|
|
Page d'Auguste Laloux Li pådje Gusse Laloux, onk des pus grands fjheus d' romans e walon |
|
|
|
Page d'Auguste Laloux Li pådje Gusse Laloux, onk des pus grands fjheus d' romans e walon |
|
dierin rapontiaedje - last update: 2013-05-12
Dressêye:
Coviete do "Ptit Bert" (dessinaedje da Sabine de Coune).
Vola ttaleure troes samwinnes k' il est sol lét,... a s' disbeli. Oyi, ça frè troes samwinnes, djudi ki vént. I levént ene pire zels cwate : Djan d' amon Djåke, li Blanc Goyet et l' Gros d' amon l' Rodje Moman.
Li Ptit Bert ride å rvier sol såvlon k' est tofer frexh et endalisse addé l' soyreye. Comint n' a-t i nén tcheyou moirt ? Ayayay ! Si gåtche djambe. Come s' il åreut l' eglijhe di Dorene dissu. Bén seur, elle esteut språtcheye, a tos bokets. Après côp, i djurreut bén awè oyou croxhî... Adon, li må a lancî, a pondou disk' a s' cour. Et l' pire roistêye, cwand on-z a sayî tot doûçmint do rliver li Ptit Bert,... hagne so tes dints, tant ki t' vous ! Il a falou flåwi... E-z î rtuzant asteure, i sowe co a grossès gotes.
Li medcén a cåzé d' fracture du col du fémur, et k' i nd aveut bén po ût samwinnes. Et vo l' la asteure avou s' djambe come moite, ki n' est pus da lu, et on pwès d' cénk kilos ki saetche dissu. Et des djoûs et des nutes a baloujhî, a n' rén fote.
Li solea ki vént croejhî tot timpe e s' tchambe li dispiete k' i n' est pont d' eure. A-t i seulmint socté on cwårt ?... Dire k' i gn a ki vôrént si bén fé payasse ! I s' redoime ene miete k' i fwait djoû, mins i n' fåt k' ene tcheyire ki bodje el coujhene po l' diswaibyî a bon. Et c' est tote ene djournêye a dschirer sins cåzu oizeur schoûter souner les eures et les dmeyes a l' eglijhe. Ene prandjire kécfeye après nonne, po s' rewoeyî tot frexh di tchôd. Et cwand l' vesprêye tote basse dischind pal finiesse, eco todi l' nute por li tot seu, a rwaitî e noer.
La sacwants djoûs ki ça va ene tote pitite miete mia. Co tenawete come ene crexhince ki djômeyreut e s' hantche. Pu, tot doûçmint, c' est ene gueuye di tchén k' el apice on pô dzo l' gros del fesse; i hagne, i clawe ses brokes todi pus fond; co bén deus eures astok. Pu ça eva come ça a vnou. Li må crexhe d' å lon, direut on, did foirt lon, come foû d' lu. Et ça distind doûçmint ossu; ça rmousse ôte pårt, dins les linçoûs, shonne-t i. Après on boket, li Ptit Bert a seulmint l' idêye k' il est bén e s' pea; ossu ledjir k' on live di plonk. I n' si oize rimouwer, peu ki ça n' rivegne.
Li solea d' dijh eures tchait pal finiesse d' aplomb so les pavés. Come c' est dedja sol difén d' may al cårire, c' est après li riddjuner. Papa lyi a dit k' i vont fé des pilés po ene eglijhe d' aviè Tamene.
Des pilés ! Fi do Diu ! So tote li hôteur do lét d' cårire.
Auguste Laloux: Li ptit Bert, SLLW, 3e ed. 1985.
Cassette : SLLW.
Ce même extrait, avec traduction française, et maintien d'une partie des traits dialectaux de l'original : Laloux avou l' accint d' Dorene.
Nén pus bea k' èn ôte, valet ! C' est po tertos. Vént on djoû k' on fletche. Torade, i tel fårè lver, avou rén dins tes potches…
Les djoûs et leus mizeres
On djoû del samwinne passêye, Bert tournéve seulmint al rouwale Djowassin. Ivone esteut ddja sol voye. Pol racsure, il a lancî. Cwand i l' a yeu ratrapé -- Ivone l' aveut ratindou dzo les tiyoûs -- Bert esteut presse a påmer. I tanfléve tot court. Et tosser, et tosser k' i n' si saveut raveur. Di ç' djoû la, il a bén sintou k' i n' saveut pus hay. C' esteut tot. Il esteut å coron d' ses lans. Et dispoy, il erva d' messe divant l' Ite missa est.
Li prumî côp k' Ivone l' a veyou si poenneus, si mesplotche, elle a pinsé k' il esteut fayé. So deus ascôxheyes, elle a stî addlé. Nonna, rén n' aléve må. Ele n' a oizou s' ecweri pocwè k' el livéve insi. Li londmwin k' i ndaléve co dvant ls ôtes, årîz co bén stî hardeye assez po cori après ? Les djins ! On s' aveut ddja rtourné ayir k' ele cwitéve l' eglijhe divant messe fwaite.
Schorter, asteure, hin, Bert ! Portant ça toûne come c' est s' gosse. I nel vleut pus arinner. Ele ni fwait nén après nén pus. Ki vôrîz d' ôte ? On prind ça åtoû d' lu et c' est tot.
Kécfeye ofri s' poenne å Bon Diu, avou l' restant. Ene saye a fé. Si passer d' ene pitite sacwè tins d' cwareme. Ni pus foumer disk' å semdi sint, et araedjî po ndè rôler ene, ça va co. Mins n' pus cåzer avou leye ! I nd aveut pezant, si pezant ! Et mågré tot, C' esteut co ene djesse di grandiveus, s' on-z î sondje bén.
I n' vleut nén vey Ivone si fé må d' lu. Dedja dvant, i lyi åreut poirté li spès s' ele rotéve a tos ptits pas, po n' nén aler pus roed k' lu. Elle esteut si amitieuse ossu ! I rovyive do fé l' seur.
Ele li schoûtéve si voltî cåzer d' ses ovraedjes. Shonnéve-t i.
Elle aveut kécfeye fé les cwanses. Nonna ele coprindeut bén çou k' i djheut. Elle advinéve.
Avou ene comere insi, end åreut fwait, des miråkes.
Totès biestreyes ! N' î sondjans pus. I n' si vout pus arester avou leye, pu c' est tot. I gn a k' mi k' end årè do må. Leye årè rade ôte tchoi a pinser, dandjreus.
I n' fåreut pus aveur a tuzer, ni co s' sovni. S' on pôreut tot rovyî a fwait, rovyî tot a s' môde.
Dedja å matén, ça lyi pete e s' rewoeyant. Il a lontins stî on ptit nawe po s' liver; mins rén k' l' idêye k' i l' aléve rivey, zoup, èn ome, foû do lét; ossu gaiy k' on pinson. Del djournêye, si l' ovraedje n' aléve nén u k' il esteut måhaitî rén k' do pinser "dimwin a messe !", il esteut rabeli.
C' est tot asteure. Tot ! Et c' est lu k' endè l' cåze. Et i tént co tant a leye; i djereye après, c' est on vrai maleur. Et ci n' serè jamwais pus. Nel pus vey ki d' å lon. Leyî l' plaece a èn ôte. S' i n' åreut nén stî ome, i s' åreut cayî a tchoûler d' raedje. Èn ôte ? Nouk nel voerè voltî come mi !
I faleut esse båbåd portant, po sondjî k' leu-z amisté pleut ndaler pus lon. Li neveuse dås cmeres d' emon Rolinne, vos ! Et lu, on carioteu !
Pu, cwand il aveut divnou on vraiy ome di mestî, on monumintisse avou bråmint d' l' ovraedje divant lu, … on bea galant, vormint.
Riwaite tu on pô å muroe po vey ! On tchitchou vizaedje, rabrouyî, djaenåsse et gris. On ptit vî ome. Catche tu, don, ti vas sbarer les djins.
Et cwand i s' sitampe… ça, i nel såreut pus niyî… si gåtche pate a crexhou dipus k' l' ôte. S' i vout mete ses deus pîs astok onk di l' ôte, il eva d' triviè.
Dji t' rivoe co si bén, saiss, Bert. A djok so ene djambe, tot aspoyî so t' crossete ; et l' ôte di djambe, ki bale cåzu, ki n' sieve a rén, come on tchén k' a må ses ongletes.
Et ses bresses ? Wice sont i les dobes niers, sapinse popa ? Des peas totes holes pindnut ås pougnets. Si siervi lontins del massete, ene bele broke. Ene dureure si nuke e droet bresse; les côps d' mårteas sounnut e s' pawene. Ses doets sont docô roeds åtoû d' l' usteye. On djoû, torade, i fårè leyî ouve.
I tådje ene miete d' ashid, po s' ripoizer; i leye pinde ses mwins etur ses djnos. Tot s' cir vôreut flitchî. Il est tot coixhe dins totes ses acopleures e s' volant dressî. Alez ! Ni hictêye nén tot ! boute ! I s' rimete a l' ovraedje. I s' vout vinker ! Tot tene, valet ! Il est tot nåjhi. I n' a nén co travayî ene dimeye eure.
Çou ki lyi va co l' pus lon, c' est moman. Jamwais po s' plinde. Portant ele ni rscheut pus waire di cwårs da lu. Co tchaire ås coirdeles da popa et li ptite wangne da Mareye.
On stroupyî e coulot. Dire k' il a croeyou esse tot rfwait di si accidint. I xhaltéve. Mins nén po criyî. A l' ovraedje d' å matén al nute. I gn aveut k' el brune k' el fijheut stater.
Est ç' Françwès e l' apougnant et l' cotoide ? C' est l' vraiy, adon, il a sintou ene sacwè croxhî e s' djambe. Elle a dmoré pezante disk' å londmwin. Pus, ç' a stî tot.
Portant, dedja dvant, i lyi montéve ene djinne tot do long di s' djambe, mins si fond… El rovyive. Kécféye ene samwinne après l' olivete avou Françwès, il esteut ashid so s' xhame e l' ovroe. Cwand i s' a rlivé, il esteut tot roed, må metou, et dmorer lontins insi, a-t i sondjî.
Mins l' londmwin, il esteut al tåve; i s' dresse; li djouwreye a vlou grognî, et l' må dispoy si hantche a dischindou e si djno. On djoû å matén, e s' livant, i lyi a shonné ki s' gåtche djambe esteut pus grande ki l' ôte.
S' il åreut co yeu l' coraedje el capotene d' ovrer totes ses eures. C' est nawe k' i dvént. Nawe k' i powe. Après li riddjuner, i vôreut ddja fé prandjire. Adon, i s' mwaijhixh. Il apice ses usteyes. Håw, la, m' fi. Tot d' shûte, i n' a pont d' nier. I fåt leyî goter al tere l' usteye.
Ses ouys si cloynut. Il est cåzu bén d' assene. I s' va kécfeye bén edoirmi podbon; rovyî tot a moncea drî lu. Co on ptit lan d' agoxhe. Si va-t i rewoeyî torade ?
Mins i soctêye tot shûte. A mzeure. E l' oyant, on pinsreut ene machine a bate ki va stater a l' anuti e tchouftant co sacwants côps, tofer pus låtches, pus flåwes.
Tot d' on côp, il a peu: ene peu pus grande ki lu. I n' est pus k' ene biesse cotchesseye tos costés. Ele vout lancî, schaper. Trop tård. I fåt rescouler. Ele serè dabôrd å meur.
"Dimorez avou nos !"
Et ç' côp ci, ça toûne e latén, come a vepe. Å Magnificate do prumî dimegne après Påke. C' est l' air ki ravike, come padzeu lu. "Post dies octo…. Les ouxhs serés. Nosse signeur mousse et dit: " Pax vobis Aleluya aleluya !.
Et ça tchante e s' tiesse. et tot dvént coe åtoû d' lu. Il a co må plin lu, mins ça va dabôrd endaler, podbon, come å dfoû.
I n' sait pus ramxhyî. Il est å coron di coraedje. I n' è pout pus…
Come on djoû k' l' ovraedje n' a nén stî. Tote li djournêye: saye et rsaye ! Brosse! Des schåres et des bokets ! Vola l' vesprêye. I fåt leyî ouve. Ossu bén k' si tot sereut d' abuk.
*************
I gargouye dins ouve: ene sacwè ki transixheut la on boket. I saye do s' ratni do s' rastrénde e pougnant dins ses draps.
Et tot doûçmint po cmincî, pu, bonzè roed, ça låtche. I sint tot si dzo rider foû d' lu a dischindêye et s' disvudî. I brotche dins des tchôdès frexheus ki montnut tot åtoû d' lu, e s' dos, e s' rafroedixhant.
End ariver la ! I vôreut braire. I n' fwait k' des somaedjes. Ene idêye lyi stritche: ofri ça ossu.. ofri tot… tot!
I vout co sondjî. Ses tuzaedjes cournut evoye. End est pus mwaisse. Et hode, jamwais ! Il a si deur po rprinde alinne, a hikets, e tanflant.
Il est tot vessou. I s' clape del glaece a s' dos.
Ofri ! Co ofri ça… Et i n' sait pus k' råler.
Moman kel va trover dmwin tot mannet. Et l' Blanc et popa.
Moman ! Ses pinsêyes bôrnut abeye po-z acori tertos a tins. Ivone…Ane… Deus loumires ki clignnut totshûte ses pinsêyes, asteure: des foyes ki schoynut al tere, ene pu l' ôte, come a l' ahan.
D' å lon, did foirt lon, come å coron d' tot, i sint k' i s' edoime.
Tot est bén a pont. Tot est bén come ç' a stî.
****************
Doime-t i ? Oudonbén, n' est ç' dedja pus k' on coir ki havtêye co sacwants lans après l' air. Ki n' sait pus k' i nd a pus si dandjî…
Ene loumrote… Tant k' i crahlêyrè co ene sitipete di metche… ki lût leye tote seule dins les meurs d' ene måjhon k' on vént do baguer.
**************
Sol clair muroe do ri, cåzu rasta. T' è sovénss co, Bert ? On dimegne après-nonne avou l' nozêye noeråde då Tonlî aviè l' pont do Trô …
Mins l' pôve mivé est ddja lon po rapinser a leye: si tchire, si ptite mayon d' ene vesprêye.
Sol ri, ene lådje foye di såvadje rubåbe î naiveye. Ene pitite naçale ki plonçnêye divant do esse al bate…
L' aiwe ni l' eterprind k' tot doûçmint, pa les boirds po cmincî.
Tot d' on côp, tote li foye est ravôteye. C' est leye ki plonke dins les fonds. On n' voet pus kel ri k' eva todi, ki brouye et tchapoter…
Åtoû del måjhon, il a co chîler on pô dins les bouxhons; grignté ene coxhete di l' espalî al finiesse…
Et l' nute, tote li nute a moussî d' a l' ouxh, plin l' tchambe.
Auguste Laloux, foû di: Li Ptit Bert, SLLW, 3e ed. 1985.
Po monter foû del cinse pa l' voye tot d' shûte a gritchete, Mareye s' araedje, boute al nive. Les lavåsses dås oraedjes e l' esté î afroynut ene schavêye pus fonde tos ls ans, pés k' on tcheråd.
Ci nute la, a l' lune, tot do long d' ewou k' c' esteut ene tchestrêye divant, i bluwixh pa drî ene pitite cresse, nén masse di pus k' on royon so l' campagne. Dispoy li novel an, il a nivé, shoflé cénk djoûs d' rote. Ele ni rconoxhe cåzu pus les hourêyes.
E vlant ndaler tot droet, Mareye mousse tote, afeye; adon, ele ni sait bôrer k' avou ses djambes, avou s' vinte el nive. Po tni si ptit foû, i lyi fåt lver ses bresses å hôt... Del nive morante et hole, ki s' retasse a fwait, ça dvént ossi deur k' on meur... Ele si here el consire tot xherpiant disk' al hourêye; ele fwait rôler dvant leye li ptit paket bén ravôtyî dins ene coviete; pu ele gripe, tot ridant mwints côps a l' valêye, tot dschavant ses mwins et ses djnos; elle est tote å coron cwand elle est a l' copete, wice ki l' vint d' bijhe a screpé l' nive å raeze, des djoûs, des djoûs å long, et n' leyî k' ene pitite letchete... Li ptit n' s' a nén rewoeyî...
Co d' tchance ki Djî et l' Tchåle estént dedja tcherdjîs tot leyant ouve do bate el gregne, k' i s' ont coûtchî tot timpe. Avou leus grandès skeyes, i n' sont nén å drî d' asplaner el nive, zels. Dji sereus racsûte so sacwants ascôxheyes. Come li dimegne di dvant d' aveur mi ptit, ki dj' a sayî do cori evoye... Et Ane-Djôzef a l' minêye et n' s' a seu lever, ådjourdu.
Franc batant, Mareye a pris si ptit et l' aclever abeye... Ele ni såreut pus viker insi : tofer li cine ki n' a rén a dire; nén dedja åtoû d' si ptit. Ele l' a metou å monde, c' est tot. C' est bon k' i m' fåt co po l' aboesner. I n' serè nén co spani d' cwénze djoûs, ci serè da Ane-Djôzef et dås omes. Torade, Mareye n' årè pus k' ses påters a dire, et co tot bas.
Pask' elle a vnou k' les troes ôtes travayént dedja, li cinse et les biesses, c' est da zels tot. K' i les magnnuxhe a ptitès betcheyes, s' i vlèt. Mins k' i m' leynuxhe fé !
Si li ptit grigntêye par nute, c' est Ane-Djôzef ki s' rilive. Li prumî côp, dji l' a vlou mete addé mi; dj' end a yeu ene di tchesse après m' makete: ci n' est nén insi k' on-z aclive les efants, et tchik et tchak. Zels, i plèt bén; i l' gåtnut come ene peme poureye. Si dj' vou dire ene sacwè a Ane-Djôzef, c' est po l' fé passer po rén... "Ni fwai nén tant di t' nez avou t' djonne : dj' end åreus bén ostant, si dji m' vôreu leyî capôtyî par èn ome nén pus målåjhey ki ça, voess ... "
Li ptit, c' est da zels troes. C' est por lu k' on travaye, dit-st on, k' on mete des cwårs a pont asteure. Tchåle li poite dins ses bresses vey les ståves : wai ! kénès belès biesses k' il årè, nosse pitit !... Dji m' åreu si bén vlou maryî. I m' ont resseré el måjhon. On n' mi leye jamwais tote seule avou mi ptit. I savnut bén ki dj' n' endirè nén sins...
Mareye rote droet dvant leye... Et si Djan ni m' vout pus, asteure ?... Boute ! Dj' inme ostant esse li meskene, do momint k' dj' a mi ptit da mi...
Mins, Mareye, vos vos ploz bén ramasser, si vos n' vloz nén edjaler...
Abeye!... A tchaeke pas, li ptite pelake di nive croxhe et djemtêye, ki tént aclapêye ås rukes, ås viyès framoujhes ossu deures ki del pire... Elle est todi presse a s' toirtchî s' pî, a tchaire a djnos, cobén...
Li campagne, ele nel ricnoxhe pus, ki rlût bén lon tote pareye. Tot est rasta : les bouxhons dås håyes, steks, ossu roeds k' Bamban; dé leye, les grands åbes do bwès, fén blancs, padzeu on noer fond k' èva a rén, wice ki l' lune ni mousse nén... Did vaila, on-z ôt come croxhî des finès coxhes ki speyrént...
Li lune est come clawêye å cir; tot åtoû, les stoeles a des meyes sitritchnut leus ptits feus ki blawtêynut. Li loumire, elle est pattavå; ene sacwè ki sereut aclapé so l' nive...
Tenawete, on cok tchante disk' a ci; èn ôte ene miete pus lon; ça rapåjhtêye Mareye k' ele n' est pus tote seule par nute avå les teres.
I gn a des eures k' ele rote, k' ele va insi avou si ptit... Ké côp di stoumak ! Ele tådje, ele schoûte; ele schoûte po vey si li ptit... Nonna, il a bén tchôd dins ses lokes: on tchôd ene miete crouwasse, ki sint l' laecea... Come ele l' a on pô coschoyou,... ou est ç' li froed k' a peté å nez da l' efant, i vout grignî... C' est tot, mi ptit, c' est tot... tot l' fijhant dansiné dins ses bresses.
Elle ascoxhe asteure, elle asplanêye ene tere, pu l' ôte; et todi, et todi...
Tot l' minme, å lon, divant leye, tot l' minme, les gris meurs da l' cinse dås Turlûres ... Et fwait a fwait k' elle arive pus près, les bastimints fijhèt on bleu noer cwåré so l' nive ki rglatixh ôte påt come ene aiwe prinjhe a glaece.
Comint fé po les dispierter ?... Et s' i n' drouvrént nén l' ouxh ?... Et s' on m' ratchesse ?... Ele toûne tot do long des meurs... Vo l' la a l' grosse poite ... Les tchéns vont bawyî, fé l' araedje tot d' shûte...
"Djan, ... Djan, ... "
Ele tådje, ele ratind... rén !... Dji n' a nén criyî foirt assez...
"Djan, ... Djan, ... "
Ele schoûte ... Rén, ... co rén ! ... Tenawete,... Est ç' li djalêye ki freut come bîler l' nive ?... ça crake come do spès papî k' on rabrouye e s' mwin...
Maria ! k' elle a froed, tot d' on côp...
"Djan,... Djan, ... "
Ele vout scheure li poite; mins avou si ptit dins ses bresses, elle est tote eprontêye, tote gåtche di ses mwins; li gros ouxh ni hoskinêye k' on tot ptit côp :
"Djan,... Djan, c' est mi, Mareye."
Elle a peu tot d' on côp; s' on l' etindreut da l' cinse do Trô ? Avou s' vwès k' eva si lon... Couyone, ele riwaite so l' campagne; ses frés ni vont i nén avorer après leye ?... Tot on tins, ele ni oize pus ramxhyî... Ki dj' so biesse ! S' on n' m' ôt nén did ci, aprume les deus sôlêyes ki doimnut come des sokeas.
"Djan,... Djan, c' est mi, Mareye ! Djan, ... "
I fåreut mete li ptit a l' tere, cabardouxhi a l' ouxh, avou ses mwins, avou ses pîs... Tinoz, i n' ont pupont d' tchén, asteure; avou l' trayén ki dj' fwai...
"Djan,... Djan, ... "
C' est come si s' vwès n' endireut nén pus lon k' leye, asteure...
Ouxh, ouxh, ouxh! ki dj' a froed ! Ci n' est nén l' bijhe. C' est ene froedeur ki monte da l' tere tot do long d' ses djambes, k' eterprind tot s' coir come s' ele ni sereut pus mousseye. Ele frumjheye tote, elle edjale, elle a froed disk' a s' cour...
Dji m' va stitchî on pô dins l' inglêye, vaici. Dji serè kécfeye å rcoe.
"Djan,... Djan !"
Tot d' on côp, li raedje lyi prind; ele gueuye, ele bwerlêye e breyant: k' on m' etinde d' ôte pårt, tant pire ! Elle hoûle come ene djin ki toume e l' êwe; ele ni sait pus k' rôgyî... Et, tot rprindant alinne tchaeke côp, elle avale come on goirdjon d' glaece; ça rsetchixh si gosî; ça l' fwait tosser...
Ki dj' so rlinnêye,... co pés k' si dj' åreu stî a Lidje a pîs dschås...
Elle a må d' tos costés, pattavå s' coir ki s' racrapote, ki frumjheye ... Ele ni sait pus dmorer stampêye k' e-z astocant s' dos... Et tot doûcmint, ses pîs ridnut; ele saye do s' ratchter, mins ele ride, on pî, pu l' ôte... Pus rén a fé... Cwand ele ridrouve ses ouys, elle est coûtcheye tote longue, mousseye e plinne nive k' a monté a consire, astok do meur. Ele si vout ragrabouyî, ele ni sait pus... Ele n' a pus ki l' foice do serer sor leye si ptit.
I n' fåt nén dmorer la... Ses ouy picotnut, si serèt mågré leye ... K' ele sereut bén s' ele pôreut doirmi, arive çou ki pout !... Doirmi ... doirmi disk' a todi... doirmi....
Ayayay ! Ça lyi fwait si må a ses djonteures, a s' boke, dins ses lepes, tot vlant båyî...
... K' elle est bén, si bén wice k' elle est cloupêye. Ele ni vout pus boudjî... Li froedeur, ådtriviè d' ses hådes, monte tot åtoû d' leye, vént djonde tot s' coir... So tote si pea, come des meyes di broûlantès pontes d' ataetches ki lyi pondrént pattavå leye... Adon c' est ene sacwè d' si påjhire k' el va essocter...
"Vos m' avîz cwand minme oyou, al fén, m' fi ?" ...
Mareye ni sårè jamwais comint ç' k' elle est a l' cinse, el coujhene... avou Djan, ... k' est la,... addé leye. Come i fwait clair! Li djoû est i dedja si lvé ? ... K' elle a co soumay !
"Wai, Djan, wai nosse pitit !... N' est ç' nén on bea ptit ki ns avans da nos deus ?... Vos m' vloz co bén, dijhoz ?... Dijhoz,... Dijhoz mel, ô !"
Des djins tot åtoû, bråmint des djins, k' evont, pu c' est ds ôtes, sins moufter nouk... Elle est bén trop hodêye po sayî do rapinser, do rapexhî kî k' c' est... Elle a des rujhes do cåzer, do fé aler ses lepes, ele sait bén k' ele begueye, k' ele s' eterboutche, tot parey ki s' ele sereut soukêye, ene miete sôle. Ele si dispaitche do dire, come s' ele n' åreut pus ki ç' tins la da leye...
"Est ç' k' i vos shonne bea, nosse pitit ? Djan, dijhoz mel ... A ! ki dj' so redwite, si nåjheye del poirter, savoz... Tinoz ! vo l' la. Prindoz l' ... Dji n' è pou pus."
Tot doûçmint, li djoû, fén blanc enawaire, c' est come s' i schipreut foû del måjhon. Åtoû d' leye, i fwait dedja tot brune. Mareye boute a mitan po s' rewoeyî; po vey li ptit so l' schô da Djan... Il est tot drole, dandjreu, li prumî côp k' i tént èn efant; come tos les omes ... Ele vout sorire après zels deus, mins ses ouy cwezeynut tot d' shûte après l' lumire k' eva... k' eva.
K' i fwait spès d' on côp åtoû d' leye I n' clairixh pus ki padfoû... ene loumrote asteure, come d' ene lantiene aviè l' campagne k' on-z avize pa l' finiesse,... lon, lon,... bén lon, ene tote pitite miete... I n' loume pus ki pa ene craeye, come dizo èn ouxh,... ça eva,... ça va distinde...
S' ele cligne ses ouy, on seul côp, tot les rdrovant tot d' shûte, i serè trop tård...
Auguste Laloux, divins: Les cis do Trô, divins: Les Cahiers Wallons, djulete et awousse 1998.
... Al plaece do dmorer e l' Årdene ! Si bén k' il î esteut ! I gn aveut lon d' on viyaedje a l' ôte, c' est l' vraiy; et s' pårotche sitårêye. Mins avou s' velo !
Mirza k' i loméve si velo !
" Dj' end a bén po ene pitite eure, savoz, Mirza " dijeut i e moussant e tchestea d' Bricniot, rischurer et discråxhî Monsieu po Påke.
Ås fiesses, c' est co Mirza ki poirtéve li Bon Diu ås viyès djins et ås malådes, ås cint meye diales et co pus lon. Ås grandès nives, cwè çk' i s' foteut d' ça, don, lu ? Ene pitite astådje. Èn asplaneu jamais parey, li sotåne rilvêye disk' a dzeu ses djnos ! Et ene et deus et todi ça !
I brexhléve et bourlouf ! tenawete dins les consires : " Taijhe tu, end aléve i, c' est todi po distrure. "
Afeye del shijhe, onk ou l' ôte ki moussive a l' ouxh, racoreut radmint:
"Vinoz ene miete schoûter nosse curé !"
Bén lon, dins les bwès, l' Abé Matiasse fijheut souner plin l' nute La voix des chênes ou des tchants d' a vepe, ou co l' Credo. Nosse curé rivneut d' amon Mårene ou bén il aveut stî e tournêye addé Strintchamp -- come les curés si loumnut n' on l' ôte, sorlon l' no d' leu pårotche.
Auguste Laloux, divins: Li curé d' Sårtea, divins: Fleurs dialectales, cayé a pårt di "La Propriété terrienne", awousse 1974.
E bwès insi, djheut i 1' curé, on shût ene voye di saiwaedje : rote et stritche, ça ! On racsurè todi bén ene rote on djoû... Nén on brutiaedje dås djins. Li vint brombeye fén fond. Aviè l' anuti, e nd alant sins pont fé d' brut, on-z ôt tenawete les såvaedjès biesses pate a pate... Les ciers, a l' ahan, ki boerlêynut co pé k' des gayets. I vs fåreut etinde. C' est onk ki cmince ; èn ôte ki houpele après come d' ene bassire. I s' mancièt d' å lon, pus près, pus près, et boerler come des cis ki stronnèt. Et rnake, et boerler, deus biesses. Et s' bate : ça brouye et caberdouxhî plin l' bwès. Pu tanfler et shofler, e strinses e recoulant po s' renonder. Pu on s' riplonke ; les rames totåtoû croxhnut come des broketes et l' bouxhenisse flaxhe ; et peter, les deus tiesses eshonne, e s' buclant.
Et ås grossès nives, ki s' pårotche esteut tote seule å monde, on djoû å matén, cwand on s' levéve : del nive, tot ewou k' on voet, pus k' del nive. Totes les måjhons sont ascropowes, totes retassêyes. Des consires plin totes les schavêyes, disk' å dzeu des håyes.
Il aveut fwait såvaedje tote li nute. Por mi avni e noste eglijhe, i m' faleut schoupler et schoupler bén ene dimeye eure. Tote li djournêye, tant k' i fjheut clair, les omes tapént a l' ivier, - come on dit par la - cobén a deus apas. Télmint k' c' end esteut ene, di specheur.
Cwand l' curé cåze insi, Manu schoûte come i n' a djamåy schoûté di s' veye. S' on pleut cori dins on parey payis, k' est fén mierseu, ki ç' n' est cåzu k' totès biesses. On î doet viker si coe... Pu ça l' rapoirtéve a sacwants romans k' il a lî. Les prumirès pådjes, k' on-z esplike ké payis k' c' est divant d' î fé moussî des djins. Sovint cwand il a tot fwait on live, i rapice li tot cminçmint ; ç' n' est pus l' minme, ossu. Li payis n' est pus come divant. Des omes î ont fwait leus brixhådaedjes.
Les djonnes machins da Manu n' ont djamåy yeu l' pacyince do ratinde ki l' terén soeye pårmint fwait. Cwand on-z a planté les bwès d' gôl, - ttafwait les minmes ki dins on vraiy club, valet ! – on n' les åreut pus seu t' nu.
On l' a sayî, nosse terén, on dimegne divant l' awousse. Cåzu pont di rwaitants. Li curé a vnou ene tournêye. Li mayeur esteut a des ôtes idêyes. Les råpéns da Manu, ç' n' est ds electeurs ki po pus tård. K' i fwaiye a s' môde e ratindant. Li Norvedje, on-z è rcåzrè ; tant ki l' gade då Cresse est å diale.
Mins gn a onk ki n' a djamåy pus manké do les vni waitî. Li Lidjeu, come on djheut. Tos les dimegnes. Et la onk ki s' î conoxhe. Dinltins, il aléve å Standård. Ki n' î estans ns co ! Oyi mins t' î ès co, hin, Lidjeu ! I djowe tot l' match... avou ses ouys. Il a tofer li balon, il è dribele onk, pu cor onk... Et s' corcyî, èn ome ! Ti t' fotreus bén 1' tiesse a l' tere : Biesse ki t' es, macadaye ! I faleut passer. Nel voess nén, ci-la bén metou. Nodichtoup ! Mins ça n' fwait rén. I ra l' balon. Si pî pite divant l' ci do djouweu... Sacré halcotî ! On cale si bale divant d' choter. Comint vouss awè del direccion, don ?
Fournå då Gros Gayî k' est bak d' on costé ni fwait pont d' mirlifitche, lu. Pingn ! on bon côp d' pî. Ene tchandele, ki monte, ki monte. Evoye tote li binde, come a l' rischonete a bateme, po cwand l' balon va rtchaire. Li tiesse då Lidjeu va et va d' ene sipale a l' ôte ; i ratind ; i s' racrapote po s' enonder, et zoup å hôt po souker on bon côp d' dins...
Cwand l' pårt est fwaite, crevé hodé, èn ome. C' est lu l' pus scran d' tos : way mes djambes, et m' cô tot roed.
Il erva avou les aplopins, et dire et dire. Nén bayî k' il est si moyea su l' travo tote li samwinne... Cwand dj' esteu a Lidje... Les matchs k' il a veyou ; et ds ôtes k' il a oyou conter... A n' djamåy rovyî, mes efants ! Cwand les Bedjes ont stî tchampions. Oyi, oyi, tchampions d' å monde. E dijh-nouv cint et vint. Kéne ekipe !... I gn aveut...i gn aveut... tos cis k' vos n' conoxhoz nén ; vs estoz trop djonnes... Mins Swaertenbroeck, onk des baks, målureus ! cwand i degadjéve, ci-la, l' balon voléve disk' å fén coron do terén... Et Debie, k' esteut gôl ; i s' faleut lever dvant l' djoû po nnî fé moussî... D' on côp d' pougn, i t' revoyive li balon a mitan voye... Et Gilis d' å Standard... Å match conte l' Espagne. I n' savént marker, les Bedjes. Ti sins bén. Leu gårdyin da zels, c' esteut l' grand Zamora. I t' aléve ricweri des bales, cist ome la... A vint metes, li Gilis lyi disclitche on tchok teribe. Zamora l' agritchtêye co, saiss, li vårén. Mins i t' a stî etchessî e l' gayole, bale et tot.
Asteure, å Standård, i gn' a Capelle, onk k' irè lon, s' i n' lyi arive rén.
Les råpineas èralént : binåjhes; les cis k' avént wangnî et ls ôtes : tådje, dimegne ki vént... Dji m' dimande, saiss, mi, djheut i onk des gaméns, si l' Lidjeu a ddja tant djouwé. Enawaire, po nos rmete li balon k' esteut sôrti, i vout choter ; i pite e tere, ossu malapate k' ene comere.
Li viyaedje s' essoctéve tot doûçmint... On tchén bawtéve cor on pô dins ene cinse. Sacwants mans da ene åmaye dins ene pasteure... Et 1' Cresse, tot seu so l' voye, rariveut d' å dierin trén, k' il aveut stî vey si feye, vaila, bén lon.
Auguste Laloux, divins: Li curé d' Såtô, Relîs Namurwès, 2011, p. 37-38.
Mi ptit viyaedje des ans å long
(Noniye, dins s' djonne tins, a touwé s' fi, Victor, po haper si eritaedje; pus viye, ele end a des rmoirs)
- Et dj' î rpinse : a Maredsou, a dj' bén tot dit å pere ? Tot ? Ele saye do s' rissovni.
A ç' moumint la, c' est sortot l' afwaire avou Victor k' elle aveut el tiesse.
- Lyi a dj' dit come dj' aveu viké disk' adon ? Dandjreus årè dj' fafyî sacwants mots ladsu, tot bas, al vole ; li pere n' î årè nén prins efet. I n' a oyou k' ene sôre : li pus laid… si c' est co ça l' pus laid. End a dj' cåzé, seulmint ?
Ele nel sait pus po nd esse seure ! Gn a nén tant do tins, portant, et c' est evoye. Tuze tant k' ti vous.
- Si l' pere m' åreut dmandé. I m' l' åreut bén seur dimandé, come i fjhèt les cfesseus. Por mi, dji n' årè rén dit d' tot ça. Gn aveut tant des esplikêyes a fé. I m' åreut bén seur dimandé dispoy kibén d' tins ki dj' fijheu… l' traeyin. Oyi, ni toûne nén åtoû ! Tel pous bén dire tot plat; c' est insi, bizåde ki t'as stî. Maria deyi !, kibén d' tins ? Dji n' a djamåy sitî k' ça : assoteye après les omes; co pus tchôde kel vera d' l' infier, sapinse li Xhalé då Wiyåme. Nén a mwaistri, ni co a rpaxhe.
E rpassant fwait a fwait tote si veye, trovéve-t ele on tins k' ele n' a nén voltî leyî djouwer avou s' coir, è fé måluzance, tot kî åreut vlou.
- Dji n' aveu pont d' ans; dj' aléve co a scole. E nosse coine, dj' esteu tote seule di crapåde; dj' inméve bråmint mia haernaxhî les gaméns, toursiyî et s' capougnî. Tofer sayî k' i m' djondénxhe - ewou k' pus tård les omes mi capôteyrént. Come on-z est fwait, tolminme, dji n' a djamåy yeu k' ça e l' åme.
Licsi a pinsé m' awè tote nouve, lu. Oyi, waite bén ! Dj' è saveu cåzu ostant k' lu. Dji n' aveu djamåy rén yeu avou èn ome divant lu. Mins cobén d' côps n' a dj' nén sondjiné comint k' on m' aléve serer et m' cotaper torade. On n' pinsreut nén çou k' ene djådrene pout ratuzer leye tote seule e s' lét cwand i fwait nawe di l' esté; trop tchôd k' on lait si rôbe di nute sins mete, et rén k' on linçoû sor lu.
Pu dj' a stî ebarassêye [enceinte]. Nén co ça ki m' a meuri. Dj' esteu co pus araedjeye, direu dj' bén. Et l' lisci n' esteut nén si må mawaisse åtoû d' ene comere, tant k' il a yeu d' l' åme e coir.
Après …
Tot ça, çou k' i gn a yeu après, ele ni l' a nén kécfeye conté å pere, ni ås ôtes k' ele a stî a cfesse dispoy. Nén todi come ç' a stî. Åreu dj' bén oizou ? Dj' esteu avou onk; dji pinséve k' èn ôte, ça ireut kécfeye mia. Måy pont k' a vnou å coron d' mi; nouk ki m' a vinké. Si dj' åreu rescontré l' ome k' i m' åreut falou, i mel shonne, ns åréns fwait si bon manaedje et dj' åreu elevé ene famile ossu bén k' ene ôte.
Ele si rvoet cwand ele ratindeut Victor. Tenawete, adon, i lyi montéve ene djoye dins ouve. Portant, å pus sovint, elle esteut mågaiye, tchokêye di s' sinte pezante, ralårdjeye, må fotowe.
Et m' pôve vizaedje tot rafrintchi djaenåsse. Dj' åreu bén poirté li spès a mi ome. I m' vineut fé des eguegnes; djel riboutéve … mins avou lu, c' esteut tot d' shûte ôte tchoi… Noniye è vleut å ptit. Tot d' on côp dji n' mi sinteu pupont d' djambes come si dj' aléve flåwi; mins flåwi ey esse bén e m' pea… Dji divneu binåjhe, binåjhe djamåy.
Dji m' a maryî trop djonne. Comint åreuss volou fé bén åtoû d' èn efant, a mi ådje ?
Pont d' ans ! Måladroete, eplotêye, enovrêye.
Tote les troes eures cori al bîce, sognî, refaxhî; les bouwêyes des moes å long.
Ayayay ! Dji n' aveu djamåy tot fwait. Ene vraiye merete di tchet ki dj' a stî. Lisci ni pleut pus må d' mi, s' i m' åreut falou racmincî !
Et tén ! Ki dj' so sote ! Asteure, ça lyi åreut shonné bon, pinse-t ele, s' ele åreut yeu famile po dire. Ci sereut a rfé ! Ene binde di roufions åtoû d' leye. Tutûte, saiss, adon m' feye, di tant froter po wårder ene bele deure pwetrene, on coir sins nén ene bourlote. Ti t' riwaitives si voltî å muroe tot do long, si fire di tminme ki t' esteus. El plaece, ç' åreut stî… tant pire ! Ostant esse come les cenes e viyaedje, avou leu nûte [meute] dins leus cotes et l' crikion å bresse. Tote li djournêye, dj' åreu veyou les gades avou zels : al vesprêye, transi après mi ome : k' i n' rivént nén co, don ! Et torade, cwand les ptits årént stî a djoke, nos deus e lét, nos n' åréns nén yeu peu do ricmander.
Dji n' sereu nén tote seule come asteure. Et n' awè djamåy rén fwait d' afaçon so tote mi vicåreye.
A. Laloux, foû di "Mi ptit viyaedje des ans å lon" p. 144-145.
Did bén lon, li nute transit po vni. Do costé do solea, i trelondjene et stritchî des cåzu rossetès royes dirî des åbes et troes måjhones : des noers plats dessins, ki ça fwait, so ene rawete di djoû !
Plik plok, sol plin, des finiesses vikèt, sacwantes. Ene passe di vint : e cerijhî, dins les poerîs, les foyes, ki tegnnut co tenawete, fritchèt et coptèt : on direut tos ptits moxhons ki s' froyrént evoye åd triviè des coxhes po s' djoker tertos eshonne. E corti, i clairit des blancs cwårés : des linçoûs ki Pålene a metou souwer sol fi etur deus pemîs.
Pus nén ene åme avå les rouwales. Les omes, crevés hodés, ont bon leus pîs do s' distchåssî. Leus gros roeds solés lezî ont pezé tote li djournêye, crotés, plakés di cråsse et djaene tere ås betråles. Ås ployants d' leus bresses, come des crexhinces. So leus djnos, leus graevleusès mwins didbijheyes et crevådêyes
Les omes del campagne s' ont recoeté po on cwårt d' eure di feu divant do rmoussî dins les shabots, et- z atchever l' sogne.
Ça sint dejda les shijhes, di çki t' vous. Dins ene cope di samwinnes, ns î serans podbon : les betråles el mote; sacwants begnons po totshûte e trô, astok do payî et do mafe…
Les sweles semés, ki vlèt tos les ans vey raler leu mwaisse, les frumints d' ivier et les scwerons. I gn årè dabôrd pus kel sogne åtoû des biesses.
Li sope cûtnêye sol buze. Divant do coler l' modêye; li tourbene toûne dedja, et s' enonder a fwait. Pålene rabize vitmint po mete li coviete sol costé. Peu k' ça n' bouye so li stouve. Andrî a rabroké avou l' bijhe a s' dos. Il a plonké sol feu : todi ossu vessou, come onk k' a tofer froed s' coyene.
A. Laloux,foû di : "Mi ptit viyaedje" p. 192-193.
Si vicåreye, et ses scrijhaedjes.
Laloux, Auguste (1906-1976) sicrijheu d' romans e walon, provnant d' Dorene, sol ban d' Ivwer. Si mwaisse-ouve, "Li ptit Bert" (1969), mostere li vicåreye d' on ptit carioteu ki s' a fwait atraper al cårire, et ki rsaye di viker come les ôtes, et bråmint tuzer. Après, Laloux scrijha co "Les soçons" (1971) "Mi ptit viyaedje des ans å long" (1974), et "Les cis do Trô" (rpubliyî après s' moirt, e 1998). Eto, il eplaida e 1971 ene binddimådje, avou les dessinaedjes da Sabine de Coune: "Les deus mårticots". Costé des tinmes, li Gusse Laloux fourit onk des prumîs a oizu djåzer, e walon, d' amours fizikes disfindous, copurade tot on scrît nén achevé "Pa totès stroetès voyes". Costé do stîle, gn a nouk a lyi prinde po raconter çou k' ses persounaedjes vikèt, pu tot d' on côp, c' est zels ki tuzèt, pu c' est lu, li scrijheu, ki pinse et k' els atôtche. Et, subitmint, i n' acheve nén si idêye et rivni al paskeye, tot djusse come on conteu di spoûles freut, tot djåzant. Di cisse manire la, i mostere tos les toûs ki l' lingaedje walon a, divintrinnmint, po-z esplikî les sintimints des djins. Di s' mestî, Augusse Laloux a stî prof d' umanités a Maredsous et a Godene divant l' guere 1940-1945, po ridivni cinsî tins del guere. E 1945, i va edjîstrer dins s' cinse des efants d' djudjes, u des cis k' ont målåjhey e scole, et maxhî acsegnmint, årt (il esteut eto muzicyin) eyet ovraedjes tot cinse. A moussî ås Relîs Namurwès e 1963.
L. Mahin & P. Sarachaga, coirnêye do splitchant motî.
