|
|
Page de Josée Spinosa-Mathot Li pådje dal Djozêye di Flipveye e walon |
|
|
|
Page de Josée Spinosa-Mathot Li pådje dal Djozêye di Flipveye e walon |
|
dierin rapontiaedje - last update: 2017-09-27
Dressêye:
Arimés
Prôze powetike
Prôze
Biyografeye
Sol pî-sinte ki va di t'-n åme eralêye a mes reves trepassés
les moes sins ravicance uznut leus mizerreyes sol pire do tins.
Eyet m' cour, edjalé, laixhe mori l' eure sins è rascode el sene
Mins twè, ki m' a leyî e poenne,
Est çki ti sais mes disbåtchances?
Di m' kimint çki dj' freu po tchanter
Cwand l' veye a broyî m' viole.
Di m' kimint çk' i fåt fé po sketer l' linçoû des djoûs sins binåjhté
Di m' kimint çk' i fåt fé po viker disseulé.
Josée Spinosa-Mathot, ricopyî å-z ôre ene sitroete plake di sacwants d' ses powinmes.
C' est l' droet do djeu, c' est l' droet des omes :
Avou l' roejhén, on fwait do vén;
Avou l' farene, on fwait do pwin;
Avou d' l' amour, on fwait... des omes.
C' est l' droet do djeu, l' droet da tertos
Di sayî d' fé s' lét tchaeke a s' môde
Et di n' nén saetchî al minme coide; [
Di mori stampé ou a djno.
C' est l' sohait di bråmint des djins
Di viker mia et pus lontins
Sins pupont d' bisbrouyes ni d' bårires [
Come des soçons, et sins fé l' guere.
Et c' est l' reve di bråmint des omes
Di pleur wårder mågré les ans
Dins leu cour d' ome, on cour d' efant.
Mins touwer des moxhons sins plomes,
Ci n' et ni d' djeu, ni l' droet des omes.
Josée Spinosa-Mathot, ricopyî å-z ôre ene sitroete plake di sacwants d' ses powinmes.
Paski l' tchance t' a siervou d' meskene
La k' ti t' prins pol Bon Diu
Di ké droet ?
Di ké droet çki ti t' meles di fé ploure li solea ?
Leye mu roter dins mes poteas !
C' est por mi si dj' so må dins m' pea !
El veye n' a nén dandjî d' simele
Po spotchî afeye mes årteas.
Ti m' vôreus dner on dbout d' tchandele ?
Di ké droet ?
Ti t' prins pol Bon Diu ?
C' est l' vraiy ki m' coir, c' est ene handele.
Ça ti rwaite ?
El bouneur, c' est da tertos.
Mins pol trover, fåt tchessî foû tant des sacwès!
Di t' mwin al minne, c' est l' tinne, saiss, el meskene.
Pol plaijhi d' diner s' paradis,
C' est l' Bon Diu ki doet dire merci.
Josée Spinosa-Mathot, ricopyî å-z ôre ene sitroete plake di sacwants d' ses powinmes.
Tchôdronî, scheure bén tes tchôdrons;
Savtî, clawe bén tes savates;
El monde toûnrè bråmint pus rond
Si l' boure fwait les pårts dins l' barate.
Gôrli, cwand to fwais des goreas,
Côpe les tertos so l' minme muzeure,
Keu-z î des garlots, ça frè mia;
Avou ene tchanson, l' eure shonne moens seure.
Po fé danser les clotches, coidlî
Sondje ki nos saetchans a l' minme coide,
Adon rwaite a l' bén trelaecî
Ki l' clotchî n' tcheye nén so ls apôtes.
Tot fwait farene å bon molén,
Po l' taeneu, tos les boûs sont vatches;
Mins rapinse tu k' nos avans fwin,
Mônî, cwand ti rimplis nos saetchs.
Taeye ås pîces ou taeye ås fagots,
El tins nos piedrè a s' bricole.
El bos di no dierin sårot
I sieve eto a fé les violes.
Josée Spinosa-Mathot.
Må stampé, tot a bosses ey a fosses, avou on vizaedje taeyî å sårpea et des ouys djamåy d' acoird po rwaitî eshonne do minme costé, ossi hagnant ki l' vint d' bijhe, on l' aveut batijhî : "el Berlu må contin".
I dmoréve sol cresse d' on tiene. I s' î aveut emantchî ene pitite cahoute tote di sclimboigne come lu.
On s' dimandéve did cwè çk' i vikéve. C' ît djusse des cayôs et del poûssire. I n' î crexheut k' des tcherdons. Les deus gades k' i saetchive tofer padrî lu avént bén do må di tni astampêyes télmint k' elle estént setches. I n' åreut vnou a l' idêye di nolu di s' aler stitchî drola so on boket d' ronxhisses k' on loméve " el Tere ås Spenes ".
Il esteut d' ene sôre di djin k' i fjheut målåjhey d' atôtchî : cagnåd et todi d' mwaijhe oumeur. On rén-ki-våye, dijheut on dins l' viyaedje. Il esteut lache [lâche] ådzeu do martchî. I n' aveut nén ddja l' coraedje di lever ses pîs. Nolu n' vleut soçner avou lu. I n' aveut pont d' sintimint : ès cour esteut ossi grigneus ki s' vizaedje.
- Si seulmint dji pleu trover ene copagneye ! Deus gades, c' est waire, tandi k' ene comere po fé m' bezogne, ça m' sievreut bén. Dji m' va dmander a Tchawe, el sôrcire do bos des Coirbås. Putete bén k' ele mi såreut consyî.
- Tchawe !... Tchawe !
- Cwè çki n' va nén k' ti creyes å pierdou ?
- Bén !
- Dj' a comprins, ti t' anoyes. Ti n' as pont d' åme e t' capotene ! Purade ki d' bastorner tes bikes pask' ele ni dinnut pont d' laecea, ti freus mia d' les moenner tchampyî d' l' ôte costé do viyaedje. El long do bos, gn a ene pî-sinte avou bråmint des tinrès yebes. Ele pôrént mindjî leu sô.
- Et s' atoner [météoriser], hin, viye macrale ! Si c' est tot çki ti troves po mi rsaetchî del mizere !
- Ti n' sais nén çki ti piedes a n' nén m' schoûter paski, drola, gn a eto çki ti vôreus bén awè : ene bele djonne comere. Elle a des ouys d' andje et des tchveas d' solea. Vayante come cwate, ele conoxhe totes les yebes ki werixhnut ey elle est d' soce avou les biesses et les djins. On l' etind rire et tchanter do matén al nute. Cisse feye la, ele våt d' l' ôr.
- Di l' ôr ! Tchawe, c' e-st ene feme insi k' i m' fåt.
- Adon, prin tes gades, dischin l' tiene, passe el viyaedje et rmonte el gripete ki moenne å bos des coirbås. Drola, ti prins l' pitite nåye [sentier] ey å dbout d' troes asdjamblêyes, ti voerès on bouxhon [buisson] tot flori d' sucetes [chèvrefeuille]. Ti clôrès tes ouys et ti dirès troes côps d' shûte et sins t' brouyî:
Sucete, suwete [chouette], blanke amulete,
Dene mu l' feye k' a des tchveas d' ôr.
El Berlu n' s el fwait nén dire deus côps. I creye après ses gades et... haydaday...
- Sortot n' roveye nén çki dj' t' a dit, paski si ti t' brouyes...
Pont d' imbaras... el Berlu aveut bén trop peu d' piede el tchance ki l' Noere Tchawe vineut d' lyi promete. Tot l' long del voye i recitéve s' litaneye
Sucete, suwete, blanke amulete,
Dene mu l' feye k' a des tchveas d' ôr.
Di s' veye, i n' aveut djamåy roté ossi rade. El pus drole, c' est k' les gades arivént a l' shure ! Il est vraiy k' po on côp, il aveut rovyî d' taper dsu.
El pitite nåye... troes asdjamblêyes... Vo l' la dvant l' bouxhon flori d' rampioules. I clôt ses ouys.
Sucete, suwete, blanke amulete,
Dene mu l' feye k' a des tchveas d' ôr.
Il a dit çoula troes côps, d' ene trake et sins s' brouyî. Ttossi rade, il etind muzner come si l' vint caresreut l' aiwe do ptit ri.
- Bondjoû, gadlî, vos cachîz eto après des fleurs a tizane ?
Deus ouys d' andje li rwaitnut. El prôpietaire di ces ouys la, c' est ene bele djonne feye. Ele tént ene bresseye di såvadjès fleurs, ses longs tchveas rglatixhnut parey a des fenès royes di solea. I nd a l' tchike côpêye ! Il arive tolminme a dire:
- Dji so tot mierseu drola so l' Tere ås Spenes et dji cache après ene sakî po m' tini copagneye : deus gades, c' est waire !
- On m' lome Camamine. Mi eto, dji so tote seule. I paretreut k' dji so l' feye d' ene fleur d' aiwe pask' on djoû l' solea l' a vnou caressî d' trop près. C' est insi k' dj' a disclôs dins-n on vevî come les pexhons.
Ele reye e djhant ça. Ele reye si djoleymint k' on croet etinde ene årgudinne. Les moxhons s' î trompnut. Vo les la k' arivnut po l' schoûter. Minme les gades vegnnut tourner åtoû d' ses cotes.
- Bondjoû les gades, vos avoz fwin k' vos estoz si mwinres ? I dmeure on crostion d' pwin d' agaesse dins m' muzete...
- Do pwin d' agaesse a mes gades ! Vos estoz sote, por mi !
- Vos avoz fwin eto ? O ! Scusez m' ... nos frans les pårts, dit-st ele dins on sclat d' rire.
El Berlu a l' toû po s' plinde.
- Dj' a ene tere drola ådzeu, ene pitite måjhon, on corti. ' n' est nén grand tchoi mins, a deus, on pôreut ptete ariver a fé ene sacwè. Si... si vos vôrîz partaedjî m' vicaedje... putete... putete ki... on arivreut a ene sacwè.
Camamine a on cour pus grand k' leye : elle a pitié do Berlu.
Il est pôve et målureus, ça sreut må fé di n' nén l' aidî, sondje-t ele.
Et, divant les ronxhes et les bouxhons di spenes ki lzî sievnut d' temoens, Camamine dit "oyi" å Berlu.
Ele n' esteut nén d' troes djoûs a l' Tere ås Spenes ki tot esteut candjî. Ele travayive come ene esclåve po råyî les crouwås, les tcherdons et les spenes. Po semer, planter, netyî. Ses mwins et ses pîs esténs tot crevådés. Portant, ele n' arestéve nén d' rire et d' tchanter. Cwand ele treyeut les gades, ele lezî cåzéve si amitieuzmint ki s' vwès, ça fjheut come del muzike et les saeyeas disboirdént d' bon laecea ossi spès k' del crinme. On åreut dit k' avou rén ki s' djoyeusté, elle essôrceléve tot åtoû d' leye.
El Berlu åreut dvou fé grand cas d' ene si bele et si djinteye comere. El plaece di ça, il esteut co pus metchant et djalot. Djalot di s' beaté, di s' djintiyesse et sortot do contintmint k' ele meteut dins tot çk' ele fijheut. Cwand i l' etindeut rire, i divneut araedjî fô a té pont k' pa côps, i l' leyeut sins mindjî.
I criyive, i djuréve, i berdeléve dissu tot çk' ele fijheut. Les cayôs avént pus d' cour ki lu. Il årént bén vlou candjî a mousses po esse pus tinres ås pîs moudris d' Camamine.
Pôve pitite djin ! Ele n' esteut nén å dbout d' ses poennes ! Portant, coraedjeuzmint, ele continouwéve a rire ey a tchanter. Ele saveut bén k' ses tchansons et s' gaiyté apoirtént do boneur a tot çki vikéve åtoû d' leye.
On djoû ki s' vwès esteut co pus frisse et pus claire ki l' aiwe do sourdant, el Berlu, k' esteut d' foirt mwaijhe umeur, lyi a comandé di s' taire. Come ele continouwéve a tchanter, il a apicî ene bwejhe po taper dsur leye.
- Non, gadlî ! ni tape nén, dji n' so pus tote seule asteure !
- Cwè ! on lodjeu !... Ti m' vas payî ça ! Et i leve si bresse po taper co pus foirt.
- Å deujhinme solea d' may, cwand les purnalis åront semé leu blanke nive so les pî-sintes, gn årè ene fleur dipus po rabeazi l' Tere ås Spenes.
- I fårè k' ça fouxhe on gamén; on a dandjî d' bresses po travayî.
Po Camamine, les sacwants moes k' i lyi dmoréve a ratinde, ç' a stî l' pus bea di s' vicåreye. El Berlu ni lyi spårgnive nén l' ovraedje mins i nel bateut pus.
Come ele l' aveut dit, å deujhinme solea d' may, el fleur ki frumjhive dins s' cour ès vina adrovi al veye.
- On l' lomrè Passe-Rôze [Muguet], cwè çk' i t' shonne ?
- Cwè ! Ene feye ! C' est ene feye!
On åreut dit ki l' tonwere tcheyeut sol cahoute! El Berlu esteut prins d' ene colere teribe.
- Fwait deur assez viker come ça sins co esse oblidjî d' pårtaedjî l' pô k' on a avou ene sakî ki n' wangne rén.
Sins è dire dipus, il apice l' efant, et nd aler avou. Camamine est trop fwebe po l' shure.
- Cwè çki t' as fwait d' nosse pitite ? lyi dmande-t ele e l' veyant rariver les bresses vudes.
- Dji l' a stî neyî dins l' fontinne ås set pires.
Camamine brait totes les låmes di ses ouys, mins ele brait si doûçmint ki minme ès poenne a l' air di muzner ene tchanson, come si elle adolmitéve on reve ou ene sovnance. Ele brait come les foyes a l' ahan cwand l' vint comince a dismoussî les åbes.
Mins l' fontinne ås set pires n' aveut nén rovyî les ouys d' andje k' avént disclôt dins l' vevî; elle a dovrou ses aiwes po fé ene berce a l' efant.
El Noere Tchawe, todi a l' afut, aveut vnou ås noveles.
- A ! On m' prind po ene macrale ! Portant, dji n' a nén l' cour ossi noer ki mes plomes. Passe-Rôze, dj' årè sogne di twè, ti florirès mes vîs djoûs
Sucete, suwete, blanke amulete,
C' est twè ki srè m' pitite Tchawete.
Elle a dit çoula troes côps a l' môde des Tchawes mins avou d' l' amour, come ene grand-moman a s' pitite-feye. Ttossi rade, al plaece di l' efant, ene pitite Tchawe s' a metou a bate des aiyes; surmint, ses aiyes estént blankes come les passe-rôze do bos.
E grandixhant, l' Blanke Tchawe divneut todi dpus a pus bele. Elle esteut si djinteye, si amitieuse k' on l' voeyeut voltî tos costés eyu çk' ele passéve. C' esteut l' feye do bos des Coirbås.
Mins, di ç' tins la, l' pôve Camamine aviyixheut. Todi ttossi doûce, ele catchive ès disbåtchance padrî on sorire. Les gades, bén sogneyes, avént dné bråmint des gadlots, ele les aléve moenner tchampyî l' long des pî-sintes. Cwand les ptits n' savént shure, ele les purdeut e bresse ey ele bercive s' poenne da leye e leu tchantant des årgudenes. C' esteut télmint bea ki l' vint lu-minme ès taijheut po l' schoûter. Camamine n' aveut djamåy edjårbé [accepté l'évidence] k' Passe-Rôze esteut evoye po toudi; ele dimoréve bén vicante dins s' cour et c' est por leye k' ele continouwéve a rire ey a tchanter.
Cwand l' brune comincive a tchaire et ki l' Berlu ronfléve a fé triyaner l' cahoute, ele s' end aléve raconter des belès fåves ås bôles ey ås poplîs. Les åbes schoûtént l' muzike di s' vwès disk' a çki l' nute les apice.
Mågré l' mizere, les poennes et les invaneyes, ele dimoréve bele. Ès cote ås ferlokes ni l' espaitchive nén di rshonner a ene princesse; mins çki l' rindeut si avnante, c' esteut s' djintiyesse. Ele sayive di rovyî ses tourmints e rindant coraedje a tot çk' esteut nåjhi ou målureus. Si ene fleur aveut l' air poenneuse, ele riyeut po l' ragaiyi. Ossi rade, el esco respondeut e l' alant spayårder pattavå tchamps et voyes.
- Camamine, raconte nos ene fåve, dimandéve-t i, l' pitit ri.
- Camamine, tchante nos ene årgudinne.
Et Camamine racontéve des belès istweres, et Camamine tchantéve. Ès vwès esteut claire come l' aiwe del rotche; c' esteut si bea k' les råskignous s' î trompént, i l' purdént po ene sakî d' leu soce.
N' espaitche, el metchansté di s'-n ome finixheut pa awè råjhon d' leye. Ele n' è pleut pus. C' est k' i lyi fjheut pé k' pinde. I nnî vleut d' esse ossi boune, ossi coraedjeuse; i nnî vleut sortot di s'-n air påjhire et binåjhe; i n' saveut comint s' î prinde po l' fé sofri. Elle esteut télmint hode [épuisée], cwand i l' bateut; ele n' aveut pus l' foice di criyî, ele djemixheut doûçmint.
On djoû, çki dveut ariver ariva : åd triviè des ouys d' andje, l' åme da Camamine a prins s'-n enondêye po nd aler rtrover l' bleu do cir.
Trop nawe [paresseux] po l' eterer, el Berlu n' a rén trové d' mia ki d' l' aler taper dins l' hourlea ås mannestés.
- C' est bon assez por leye ! Gn a rén ki crexhe drola. Dji frè disgringoler sacwants cayôs po l' rascovri et l' toû srè djouwé.
Mins l' ledmwin å matén, fleurs, yebes, legumes, tot esteut flani. So l' Tere ås Spenes i n' dimoréve pus k' les ronxhes et les tcherdons. Cwand l' Berlu a vlou traire les gades, leus pés esténs a setch. Pupont d' moxhon dins les åbes. Et portant, on ls etindeut tchîpyî !
Cwè çki tot çoula vout dire ?
Dins l' hourlea ås cayôs eyu çk' il aveut tapé Camamine, on ptit åbe aveut crexhou del nute. Il esteut tot caflori d' aiyes et l' åbe riyeut doûçmint. I riyeut come Camamine.
I nd a nén po lontins. Gn a rén ki såreut crexhe dins les cayôs, djuréve-t i l' Berlu, mwais come on pete.
I s' brouyive. El ledmwin et les djoûs shuvants, l' åbe esteut todi la, ene miete pus grand, ene miete pus bea et co pus flori. Tos les moxhons î estént rashonnés po tchîpyî leus alelouyas. El vint, vnou ås noveles, muzéve des airs a s' façon. Ké bea concert !
- O mins ça n' durrè nén come ça, dit-st i l' Berlu, sacwants côps d' hatche ey on n' è cåzrè pus.
Mins il aveut bea taper, el fier erbôméve [rebondissait] so l' eschoice.
- Berlu, dji n' t' a dné k' do boneur, pocwè todi m' cachî mizere ? Èt metchansté, c' est a twè, voess, k' ele fwait do må. Et l' åbe riyeut avou bråmint del doûceur et totes les foyes et tos les moxhons riyént et spayårdént dins l' air el muzike di leus pieles di binåjhté.
Dins l' bos des Coirbås, on l' aveut etindou ossi, èç muzike la.
- Man Tchawe, cwè çk' i s' passe ? dimande-t ele, Blanke Tchawete e polixhant ses plomes.
- Dji croe k' ça vént do dzeu, del Tere ås Spenes. Mins dji so trop viye po co voler discar la. Mes aiyes ni m' poitrént pus.
- Fåt saetchî ça å clair, Man Tchawe, dji m' î va vey.
- Fwai atincion a twè, saiss, èm pitite, t' es si bele et les omes sont si metchants !
- Vos m' avoz aprins a m' disfinde et a n' nén awè peu, Man Tchawe.
- S' i gn a ene sakî ki t' vout do må, ti dirès troes côps d' shûte
Sucete, suwete, blanke amulete,
Ki l' må s' ervåye d' eyu çk' i vént.
- Merci, Man Tchawe, dji rténrè l' luçon.
Ey ossi rade, ele prind s'-n enondêye.
- Cwè çki c' est di ç' moxhon la, creye-t i l' Berlu e l' voeyant ariver.
I n' fwait ni ene ni deus, il apice ès-n årbalesse ey i saetche a plin dins l' aiye del blanke Tchawe.
E tot somadjant, Tchawete recite ès litaneye
Sucete, suwete, blanke amulete,
Ki l' må s' ervåye d' eyu çk' i vént.
Elle aveut a poenne dit l' dierin mot k' on moxhet, rlujhant come l' årdjint, plonke so l' fritche, l' ersaetche et, pus rapide ki l' aloumwere, va crever les ouys do Berlu. Ci-ci, tot disvoyî, berlondje come ene sôleye, piede l' ekilibe et va finde ès tiesse a deus e terboutchant so ene grosse pire.
- Boun eployî ! I n' frè pupont d' må a nolu, dit-st i l' moxhet e guijhe d' oremusse. Vinoz vos rapåjhî droci so ene coxhe, Blanke Tchawe.
- Vos estoz bén djinti. Lacobén k' vos estîz la. Dji n' sai çk' åreut yeu arivé sins vos ! Sins minti, dji n' a djamåy veyou on moxhet ossi bea, dji so tote esblaweye e vos rwaitant, télmint k' vos rlujhoz.
- Dji so l' fi d' ene piele di rozêye et d' on sclat d' lune. Mi non pus, dji n' a djamåy rescontré ene Tchawe ossi blanke, bele et doûce come vos. Waitîz come nos plomes s' aschôdnut ! Blanke Tchawe, dji sin bråmint d' l' atirance por vos, et si vos vôrîz vni pårtaedjî m' ni, dji sreu l' pus ureus des moxhets, el veye tchantreut tofer dins m' cour ey åtoû d' mi.
Blanke Tchawe a si bén stî rmouwêye pa çk' i vént d' dire k' elle end a l' tournisse. Ene miete dipus, ele tcheyeut flåwe... Ele si va aspoyî so l' aiye do moxhet.
- Minme si vos n' m' avîz nén såvé l' veye, dji vos voereu voltî. Mins i fåt k' vos savîxhe ki m' popa m' a vlou noyî, dji vneu tot djusse di disclôre et c' est l' Noere Tchawe, el sôrcire, ki m' a elevé.
E tot cåzant, trop ureus do boneur ki leu arive, i n' ont nén veyou l' pitite piele di sonk ki rodjit les plomes del Blanke Tchawe, la eyu çki l' fritche l' a moudri. Ele dischind doûçmint po s' aler piede dins l' fouyaedje.
Vla k' tot d' on côp on etind ene vwès sôrti do cour di l' åbe.
- Dji so Camamine et twè, Blanke Tchawete, t' es m' pitite Passe-Rôze, l' efant k' dj' a metou å monde å deujhinme solea d' may.
Sucete, suwete, blanke amulete,
Moxhet d' årdjint et Blanke Tchawete,
Erpurdoz tot d' shûte vos mousmints.
Al plaece do moxhet et del tchawe, gn a ene feye avou des tchveas d' ôr et des ouys d' andje, ele dene el mwin a on bea djonne ome.
- Mes efants, dit-st ele el vwès da Camamine, l' åbe ki reye, c' est vosse-n eritance, ni l' råyîz djamåy po k' i vos fwaiye tofer sovni k' avou del binåjhté dins s' cour, on passe åd triviè des spenes del veye. C' est l' pus grande des ritchesses. El binåjhté, ça rapåjhe di bråmint des mås, ça ragaiyit les poennes, ça fwait rovyî les tcherdons et tchanter les eures. Avou del binåjhté, les croes sont pus ledjires a poirter.
L' åbe del binåjhté, ça n' est nén ene minte, ni ene fåve k' on raconte ås ptits efants po ls edoirmi. Ça egzistêye, des åbes binåjhes, des åbes ki riynut ! Seulmint, çk' on n' trove pus waire, c' est des djins po schoûter et comprinde leu lingaedje.
Josée Spinosa-Mathot, divins: Contes, SLLW, 1992.
Èm djinteye cozene di Rolî,
Avou ene aweye di sôrcî,
Keudoz m' deus aiyes di tirliri
Por mi griper sk' å paradis.
On dit k' rola,
Il î fwait si bea!
C' est plin d' boubounes et d' tchocolats.
On code des tchicletes
So les purnalîs
Et des sucetes
Dins les paxhis.
Gn a pont d' metchantès djins
Et les bådets sont todi contins.
Ça n' såreut esse ôtrumint
Puski ç' payis la
C' est l' payis da Sint Nicolai.
Josée Spinosa-Mathot, divins: Calindrî walon 2000 del Rantoele.
(Back page Sint-Nicolai) Hay ervoye sol pådje da Sint-Nicolai
