on voyaedjeu l' ôr ki l' signeur lyi aveut hapé. Ele l' espaitchive di bate les sieves. Anfin, pa ses tcharités d' tos costés, ele voleut adoûci li situwåcion fwaite pa s' pere. Mins po ça, ele si dveut catchî. Si pere n' è saveut rén. I gn aveut k' leye et si matante k' estént å corant.
Mins cwand l' signeur voeyeut li gamene, il esteut tot candjî. E li rwaitant, i croeyeut rvey si feme.
Cwand li djonne Mareye a yeu 18 ans, i gn a arivé ene minêye (on l' loméve li pesse). Ç' a stî l' afwaire di kékès eures, pu li gamene a stî elvêye. Ces minêyes la, on les voeyeut sovint, don, adon. On åreut dit k' ele vinént régulirmint apoirter li moirt dins les payis. A pårti di ç' djoû la, li signeur a stî tot candjî, pu il a rivnou co pus deur ki jamwais.
I n' conoxheut pus rén pol ratni. Rén ni personne.
Et l' tchestea d' Leu a rdivnou on radjistoe d' brigands.
Divant ça, li cmere aveut dmandé a si matante beguene di dmorer avou l' signeur pol wårder. Mins cwè çk' elle åreut bén fwait ? Djusse påterner, et c' est çk' elle a fwait. Mins li shûte ni l' a nén aidî dins si idêye.
Rindou araedjî pa ses revintes [révoltes] di payizans, (et ça wangnive d' ene signeurreye a l' ôte), li signeur a divnou tos les djoûs pus metchant et pus hagnûle.
************************************************************************
Dj' ans dit pus vite ki les djins nd avént leu sô des manires di leu signeur. Et al fén, i s' ont rvolté.
Les bwès et les virêyes estént plins d' sieves et d' payizans, presses a roter al prumire ocåzion. I s' avént dné zels-minmes li nom d' Leus. Il ataként minme les voyaedjeus, les martchands et tot çk' i plént. Ça fwait ki les " tayes d' ambulance ", come li signeur les loméve, ni lyi rapoirtént pus rén. Et les Leus s' lancént so les sieves do signeur, cabén k' il estént ddja bén pôves ossu, alez.
Et pu, i gn a vnou on moumint ki l' signeur do Tchestea d' Leu n' a pus seu payî ses omes. Adon, i s' a rabatou so les kékes sieves k' i lyi dmoréve, et i lzî a dit: " I fåt vni, hin, c' est co ene ôte corwêye. "
Dispu on moes, li tchestea esteut wårdé pa ene binde di ces-la k' avént stî erôlés conte cour. Po les animer, li signeur les moennéve al marôde, al mitan.
Djustumint, ci djoû la, il avént prindou deus toneas d' peket et cénk u shijh berbis, et i fjhént l' rinchinchete dins l' cour do tchestea avou ça, tins ki l' signeur sopéve dins ene plaece a costé. Li rpas esteut fini. On ramasséve les assietes, et l' signeur aveut fwait on broûlot [eau-de-vie brûlée avec du sucre], k' i maxhot avou ene brantche di pouli [thym]. Li beguene esteut ashide a costé d' lu, et ele påternéve a grands côps avou s' tchaplet, dvant li posteure d' on sint.
A on moumint dné, li signeur, k' esteut grigneus, lyi dit come ça: " Ebén, cwand k' t' årès fini d' maltoner insi ? "
Ele lyi a respondou: " Dji dit mes priyires po tes pôves sieves. Dji vôreu bén ki l' Grand Mwaisse m' egzôsreut.
" A, k' i dit l' signeur e lapotant si gote, dimande lyi co k' i fwaixhe toumer li tonoere so les Leus, et k' i soeyexhe sipiyîs disk' å dierin. "
Dit-st ele li beguene: " Li Grand Mwaisse est djusse. "
" Å diale ti tcharité, k' i dit l' signeur. Vive li sabe! Dj' ans piyî pattavå, et c' est bén målureus k' les Leus s' ont såvé. On n' a nén stî deur assez avou zels. "
Rascourti do prumî boket
Li signeur do Tchestea d' Leu (sol ban d' Palijhoû), ki si båshele a morou tote djonne, a divnou télmint waeraxhe et såvadje k' ene binde di djins s' ont rvolté siconte di lu, et i s' ont dné come no : les Leus.
Li signeur est ki plaide [discute] di ça avou si sour k' est beguene.
" Schoûte, k' ele dit co li beguene, si vs î årîz yeu stî pus doûçmint, ça åreut motoit mî valou. Et bén sovint... Ca c' est nén todi li waeraxhté ki conte. Ele fwait s' vindjî li ci k' a stî måtraitî, ome u biesse. Por mi, les sieves sont des omes come les ôtes. I n' ont k' on difåt: c' est d' esse sieves. "
" Djans, taijhe tu !", dit-st i l' signeur k' esteut plin d' orgû [orgueil] et e bouxhant avou s' pougn sol tåve: " C' est tos ces bazårs la ki t' dis, et totes tes coplaijhances k' ont dné do front ås sieves, et enute, i nos stronnèt. A foice di lzî dire k' il estént ewals a nozôtes, i l' ont croeyou, et note bén k' i n' ployèt ki dvant li crinte et li foice. Adon, i s' coûtchèt come des tchéns dvant leu mwaisse. "
- Et si vs årîz vnou å monde sieve, vos, fré, cwè k' vos frîz si on vs arindjreut come vos ls arindjîz ? Et pu, les tchéns come vos les lomez, ont stî ratchtés a ewalisté come vos avou l' sonk do Crisse. Il ont ostant droet å paradis k' les nôbes, putete minme dipus. "
E-z etindant ça, li signeur a monté a smince. Il aveut stî blessî dins s' biesse orgû pås paroles di s' sour. Il åreut volou discuter et rclamer mins i s' a continté d' djurer on bon côp et di hossî les spales.
- Diale m' evole, dit-st i. C' est todi les minmes råtchåds avou ti. Cwir-z è èn ôte po t' schoûter.
- Vos savoz bén, fré, ki l' cene ki m' schoûtéve n' est pus la.
Li signeur a fwait on movmint. Il esteut contraryî, pu i dit :
" - Dji so trop vî po-z esse kiviersî [converti]. "
Mins li sovnance di si båshele li distournéve todi d' ses idêyes. Il a baxhî li tiesse pu il a rmouwé li brantche di poli [thym] dins li djate k' esteut vude. Pu, il a rbolé [retourner brusquement] a l' ôte dibout del tåve, tot continouwant a tuzer.
Pu, il a dit come ça :
" - Avou les manants, cwand on-z est trop doûs, ça n' amoenne rén d' bon. On lzî a leyî crexhe les dints et enute, i hagnèt. Ç' a stî ene boune luçon. A pårti d' asteure, ça va candjî avou mi. Dji nd a ddja fwait pinde mwints et djel va co fé avou l' ci k' on-z a apicî lanawaire. "
Dit-st ele li beguene :
" - Vos n' vloz nén cåzer do pôve sitrupyî ki s' a prezinté ciddé å matén, dazår ?
- Ebén siya, c' est d' lu ki dj' cåze et vos ossu. Vs ôz creu k' i clopéve. Ebén dji vs doe dire, la, èm sour, ki dj' l' a veu cori come on live.
- Kî k' c' esteut dabôrd ?
- Djustumint on Leu del binde des Leus.
- End estoz seur ?
- Oyi, pask' on-z a trové sor lu li croes des Leus : ene croes a deus brantches. Et si dji n' åreu nén yeu stî seur di sawè åk di lu e l' eterodjant, la lontins k' i s' balançreut après ene coide. Dj' a dmandé å Piron k' i cåze avou lu, et cwand gn årè pus rén a-z è tirer, on l' pind.
- Dinez lyi cwand minme on moenne po l' kifessî divant del pinde.
- Djhoz, dit-st i l' signeur, vos n' vôrîz nén procurer l' paradis a des våréns pareys, hin. Nonna ca nonna ! K' i broûlénxhe e l' infier disk' a todi. (C' esteut l' alaedje dins les ptitès djustices des signeurreyes : on rfuzéve les dieréns sacrumints ås codånés.)
Li beguene a djondou les mwins d' peu e-z etindant ça.
Li signeur s' a lvé; il a houkî èn ome, pu il a cåzé tot bas.
Ladso, li beguene a bén veu k' i gn aveut pus rén a fé po l' Leu.
**********************************
C' esteut des ôtes sieves kel wårdént. On lyi aveut loyî les mwins et les pîs. Il esteut coûtchî dlé l' feu et i waitive cure les cwårtîs d' berbis.
Li Piron a yeu bea fé, i n' l' a seu fé cåzer. Ladso, i s' a dit :
" - Dinans lyi a mindjî. Adon, putete k' i s' decidrè.
Li Leu ni s' a nén fwait priyî po mindjî et boere. Et, sapinse k' on n' dit, il a mindjî come... on leu, télmint k' il aveut fwin.
Li Piron l' animéve e lyi djhant.
- Mindje, pu t' cåzrès, et adon, ti srès surmint rlåtchî.
Mins l' Leu hossive les spales. I dit insi :
" - Ti patron a bråmint candjî dispu l' ivier passé, dabôrd.
- Pocwè, ça ? k' i dit l' Piron.
- Paski, dit-st i l' Leu, tos les sieves do viyaedje end ont polou fé l' esperyince.
- Cwè k' ti vous dire par la ?
- Åk ki t' sais mî k' mi, dit-st i l' Leu. Tén, n' alans nén pus lon. Li ptite cahoute ki toutchive å banå for, n' esteut ç' nén da t' pere ?
- C' est l' vraiy.
- Et bén, on djoû d' l' ivier passé, l' ome a yeu froed. Il a rexhou avou s' sårpea po-z aler al virêye raglener on pô do bwès. I s' a fwait cohoutchî pås gåres. On l' a rondiné des eures å long divant del låtchî. Li sorlondmwin, i moreut.
- D' eyou k' tel sais ?
- Tot l' payis nd a cåzé, va, et t' as stî bén subtil del rovyî. Anfin, t' as motoit pardoné e ratindant t' tour. Rimpli les veres. A t' santé, al cene di t' pere, al cene do signeur.
Li Piron a peté s' vere a tere e djurant. Les ôtes riyént. Et onk dit :
" - Hê, Piron, c' est i k' li sovnance t' estroucreut. Mi, dji va boere avou l' Leu.
- Al tinne, Leu !
- Albouneure ! k' i dit l' Leu. Avou ti, å moens, on pout cåzer. Ci n' est nén t' fré k' a morou l' anêye passêye pask' on lyi a etouné dtrop d' aiwe ?
- Ti sais ça ossu, ti, Leu ?
- Oyi, et co bén ôte tchoi. Dji t' va dire insi pocwè ki l' Zande a ene kirnaxhe al figeure. C' est d' on côp d' perpignan [fouet] ki vosse signeur lyi a dné... Pocwè ki l' gros Totor laddlé est pôve ? Paski l' signeur lyi a confiské ses béns et si eraire... Et l' valet da Djåme ? Dimande å bôrea eyou k' il a eteré s' cadåve. Vos savoz bén tertos ki l' signeur n' a nén volou k' on l' eteraxhe el cimintire. Et des ôtes ki dji n' di nén... C' est li låtchté ki vs a fwait sôdårds do tchesturlin. Vos ôz rovyî tot l' må k' i vs a fwait, a vos et ås vosses. Touwer, fé råyî les måjhons, vos haper vosse pitit bén, foircî vos comeres. Et dj' è passe...
Et tant k' i serè mwaisse, i rcontinouwrè come dinltins. Dji vs conoxhe bén tertos, alez. Dinltins, vs estîz l' djibî do signeur. Asteure, vs estoz ses tchéns d' tchesse. Vs ôz tertos les orayes a baxhete. Mins gn a pont d' avance di co bouter al tcherete. C' est ddja bon insi.
Ça fwait k' li plaidaedje do Leu aveut dné a tuzer a mwintes. Et vo t' la deus u troes ki djhèt :
" - Mins kî k' t' es, ti ?
Li leu si rdresse et i dit :
- Kî ki dj' so ? Dji so èn ome ki n' a nén rovyî l' må k' on lyi a fwait, a lu et å sinnes. Vla dijh ans did ci, la, nosse mere a stî veve, come vos l' ôz seu. Dj' esteu tot seu po sobvini et aclever li niyêye. Cwand k' i gn aveut nén bråmint åk al måjhon sol tåve, dji bracnéns avou mi air [arc]. On m' a apicî et dj' a stî oblidjî di m' såver. Kékès anêyes après, dj' a waitî après nosse pôve måjhon. Ele n' egzistéve pus. Dj' a dmandé a on dmey-doûs k' esteut sol voye k' i m' racsegnaxhe eyou k' nosse mere dimoréve. I s' a peté a rire e djhant.
" - Ele dimere a Rubietchamp (c' est li çmintire di Bive). "
Vos savoz bén ki vosse signeur broûléve et k' i touwéve dins tos les viyaedjes did ttåtoû d' Palijhoû, don. Paski dji so d' Bive, mi.
" - Et vla li råjhon pocwè k' ti t' es fwait Leu ? dit-st i onk des sieves.
- Schoûte, dit-st i l' Leu, dji nel di k' a des omes et ciddé, dji n' è voe pont. Ça fwait k' dji n' ti respond nén.
Po dire ça, li Leu aveut cåzé setchmint.
Adon, les ôtes sieves ont dmoré on moumint dvant d' responde. I sayént del ricnoxhe. I voeyént bén k' i n' aveut peu did rén. Et mågré k' on djheut k' on l' aléve pinde, li Leu magnive come si rén n' è soeye. E fjhant insi, i vleut seulmint sawè si çou k' il aveut dit freut d' l' efet so les sieves. Po dire li vraiy ou çk' il est, dji dirans ki çou ki l' Leu aveut dit rimimbreut des mo poenneusès sovnances ås sieves, a bråmint did zels todi. I gn a des cis k' ont cmincî a cåzer a baxhete, pu i s' ont animé; pu il ont cmincî a s' plinde, pu a rclamer. Al fén, i cåzént di s' rivindjî.
Gn aveut des cis ki djhént :
- Saiwans, e leyant l' tchestea tirer s' plan s' on l' atake.
Tins k' i berdelént, li signeur s' a mostré al copete des grés. Rén k' del vey, les pus bawiåds del binde s' ont tait. I ratindént e tronnant. I n' cåzént pus du s' såver tertos.
So ç' tins la, li Leu a berôdé dilé l' feu, il a apicî on pougnård, il a côpé ses coides ki l' loyént, pu i s' a dressî fén droet. Li signeur ki cwereut après lu a roté droet sor lu (i l' croeyeut co bén loyî) et i s' a clintchî sor lu po lyi cåzer. Li Leu a zoublé dsu, i l' a prin pal gavêye, pu i l' a coûtchî dzo lu.
Les sieves, tot sbarés, n' ont nén fwait on djesse po l' schaper. A on cri do mwaisse, il ont avancî, mins l' Leu a pris s' pougnård et i lzî a dit :
" - Si vos tnoz co al veye, dimorez bén coets. Dji vén d' fé çou ki vs årîz dvou fé dispu ddja lontins. Ci laid machin la vos fjheut awè peu pa tos les moyéns. Vo l' la loyî lu-minme et coûtchî a tere. "
Et e djhant ça, i ramasse ses coides, et i loye li signeur avou et i fwait hossî s' pougnård dizeu lu.
" - Et asteure si vos n' serîz nén des schitåds et des låtches, vous profitrîz d' l' ocåzion ki ci eniver [olibrius] la est prijhnî po rawè d' on côp çou k' i vs a hapé des anêyes durant.
A ç' moumint la, on-z a etindou criyî dins l' prumire cour do tchestea. Les wårdeus criyént.
- Ås Leus ! Ås Leus !
Les sieves ont rilvé leus airs [arcs], mins l' Leu a dit :
" - Ni bodjîz nén, sortot. Les cis k' arivèt, c' est des camaerådes ki vs vinèt rvindjî. Nosse chef, li Grand Marixhå, ki vs conoxhoz bén, m' aveut evoyî po vey, mins il årè stî hodé d' ratinde et il a vnou. Drovoz vitmint les ouxhs et vive les Leus ! "
Des kékes sieves ki s' avént lancî ådvant des cis k' arivént, i s' ont metou avou zels. Li Leu a co criyî on côp :
" - Vive les Leus ! "
Et a pårti di ç' moumint la, les deus bindes n' ont pus fwait k' ene et l' piyaedje do tchestea a cmincî. Dji n' vlans nén raconter ça, mins les Leus et les sieves si rvindjént, et bén ! Il estént come araedjîs cwand i rconoxhént åk da leur. Et il estént come sôlés e voeyant k' il estént mwaisses di leu mwaisse.
Sapinse les vîs ki racontént ça, tot çk' esteut trop pezant u trop tchôd po-z esse elvé esteut spiyî e mirmirele. Les meubes, les taexhons, les cayets, les tåvleas, anfin ttafwait voléve dins l' cour pal vite. Les kékes sieves k' avént co tnou pol signeur s' avént såvé et i s' catchént. Mins on pout dire k' on cwårt d' eure après l' abizaedje des Leus, ki l' signeur et si sour ont dmoré tos seus et å dzert.
Po çki rwåde li signeur, lu, djans k' il esteut todi loyî et on l' a etrinné djondant ene pitite tchapele dilé li çmintire do tchestea. C' esteut l' Leu kel wårdéve. Il aveut s' pougnård dilé lu et il aprestéve ene coide po pinde li signeur. Si sour beguene esteut adjnolêye dilé lu. Ele sayive del rimonter come ele pleut e l' ecoraedjant. Li signeur a zoublé å hôt e voeyant ki l' Leu aprestéve ene coide pol pinde, et i dit insi al beguene :
" - Cwè k' i fwait la, lu, ci-la ? "
K' ele dit, li beguene :
" - Ni sondjîz pus k' a mori, fré. "
(Elle aveut bén veu çou ki l' Leu esteut k' abridléve). Ele contéve bén esse pindowe come li signeur. Mins lu n' esteut nén animé pal moirt come leye. I s' dijheut dins lu-minme ki toumer dins ene bataye, albouneure, mins esse pindou pås Leus, ça lyi parexheut li pus grand d' tos les måleurs. Tot d' on côp, il a veu ki l' Leu passéve li coide so ene grosse brantche del grande Croe do tchestea, dilé l' tchapele. Et l' beguene lyi dit co :
" - Nosse fré, c' est l' moirt ki nos ratind ambedeus [tous deux], asteure. "
Li Leu, k' aveut bén oyou tot çki li beguene aveut dit a s' fré, s' a rtourné padlé zels e riyant d' ene drole di manire et il a dit insi :
" - Ebén, signeur do Tchestea d' Leu, come tel pous vey asteure, c' est les Leus k' è sont les mwaisses, et pus les signeurs. Il ont apresté leu fotche di djustice ki våt bén l' tinne. Ele våt mî pask' elle est djusse. "
K' ele dit l' beguene å Leu :
" - Et vs oizoz bén vs aidî d' ene croes po pinde on signeur ?
- Pocwè nén ? k' i dit l' Leu.
- Li Crisse a dit k' si croes sievreut al pûnicion do foirt et d' l' oprimî. Ti, l' Signeur, ricmande ti åme si t' end a ene, paski ti vas parexhe divant l' Grand Mwaisse ki serè t' djudje.
Li signeur a ahoûlé on bon côp (C' esteut on couyon, i n' esteut foirt ki dvant les cis ki n' årént seu si rvindjî. Il a volou casser ses loyéns mins il estént efernukés et l' leu esteut kel baltéve.
Li signeur n' è croeyeut nén ses orayes ni ses ouys. Il a insulté l' Leu, pu i l' a mancî, pu al fén, cwand il a bén veu k' i n' såreut rén fé, il a supliyî l' Leu et lyi fé des promesses (k' il esteut bén decidé a n' nén tni).
Li Leu lyi a dit
- Ricmande co on côp ti åme paski cwand l' ombrire do solea arivrè sol croes, on t' pindrè
Li signeur, ladsu, a bén veu k' i faleut k' i baxhe
Li beguene l' a pris dins ses bresses
Ladsu, li signeur a dit:
- Mareye, mi båshele
- Ayi, et ki vs n' ôz nén volou schoûter, k' ele dit li beguene.
Asteure, dijhoz vos priyires, sol pô d' tins k' vs ôz co a viker
Ratindans co on ptit boket, pu vs iroz rdjonde vosse pitite.
Mareye. Et è djhant ça, ele s' aveut abaxhî dlé s' fré. Tot d' on côp, elle a veu ene escripcion må fwaite, so ene pire du fossé. Elle a dit:
- Léjhoz, la, nosse fré, ci no la k' est scrît sol pire.
- Nonna, k' i dit l' signeur è waitant li pire.
- Vs ôz toirt, k' ele dit li beguene, paski l' ci d' ene pôve feme k' a yeu dandjî d' vos et ki vs a vnou trover, c' est do bén k' vs ôz fwait, et ça vs srè conté.
Adjnolez vs dissu ç' pire la, Li feme k' est padzo, c' est li viye Magrite Durat. et ele cåze ddja å Grand Mwaisse por vous.
Ni dzesperez nén.
- Magrite Durat, k' i dit l' Leu è låtchant li coide kî k' i cåze di leye ? Eyu çk' elle est ?
- Dins li tere benite del cimintire ki m' fré lyi a dné. Lu Grand Mwaisse nd est temon
- Comint ça k' i dit l' Leu ?
- Si vs estoz do payis, k' ele dit li beguene, vos dvoz sawè k' li Magrite a oyou si plaece disk' a si moirt dilé l' feu al tere do chatô do Tchestea d' Leu [(1) Rilvoz ci ratourneure ci ki mostere ki l' vî mot walon est "tchestea" mins k' il a stî replaecî pa "chatô". Did la li rdoblaedje l' a eteré a l' eglijhe.] Et cwand elle a stî moite, li curé
- c' est bén vraiy, ça ? k' i dit l' Leu et l' ké k' c' est k' a scorou ci feme la ?
- Il est la dvant vos.
Li Leu a rwaitî l' signeur, pu l' pire. Il a tiré si calote, i s' a adjnolé pu il a djondou les mwins.
- Est çki vs conoxhîz Magrite Durat, k' ele dit li beguene tote sibarêye.
- Mi, k' i dit l' Leu d' ene drole di vwès, c' esteut... c' esteut m' mere.
Li signeur et li beguene, e-z etindant ça, ont fwait on cri e si rdressant
- Vosse mere, k' ele dit li beguene, Adon, vs estoz l' Totor,
li ci k' on lome li grand Grigneus.
Li Leu a fwait sene k' ay del tiesse.
K' ele dit co li beguene.
Dji rmerceye di tot cour li Grand Mwaisse di vs awè dzigné, vos, po dispôzer d' nos veyes, ca dj' aveu åk a vs rinde del pårt di vosse mere k' est la hôt, asteure.
Et ladsu, elle a pris on cotion ki pindeut a s' cô. Et d' on saetchot ki pindeut après, elle a tiré ene bague d' årdjint k' elle a stindou å Grand Totor. E lyi dnant elle a dit insi:
C' est l' aloyance del Magrite Durat. E morant ele mi l' a rmetou come depôt. Prindoz l' come ene rilike, paski li feme ki l' a poirté nos waite di la hôt, asteure.
Li Leu a pris li bague, pu i l' a rabressî, Pu il a tapé les ouys sol tombe di s' mere, pu sol signeur. On voeyeut bén k' i gn aveut åk ki lyi grevissive dins l' cour, mins cwè ?
Li signeur come s' i sol voeyént nén.
Tot s' rashonnéve po-z animer l' signeur a mori, et eco!
Il åreut mî inmé toumer è s' batant avou on nôbe ki d' mori
biesmint pindou pa on Leu. I rlive li tiesse et dit insi å Totor:
- Alans sk' al fén.
Ciddé, dji dvans dire ene tchoi. Li Leu, k' on rprotche, u ene priyire åreut putete fwait rexhe di ses gonds, a dmoré tot paf di vey li signeur si trankile divant li moirt.
I s' a baxhî padzeu lu, pu i lyi a disloyî les mwins. Li signeur
a stî télmint etoné k' i n' a seu cwè dire e voeyant ça.
Paski ci n' est nén lu k' åreut yeu disloyî on sieve prijhnî.
Taijhoz vs, dit i l' Totor. Ni ratindoz nén k' les ôtes rarivénxhe.
I gn a des tchvås dvant l' ouxh. Rexhe vite et bon voyaedje.
Li signeur n' end a nén volou sawè dpus. et il a saiwé å pus vite. Il a fwait dner å tchvå tot çk' i pleut. Les ôtes Leus estént télmint ocupés a piyî, k' i n s' ont nén avizé ki l' signeur si såvéve. Les cis k' wårdént l' ouxh d' intrêye avént stî rdjonde les ôtes. I n' vlént nén piede leu pårt di butin. I n' si fiyént nén ås ôtes. So ç' tins la, li beguene aveut rovyî tot çk' i s' passéve åtoû d' leye.
Elle esteut adjnolêye dins li ptite tchapele. è djhant s' tchaplet. Tot d' on côp, elle a rilevé li tiesse. I gn aveut ene grosse louweur ki louméve les vites del tchapele.
Elle a volé a l' ouxh.
Li tchestea esteut e feu.
La comint k' ça aveut stî, wai.
Cwand les piyårds ont yeu pris tot çk' i plént poirter s' leu spale, il ont fotou l' feu al barake. I l' ont aloumé a 50 plaeces diferinnes. Et pu l' vint s' a elevé pask' on sait bén k' on gros feu fwait elever l' vint. Les Leus toupinént d' plaijhi e voeyant greyî l' tchestea. I s' diridjént so l' ouxh d' intrêye. I si rsåvént, cwè. Tot d' on côp, li beguene les a veu rabizer dins li grande cour, on-z a etindou on brut d' åres [armes] pu des cis ont intré dins li cour e criyant.
Touwe, touwe!
Li prumî e tiesse, c' esteut l' signeur do Tchestea d' Leu. E s' såvant, il aveut croejhî ene trintinne di pareys a lu ki s' såvént ossu.
Et i ls aveut decidé a vni distrure li binde di Leus k' estént e s' tchestea.
Li bataye n' a nén stî longue. So on cwårt d' eure di tins les Leus ont yeu stî rustelés. Ça n' vout nén dire k' i gn a nén oyou mwints nôbes - u swè-dijhant - di scrotés. Po fé li conte, dji dirans k' i gn a oyou ene cwénzinne di scafyîs.
Les cis ki dmorént ont corou après les Leus ki s' såvént dins les prés e poirtant leu butin.
So ç' tins la, li signeur, lu, waitive åtoû d' lu.
Et cwè çk' i voeyeut. Li tchestea k' achevéve di broûler Les cours k' estént lîtêyes di moirts et d' coixhîs. Anfin tot s' bén, i gn è dmoréve rén. Omes et tchôzes, c' esteut totes rwenes.
Si pougnård lyi a schipé foû des mwins, pu il a mådit les Leus. A ç' moumint la, ene mwin l' a haetchî pal mantche di s' mantea. C' esteut si sour beguene.
Ele lyi a mostré li tere rodje di sonk, pu les cadåves, pu l' cadåve do grand Totor k' aveut toumé onk des prumîs. Pu, ele lyi a dit:
- Ça dinrè a tuzer ås ôtes signeurs, ça. Et sortot, nosse fré, ni mådijhoz pus les Leus po leu revinte, c' est vos les cåzes. Si vs årîz yeu stî pus doûs avou zels, ça n' åreut seur nén arivé. I gn a des côps, li revinte, ki c' est on dvwer.
Li signeur do tchestea d' Leu a ndalé e maltonant. Et troes djoûs après, des taeyeus [bûcherons] l' ont rtrové pindou a ene hesse.
Ci revinte la fourit lomêye "Li rvinte des Leus".
Les ôtes Leus ki n' avént nén stî scafyîs ont continouwé l' lûte.
Gaston Lucy, divins: Œuvres complètes, Palijhoû, Yves Joblin, sins date. Li prumî boket aveut eto parexhou dins l' Rasgoutaedje l° 13, 1995, eyet l' deujhinme Li ptite gazete do Rasgotaedje des Bassårdinreces, l° 24, decimbe 1997.
(Back homepage) Alans rzè al mwaisse-pådje.
(Back index wallon commun) Eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
