|
|
Page de Willy Bal Li pådje Wili Bal |
|
|
|
Page de Willy Bal Li pådje Wili Bal |
|
dierin rapontiaedje - last update: 2013-05-19
Dressêye:
Arimés
Råvion sol cresse d' on bwès Tchanson do ci ki s' emaye : A l’ vole, ene rayeye...Tchanson ene miete brake L' ome å latén et les troes feyes do tiene å piléPrôze
Proze otobiyografike et filozofike
Ratournaedje et redjårbaedjes
Biyografeye
Vey on sôdård almand mori dins vos bresses et ki vs dit, dins s' dierin rôguea
Warum krieg ?
Escrît e plat walon d' sôdård di cwarante. On dmande escuze a les djins ki pålnut comifåt et ki n' vont nén al guere.
Il esteut la, divant mi, ståré so s' dos, dins l' yebe. Il aveut l' calote di s' tiesse cåzumint djus, come si on l' åreut yeu rcepé d' on côp d' courbet. Do sonk pixhlotéve so s' vizaedje. On maxhåd d' air, di blefe et d' sonk bouyonéve a ses lepes. Les prumirès moxhes ès dårént dsor lu, åtoû d' ses iys. I djemixheut sins brûtyî. Assuré k' il aléve mori.
Fåreut i l' achever por lu n' pus sofri ? Biesse ! dji n' aveu pupont d' fizik, endo. Dj' esteu prijhnî dispu ene cope d' eures. No bouye, c' esteut d' ramasser les moirts et les coixhîs, come on rleve des djåbes a l' awousse. Pattavå l' tchamp d' oneur, sapinse a l' ôte, nos rascodéns, a l' astcheyance, les cakis, les gris. Nos les cobezaecéns disk' al cinse låvå.
So l' coû, el plaece do fumî, on aveut dispårdou des botes d' estrin. I fjheut plin d' sonk. Ça rshonnéve a cwand on towe el pourcea et k' on l' eståre so on lét d' estrin po lyi rosti ses poys. Des medcéns abiyîs gris ou caki sognént, bindlént, ristopént, rakeudént come i savént çou k' on aveut discohatchî låvå et k' on continouwéve a discohatchî. Ça bouxhive co l' tonwere di Diu par la.
Nos esténs å catoirzinme djoû del guere. Dispu les hôteus d' inte les foirts di Lidje eyou çki nos avéns trinné nos guetes nouv moes d' asto, nos n' avéns co fwait k' ercouler. Et nos piede, nos dispårpiyî, sins cåtes ni ôres. Ké tchinisse !
Inte les bombårdumints et les picaedjes di stoucas, i fåt bén l' dire: nos peténs å diale. Todi e ralant do costé do payis flamind.
Vo n' la-t i nén k' on djoû, so l' grand route, on djenerå ki m' conoxheut bén m' atôtche: i cacheut après s' coir d' årmêye. Labele, nozôtes, les piyotes, ki nos n' savéns pus cwè. On s' a cwandminme ertrové, dji n' sai pa ké miråke, dins l' park d' on tchestea, dins les Flaminds. Minme ki l' muzike, des eures d' asto, nos djouwéve des airs po nos rmete do cour. Todi est i ki l' djoû di dvant l' ci ki dj' vos di, al pikete do djoû, nos avans arivé sol Lisse.
"Vos estoz e deujhinme lene, ki l' comandant (ou bén l' madjôr, dji n' mi sovén pus) nos aveut spliké. Les Inglès tegnnut l' Escô padvant nozôtes. Vos avoz tot l' tins k' i fåt po fé des bounès trintchêyes".
Nos raetchans dins nos mwins, nos atakans a schoupyî [creuser a la pelle]. Ça va ! Bénrade, les sôdårds di cwarante seront fén presses po rcomincî l' guere di catoize. Mins vla tot d' on côp ene sacwè d' novea: on ptit avion ki vént tourniker ådzeu d' nos tiesses. Nos rwaitans, curieus. Sacredju, il a des croes gamêyes so ses penas [ailes]. Hop, dins les trôs ! On va ramasser ene bombe so no cazake !
Nonna, c' est nos tirer e poirtrait k' i fwait. I fotografeye nos pôzucions, bén a si åjhe, la åddizeu, l' vårén. I s' pormoenne ! Mins cwè çk' i foutnut, vint dius, les nosses, so ç' tins la, k' i nel discachnut [chassent] nén. I djouwnut as cåtes, nos asses ?
Et portant l' teyessef nos soye a nos rapetachî ki "le ciel des Flandres appartient a l'aviation alliée. "Dji vou bén avaler so l' segonde èm dierin raetchon si dj' a djamåy veu l' cawe d' èn avion aliyé d' ces djoûs la.
Les Inglès tegnnut l' Escôt. C' est k' i nel tinént k' a schape [à peine] d' abôrd ! Dins l' après-cwatre-eures, ces gachnårds la rpassént so les ponts et les fé såtler. Faleut vir come i xhorént so leus grossès motos.
It's a long way to Tipperary...
I nos fjhént co bén djintimint signe, les soçons, avou leu pôce picant après tere.
Vint godome ! Ça n' a nén tårdjî. Vla no coronel k' abole a tchvå. C' î-st on kete, eçti-la. I nd aveut, saiss, lu. Portant on l' aveut spoté "Mamzele". Mins c' est k' i froncive si cou e rotant.
Garde a vous ! En place, repos !
El colonel comince ès prétche. "Asteure, sôdårds, vo vs ci e prumire ligne. Èn leyîz nén passer l' innmi. Fijhoz vos touwer so plaece s' î fåt, come nos l' avans fwait e l' Yser. Asteure, on n' ercule pus ! Ardant, mes efants ! Vos dalez vos fé despuçler. Po esse èn ome, i fåt awè fwait l' guere et såtlé ene comere."
Bon, vo nos la crås, nozôtes, et mia scolés k' å catruceme.
Del shijhe, c' est l' comandant ki passe nos vir. Lu, il est avou si ordonance eyet l' ômonier. I nos fwait on ptit spitch. Dji n' mi rapele nén ddja çk' il a dit. Après, l' omonî nos boute ene absolucion djeneråle e latén eyet l' ôrdonance nos viesse a tchaeconk ene grande gote di fel et co nos ofri des cigaretes a rlaye. El ci ki n' a nén co comprins. "Morituri te salutant" dit-st i onk k' aveut fwait des etudes.
- Mon comandant, vos n' åriz nén des cåbes telefonikes po raloyî nos lignes a vo P.C. ?
Non, i nd aveut pont, mins s' i sreut reki, el comandant evoyreut on coureu poirter l' messaedje. Dji n' l' a seu k' bén pus tård. Ç' aveut stî reki mins l' coreu n' aveut fwait k' el mitan del voye divant di s' fé rascode.
****************************
Lu, el ci k' ît ståré so l' paxhi, el sôdård ki moreut, c' esteut on Boche. On Boche, come nos dijhéns di ç' tins la. Après, on les a spoté les Fritz, les Fridolins, les Gris, les Dorifôres, les Chleus. Å djoû d' ådjourdu, dji di les Almands. D' astampé, di m' mete cwatre-vint et des, dji l' erwaitive tot banåve. C' esteut m' prumî ki fjheut ses dierinnès båyes. I rôgyive. Minme ki ç' fouxhe on Boche, ci n' esteut nén bea a vir.
"Ceux qui pieusement sont morts pour la patrie..."
Dji ténreu l' blefåd k' a scrît ça, dji lyi fwai on nuk avou s' goyî. L' ôte, avou ses iys ki n' bodjént pus waire, i m' erwaitive eto. Peu d' mi ? Hinne di mi ? Cwè çk' i poleut bén pinser dins s' tiesse a skerlaxhe [à balafre], a m' vir insi ? K' i vôreut bén esse a m' plaece et k' mi dj' fuxhe al sinne. Et k' i vénreut s' palanter åtoû d' mi come on cok di sôte [coq de combat] k' a wangnî. Et télcôp m' ertourner m' vizaedje conte tere avou l' ponte di s' bote. C' est çoula k' ti pinses ? Crive insi, sale Boche !
Tot d' on côp, ses iys ont påpyî, ses lepes ont frumjhî ene miete. C' ît come s' i m' freut sene. Dji n' a seu m' rasteni d' m' abaxhî sor lu, ttasto d' lu, di clintchî m' tiesse, avou mi oraye conte ès boke.
"Warum Krieg ?", k' i m' a dit. Warum Krieg ? Pocwè l' guere ? C' esteut les prumîs mots d' almand ki dj' etindeu. Do vraiy almand, nén d' l' almand d' l' escole.
Warum Krieg ? Et c' est t'-minme ki m' dimandes ça, ô laid nodidiu ! Mins ti l' sais mia k' mi, pocwè. C' est tizôtes k' a vnou foute el carnaedje eyet l' feu tos costés, k' a brokî ådtruviè d' nos frontires, k' a tot ramolou dins nos viyaedjes et mitrayî nos djins ki petént å diale so les voyes. C' est tizôtes les moudrels ki nos ont fwait l' guere. Pocwè ? Po dôminer les ôtes peupes, nos fé tourner tertos a sclåves et basti so nos descombes èn impire di meye ans... Pocwè ? Paski ti croes k' t' es del raece des mwaisses !
Tot l' grand cadåve abiyî d' gris a triyané des pîs al tiesse. Il a co låtchî on rôguion. Pwis, i s' a distinglé come on rsôrt k' a schapé. Capoute, el Boche. Divant di m' rastamper, dji lyi a rabatou ses påpires. C' est ene djin après tot.
Ene djin. Ç' côp ci ki vos iys èn waitnut pus k' eddins, croeyoz co ki vos estoz del sôre des mwaisses, aplés a donminer l' monde ? Oudonbén savoz, al fén des féns, ki vos estoz parey ås ôtes, a tos les cis k' ont ene boutroule, k' ont vudî tot nous do vinte d' ene mere et ki ridront dins tere, on djoû ou l' ôte. Come mi. Come mi tot raetchî, camaeråde !
Mins bon sang, vla k' dji n' l' atouwe pus. On n' atouwe [invectiver] nén on moirt. Et ki dj' vén d' dire "camaeråde" a on Boche ! C' est l' deujhinme côp ki dji l' di, ådjourdu. El prumî côp, c' ît vla ene cope d' eures, låvå, cwand di dzeu l' hourêye di no trinchêye, ene binde di Gris nos a yeu a tchôke, avou leus mitrayetes et leus gurnådes å mantche. Camaeråde ! ki dj' a criyî, mi eto, e tapant mes bresses en air, come onk ki s' neye. Èn nos fjhans nén pus beas ki nos n' avans stî. Nos avans dit et fwait "camaeråde" po schaper no dispouye.
****************************
A ! K' i gn a lon did ci a Nuremberg ! Vos e sovnoz, des banires et des drapeas ki clatchént, des fifes et des tabeurs, des Sieg ! Heil ! Sieg ! Heil ! ki schetént les goyîs ? Cwè çk' on n' vos aveut nén etassî dk' al gâye des couyonådes, des biestreyes, des mintreyes ! Vos n' estîz nén co rsouwés padrî vos orayes k' on vos tchôkeut tot ça come on etone del tchår a boudin dins des boyeas. On nos nd a stitchî eto: "Eben Emael imprenable", "Nous vaincrons parce que nous sommes les plus forts", mins ç' n' esteut k' on sondje a costé des rotindjes di vo ptit moustaetchou. Abayi [on se demande] cwè çki nos åréns fwait si nos avéns stî dressîs parey.
"Marcher", "marschieren"...
"Marchons, marchons,
Qu'un sang-k impur abreuve nos sillons !"
Totès toeles pareyes a m' sårot [c'est du pareil au même] ! O, totes les gueres èn s' ershonnut nén. I gn a k' on fwait po disfinde ses droets, ses libertés, des gueres djusses, sortot cwand on est do costé do mantche. Des cenes po l' oneur ou po des bokets d' tere ou po des idêyes, k' ont pacôp ene venêye di petrole. Gn åreut minme des gueres sintes: "Dieu le veut" ou bén c' est Ala ou Yavé.
I gn a, c' est bén etindou, des gueres di såvadjes k' on s' discotaeye a côps d' hepiete [machette], des gueres di civilijhîs, k' on rascråwe des meye et des meye di djins d' on seu côp. Et pwis des guêres "prôpes" k' on vos towe sins vos stroupyî télmint k' les missiles sont bén adjustés, des gueres "sales", avou des menes ki vos stroupeynut sins todi vos touwer. Ké tremelaedje a n' pus sawè taper filé laddins. Ene sacwè k' est claire et nete come buzete, c' est k' i gn a tchaeke côp des pierdants, di tos les costés, et k' les pierdants, c' est todi les minmes, les cis ki s' fwaiynut ramoure, escwater [broyer], espotchî... Ça fwait k' al fén do conte, totes les gueres s' ershonnut. I gn a des cis ki l' seynut bén, les grosses panses ki råvelnut des liårds a l' eschoupe e fjhant fé l' guere pås ôtes.
****************************
Vos avoz co del tchance, vos, camaeråde, dins vo måleur. Nos soçons, on les etere rouf rouf dins leu capote oudonbén raboulotés dins ene bache, a deus pîs fond po daler pus rade et k' on n' a k' des fayés ostis. Mins vozôtes les Almands, organijhîs come todi, vo camion d' waxheas vos shût, des waxheas d' blanc bos, tot presses, k' i gn a pus k' a clitchî les moirts didins et les rkerdjî e begnon. Zurück nach Deutschland. Hop, arvoye e l' Almagne !
Vo mame erçuvra ene depetche di l' Oberkommando der Wehrmacht.
Fur seinen Führer und sein Vaterland gefallen.
Moirt po s' tchîf eyet s' patreye
Dandjureus eto ene croes d' fier dins ene pitite boesse. Et pus tård, cwand les papîs åront stî arindjîs, ele toutchrè ene pinsion. Ké paye est çki ça våt, on moirt di vint ans ?
Vozôtes, d' ene façon come di l' ôte, vos åroz on ptit partere so vo vinte, avou ene boirdeure di Vergissmeinnicht (miyossotis), dins ene grande cimintire, avou totes les pires aligneyes, des rindjeyes sins dbout, droetes come des djoncs. Come po l' ervowe do redjimint. Vos n' årîz pus, vozôtes tertos, k' a vos rastamper et martchî.
Zu Befehl, Herr Oberst !
À vos ordres, mon Colonel !
Ah, ké bele årmêye k' on levreut insi pattavå l' monde, s' i s' rastampént tertos, les sôdårds moirts dins les gueres !
Est çk' i mårtchrént co ?
****************************
Årîz viké, camaeråde - nos estons cåzumint del minme coûsse, vos, sacwants anêyes pus djonne - vos årîz putete des rumatisses å djoû d' ådjourdu, vos eto come mi. Vos waitrîz d' reschandi vos vîs oxheas, en astocant vo dos conte el grosse colone di fayince di vo stouve. Vos årîz åtoû d' vos deus troes blondès tiesses ki vos lomrént Opa, vî Pa. Leu-z apurdrîz a vos tchots a "fé pan pan" ? Oudonbén k' i gn åreut nén minme dandjî di leu-z aprinde !
Adè, les efants ! åreu dj' dit. Ada, camaeråde ! m' årîz respondou.
Warum Krieg ? Pocwè l' guere, m' avoz shoflé a mi oraye, l' ôte djoû, gn a céncwante ans passés. Vo kession teråde todi m' tiesse, dispu don, come des viers di bos dins ene viye tcherpinte.
I gn a deus sôres di kessions k' on n' î sait responde: des kessions d' efant, des kessions d' morant.
Willy Bal, Warum Krieg, Ed. El Bourdon, 1996; eto divins: Djonnesse a malvå, Ed. El Bourdon, 2001.
La fenaison une année de pluie
El complinte des feneus l' anêye k' il a tant ploû
I.
Les rusteas, les fortchets, abeye !
Vla ene rayeye !
Dispårdans
Les andons !
Waitîz come ça rsowe.
Ardant, m' fi, tournans !
L' ci k' est crås, k' i sowe !
L' setch toûne a kertons.
II.
I s' muche, el solea !
Djezuss Maria !
Fijhans des houteas !
I passe des houreas.
Rade, rade, a plins bresses !
III.
Trop tård, vci ene lavasse,
L' est tins d' lever l' daxhe.
No pôve fôraedje ki s' racrouwit !
Il esteut ddja si bén hazi,
Si foirt raldjeri.
IV.
Maria mame,
Ké campagne !
Notru-Dame,
Tot ki bagne !
Gn a tot ki wachote,
Gn a tot ki pixhlote.
Nos houteas ki sont rasplatis,
Et no fôraedje k' est tout noeri.
V.
Vint côps dispåde et tourner,
Ramonçler
Des môres, des houteas, des båretes,
Cori, transi, cure et souwer,
Et po fini, co fé berwete !
Asteure, tot tchamosse, tot pourit !
Endo, cinsresse,
Ké crouwesse !
On n' aveut djamåy veu çouci.
VI.
Des biesses a passer,
Waire å cina po rafôrer,
Bonzet tchir, fårè tot atchter,
Des payetes di lin,
Des tourteas, do strin.
C' est nos ki sognrè,
C' est nos ki trairè,
Mins c' est l' monnî ki va scramer.
Vatchî, t' es bon po disnater ! -
Hê, vatchî,
Comint ndè vôrîz co vudî ?
T' as l' martchand d' vatches a tes burteles :
"Cwè diss, hon, cinsî ?
Fåreut rabate so tes åmayes !"
T' as les gableus a tes coirdeles :
"Dispaitchîz vos d' payî vos taeyes,
Sinon, dj' vos evoyrè l' ouxhî."
I gn a co l' facteure des ingrais,
Do veterinaire
Et d' l' apoticaire
Eyet l' prôpietaire
Ki n' sondje k' a rhåssî
Ses louwîs !
Comint ndè vôrîz co vudî ?
VII
Maria mame,
Ké campagne !
No Rossete ki vént d' s' awårder,
Floreye ki vout ddja ravaler !
Nondezo
C' est po dvini sot !
Gn a tot ki wachote,
Gn a tot ki pixhlote.
Willy Bal, divins: Oeuvres poétiques wallonnes, SLLW.
Cassette audio SLLW
Rêvassans au coucher du soleil, dans une cuvette au sommet de son bosquet...
A l’ vole, ene rayeye...
A l’ rozêye d’ å niût, dj’ m’ ascwati
Dins-n on stroet foncea dzeu no taeye.
So l’ cresse, des deus costés del nåye,
El brouhire espesse a flori.
El solea flaxhe so l’ tiene rosti
S’ dierinne rayeye et mi, a rlaye,
Dj’ waite d’ el rascode, d’ el rastini
Dins m’ estroet foncea dzeu no taeye.
Mantin, i schape di m’ pougn rodji.
L’ eure est påjhire et mi dj’ m’ emaye
Di nel pleur raclôre po todi
Dins m’ estroet foncea dzeu no taeye,
K’ a l’ brune, c’ est la ki dj’ m’ ascwati.
Willy Bal, divins: Pokes et djårnons, 1957, p. 9.
C'était un homme qui avait appris le latin et trois fillettes qui ne la savaient point.
L' ome å latén et les troes feyes do tiene å pilé
C’ esteut cwate djins ki s’ divizént,
Èn ome k’ aveut aprins l’ latén
Et troes feyes ki nel savént nén.
Troes ptitès feyes ås viyès cotes
Dansnut dlé m’-n ouxh ki tot clicote.
Est ç’ mes cayôs k’ årént 1’ licote ?
— Å rond, macaron,
Pitit patapon.
***************
— Intrèz don, di dj’ mi, dins m’ måjhon.
Dji vos dinrè do souke di pot,
Del tåte ås pronnes et des mitchots.
Dimorez dlé mi, e coulot.
Shijh shabots clatchnut,
Troes crapådes xhårnut.
« Nos inmans co mî,
So l’ tiene å pilé,
Esse moxhon ki vike a l’ vinvole
Ki moxhon å batch e l’ gayole !
***************
Ptitès mazetes ås tènès lokes,
Intrez roci, gn a l’ feu ki toke.
N’ vos såvez nén, mes ptits moxhons,
Dmorez ci, dj’ èn fré nén l’ mouzon !
Voloz ene bele cote, ene rodje bårete,
On schô å fleurs, ou ene colrete,
Des noûs solés po fé l’ frénguete ?
Shijh shabots clatchnut
Troes crapådes xhårnut
« Nos inmans co mî
Nos viyès furlokes.
Ki totes vos mastokes.
So l’ tiene å pilé,
Nos dansrans co berlike berloke,
E tchantant, nos courrans brike broke. »
***************
N’ vos såvez nén, ptitès comeres,
Vos sroz come on vea k’ a deus meres.
Vnoz vos ashire, ptitès djonnetes,
Vos åroz des belès imådjes
Et des gros lives ås grandès letes,
Des cayés po tos vos scrijhaedjes !
Shijh shabots clatchnut
Troes crapådes xhårnut.
Troes crapådes djipnut,
« Nos n’ savans nén lére,
Nos n’ savans nén scrire,
Nos inmans co mî
Scoryî l’ tchariguete,
Djouwer ås clignetes,
Å paradis et ås piretes.
Wårdez vos imådjes et vos letes! »
***************
— On djoû, vos vos è rpintiroz,
Mes efants, d’ esse troes gros bådets !
Vnoz, dj’ vos apudrè vo croejhete !
Et après, l’ latén
Et l’ aritmetike,
L’ istwere des Romins,
L’ djeyografeye di l’ Amerike.
Shijh shabots clatchnut
Troes crapådes xhårnut
« Ds imådjes, c’ est ene sacwè ki n’ vike nén
Ene sacwè ki n’ bodje nén
Ene sacwè ki n’ sint rén !
Do papî, c’ est blanc come farene,
C’ est rasplati come on papin,
C’ est co pu tene k’ ene estamene,
C’ est co pus sètch k’ ene bote d’ estrin.
A tant studyî, on dvént totin !
Dalans e bos cwer’ des fayenes,
So l’ hourêye, code des mariolinnes
Et do té d’ meye-trôs.
Nos cachrans ene bele plome di djuråd
Et nos mindjrans des puns tcheyåds ! »
***************
Trwès ptitès feyes ås viyès cotes
Dansnut dlé m’-n ouxh ki tot clicote,
Èm vî rsetchi d’ keur ès dihote :
Ele vos ont shijh grandès loumrotes.
Å rond, macaron
Pitit patapon.
***************
— Des clairs iys, vos avoz li scret,
A mi k’ est si ritche, vindoz l’ mel.
Rén k’ ene pelote, rén k’ on boket,
Rén k’ ene espite d’ ene di vos stoeles,
Rén ki l’ sondje ki passe drî vo front,
Di vo raguet, èn avalion,
Ene fayêye crosse di vos tchansons,
El dierin rbond d’ vo rigodon.
Shijh shabots clatchnut
Troes crapådes xhårnut
Dike-et-dike-et-dåye.
« Ni po des pîces, ni po des gaeyes,
C’ est des sacwès k’ ça n’ si vind nén.
Les cis k’ è volnut
K’ i vegnnuxhe å tiene å pilé »
***************
Troes ptitès feyes å viyès cotes
Dansnut dlé m’-n ouxh ki tot clicote.
« Clip et clap shabot
Pa l’ pî-sinte do bos,
Nos erirans co ! »
Willy Bal, divins: Pokes et djårnons, 1957, p. 11-15.
El fåve di Mimile-ås-zines k' a stî co pus lon ki l' dibout do monde.
On l' aveut spoté Mimile-ås-zines pask' il ît ene miete drole. Rén ddja k' a l' vir avou s' tiesse a bouyes, ès toupet a djidjipe, ès nez ki rwaitive ås pidjons, ses bounès mashales ki vos årîz hagnî ddins. Ç' n' est nén co tot : pacôps, il aveut ene linwe come ene lavete å cou d' on pot et pu, i dmereut moya, avou s' betch å lådje come ene poye k' a l' pepiye. Cwand i s' meteut a rexhe [sortir], gn aveut nén on vert diale po l' shure mins ene munute après, si ça tcheyeut, i s' plantéve dilé l' håye, a n' pus l' sawè fé bodjî, come s' il åreut yeu tourné a sokea. Dandjreus k' i tapéve ene divize avou les caracoles, el pilé d' hourêye [serpolet] ou les coks d' awousse. A scole, i voeyeut télcô les letes clintchî come des fistous å vint; les chifes des acdicions dvinént tot d' ene trake des moxhons dsu ene coxhe. Ou bén, hop, vla Mimile ki sôtléve a tchvå so ene fraccion et a dadaye pattavå les campagnes...
On côp ki s' man l' aveut metou coûtchî pus tård ki d' åbitude, Mimile aveut rwaitî l' estoelî et, al plaece d' ene ronde calote, il aveut veu on gros peumî planté å mitan do monde, avou des fouyas ki balént [pendaient] disk' a tere et tot plin d' puns, djaenes come des puns [pommes] d' djulete. Les puns d' al copete, dandjreus k' i fåreut ene grande eskeye [échelle] po les code ou on fameus havet po les scheure; mins les cis di dzo, vloz wadjî k' i gn a k' a stinde ès bresse po les apicî. Fåreut naturelmint k' on sreut astampé åd dibout do monde.
C' est di ç' côp la k' Mimile-ås-zines a revé di s' endaler disk' åd dibout do monde. Ça fwait k' on côp ki l' bontins ît rvinou et les longs djoûs, et k' c' ît condjî e scole, vo l' la ridé, termetant ki s' mame meteut a rive padrî l' djårdén.
Pôve djin, ele n' a nén seulmint veu l' cawe d' on tchet. Mimile aveut stitchî dins s' potche on cougnet d' pwin, ene trintche di lård po li dinner, et troes puns d' coistresse [pommes "côtelettes", sorte de pomme] po croker tåddilong del voye.
Djusk' a passé l' tournant, i court come on dislaxhî. Adon, ene miete maflé, i s' ermet a roter come on grand. Ranplanplan, ene plome di rossete poye a s' bårete, vo l' la xhuflant, les shabots sounants. L' åreut falou vir asdjambler franc batant sol tchimin ki va disk' åd dibout do monde. Vo l' ci mårtcheu, vo l' ci sapeur, ranplanplan ! Li Rwè n' est nén s' pårén !
A djipete so s' moncea d' fumî, on grand måbelair di cok cavole come ene courtepwinte k' on scheut; ene moxhe al låme vént brouyî åtoû d' Mimile, come si s' nez esteut ene fleur di seyou (sureau); ene fenaesse, avou ses barbôjhes, el cakeye dins s' hanete, cwand i passe al frote del hourêye, et on pixhelét, franc come on tigneus, lyi shofele ene pougneye di ploumions å vizaedje Mimile èn crankeye nén pus k' on tabeur-madjôr. Il est rezolou -- turlututu, chapeau pointu ! -- come onk k' on lyi a prometou l' Perou.
*****************
- Vinoz vos ashir ene ratlêye dilé mi, ki l' håye di noejhes lyi muzene. Ttaleure, vos åroz l' trô d' vo cou ki s' va dihoter a foice di tant schafoter !
- Leyîz m' passer, boute-t i Mimile, dji so l' ci ki va disk' åd dibout do monde.
- Èn m' etindoz nén wachoter, tchante-t i l' rixhot. Fijhoz m' ene astådje et on molinea [ricochet] !
- Rén a fé, k' Mimile lyi rclape avou on vizaedje come ene poite di prijhon : fåt ki dj' våye åd dibout do monde.
Mins cwè est ç' la, tot froed come on lumçon, ki s' vént aclaper a s' molet ? Mimile a såtlé en air come s' i s' åreut yeu ashid so des clås d' bride. Boune Notru-Dame ! C' est s' pitit tchén Polite k' a sketé s' laxhe po vni avou lu. Sacré tcheye-crote, va ! Ça n' est bon k' a bawyî après l' lune et ça vos vôreut shure.
- Pete å diale, creye-t i Mimile, co so s' saizixhmint.
- Ô, mi ki vôreut si bén daler disk' åd dibout do monde...
- Gn a bén trop lon !
- Ça n' fwait rén ! Leyîz m' daler avou vos...
Polite aveut ene vwès si pitieuse...
- Bon, mins dispaitchans nos ! Nos avans co ene boune trote.
Ranplanplan. So deus djambes et cwate pates, on fwait ddja bråmint do tchmin. Ersaetchîz vos, mes djins : c' est Mimile-ås-zines eyet Polite, el tchén k' abåye après l' lune.
- Deus beas albrans, pinse-t i l' bådet da Djelike k' a vnou beyî [épier] pal trawêye del håye.
Å wé, les canårds, po les mia vir, tôrteynut leu gozî come po avaler on vier. Les mieles do bouxhon d' espene ès fotnut a djiper, a couyoner
- Å sot, å sot !
- Gaviots, tchîtchots
- Pelots, djodjos !
Les poyes ki grevissént dins les froûs do fossé, dmernut ene munute a djok, pu ele si metnut a berdeler come des canletes e sôrtant d' messe
- Els avoz veu, les deus djondous ?
- Way, way, way, raguete-t ele ene grosse rôdislande [Rhode-Island] avou s' cropî tout noû ki rlût come èn oû d' Påke.
- Djezus Maria, vos dirîz k' il ont l' feu å cou !
- Taijhoz vos, creye-t i Mimile sins ralinti. Vos srîz tote pekes si vos savîz eyou çki nos dalans.
- Eyu, eyu ? Dijhoz mel ! Dijhoz mel ! breyote-t i l' djonne di bedot padrî l' baye do paxhi. Dijhoz mel ! Dijhoz mel ! Dji dirè avou vos !
- Nonna, nonna, k' Polite rûteye. Pitit må rsouwé, vo n' estoz nén co spani. Abeye, abeye, ralez rzè dlé vo man.
Et insi, tot åd dilon del voye, tertos tapént des sclameures, tertos les atôchént. Cwand ç' n' ît nén les gurnouyes do ri, c' esteut les mazindjes del håye, les gades del hourêye, les agaesses do vî tchinne, les tchéns ås vatches, les pierots del sovronde, les djinixhes ås tchamps.
I gn aveut k' les pourceas del cinse ki n' s' avént nén ddja disrindjî paski l' vårlet vneut djustumint d' vudî deus saeyeas d' escramé dins leu batch.
Mins tot çoula eshonne, biesses et moxhons, ça tchîpyive, ça berdaxheut, ça randaxheut, tant et si bén k' a l' intrêye d' on viyaedje, el djindår k' ît d' siervice al djindåmreye s' a rewoeyî tot d' on côp. Il a rmonté s' marone, erbotene ès vareuze et il a vnou vir so l' ouxh, avou des gros iys et s' pupe distindowe.
- Ebén, gamén, eyou dalez ?
- Bén, Monsieu l' djindåre, dji m' va åd dibout do monde.
- Åd dibout do monde, crr, k' i fwait come s' i screpreut s' goyî. A ça ! Et avoz des papîs an regue, èm-n amisse ? Et vo tchén, est çk' il a s' medaye ?
Polite s' aveut metou a groûler.
- Ratindoz m' roci, dji m' va cweri l' brigadî. I nos fåt mete ça å clair.
Gn a Mimile ki rwaite Polite e stindant ene drole di mouze, Polite ki fwait ene clignete a Mimile et nos deus perlins ki levnut l' daxhe ossu roed k' on lapén k' a l' furet a s' cou. 'L åreut falou vir ça come i xhårént !
Todi est i k' vo les la bén lon, bén lon erî do viyaedje, dins on tchmin ås cayôs et ås poteas, inte des si belès håyes floreyes et des hourêyes ki sintént l' fraijhe et l' pilé [thym]. Pacô, l' ombraedje d' on fawnî [hêtre] passéve sol front da Mimile come ene aiwe di sourd - ou come les doets di s' moman cwand il aveut del five. Ene pitite ponte å cour e pinsant a leye.
Mins c' î-st on rezolu : i lyi faleut ariver åd dibout do monde.
El tchimin toûne eyet vla Mimile nez a nez avou deus sôdårds ki rvinént del guere, on saetch a leu dos, leu kepi d' kegne [de travers]. Gn aveut onk ki xhaléve, l' ôte k' aveut on bresse djus.
- Tén, vci Sint Roch avou s' tchén, dit-st i l' xhalé so on ton d' rizêye !
- Eyou dalez trinner come ça, galopea, boute-t i l' ôte d' ene vwès pus rexhe ?
- Åd dibout do monde, sordjant, respond-t i Mimile.
- Sordjant, sordjant, k' i marmouze el sôdård. Dj' a ene tiesse di sordjant, mi ! Åd dibout do monde ki vos dalez, galvådeu... Nos è vnans, nozôtes, did pus lon co ! Et i n' î fwait nén bea, seur et certin, åd dibout do monde. O non, k' i n' î fwait nén bea ! Ralez è dlé vo mame et muchîz vos bén dins vo ptit cwén ! C' est mi ki vos l' dit. A, si dj' aveu co m' côp a taper...
Mimile droveut deus grands iys - come des poteles di gurnî - et pitieus - come on djonne di tchén k' atrape do plomzak [des coups de bâton] po l' prumî côp. Mins l' ôte sôdård, el xhalé, atrape ès camaeråde pal boune espale.
- Alans, cousse, èn fijhoz nén braire èç djambot la, dit-st i. Nos avans roté sot, nozôtes, après l' dibout do monde. Et cachî todi pus lon après l' Perou...
- Way, et fini pa mete no mwin dsu ene vesse-di-leu !
- Mins leyîz l' cachî, endo. Il årè ptete pus d' tchance, lu. Il est si djonne. Alez, m' pitit tchot, èn vos disbåtchîz nén. Rotez seulmint !
- Et vla Mimile ki s' ermete a roter. Il a mindjî on pun, pårtaedjî s' lård eyet s' cougnet avou Polite, xhuflé ene air po s' ragaiyi... Des ôtes bos et des paxhis, des triyaneles, des dinrêyes ont passé a costé d' lu k' i rotéve.
Asteure c' est ene veye k' arive ! Des grandès måjhons, des vweteures, on palå ki rlût come s' il ît fwait d' brikes d' ôr. Al pus hôte finiesse do palå, ene bele djonne feye. Ses tchveas, vos dirîz on bôlî å solea d' octôbe. Elle a ene bague a s' doet, ene toûtrale so s' gåtche espale, èn air anoyeus so s' djoli vizaedje.
- Ebén, ptit djonne ome, est çk' i fwait bon roter ?
- Ès vwès est doûce come on plomion...
- Bon roter, po ça way, savoz Mamjhele, begueye-t i Mimile, rodje come onk k' estrouke.
- Eyou dalez insi ?
- Åd dibout do monde, mamjhele.
- Nondizo, ké tchance ki vos avoz ! Et mi ki reve todi ki dj' so ene oronde po m' evoler bén lon...
- Et vos n' vos evolez djamåy ?
- Ô non ! C' est ki dj' so princesse, mi ! Et i m' fåt dmorer å palå.
Do côp, Mimile, tot paf, endè rabate pus ene. Lu ki croeyeut k' ene princesse fijheut todi a s' môde, k' ele n' aveut k' a comander. Ké drole di payis k' c' est ça !
- Èm voloz fé on plaijhi, dit-st ele el princesse, on grand plaijhi ?
- Cwand ça sreut co deus ! Tot çki vos vloz, Mamjhele Princesse.
- Vos dalez prinde èm toûtrale, et cwand vos sroz åd dibout do monde, vos l' låtchroz. Elle ervénrè dlé mi. Insi dj' sårè k' vos estoz arivé. Tinoz, evci m' bague, passez l' a vo doet : mes sôdårds vos lairont trankile et tos mes djins vos assistêyront. Boune tchance !
Ça fwait k' Polite et Mimile continouwnut leu tchmin. Asteure, gn a l' toûtrale po fé l' troejhinme !
Pupont d' måjhons. Des paxhis, pu des bos. Pus pupont d' bos. Des trîs, des cayôs, des brouhires, des djniesses. Mimile comincive a-z awè ses djnos tot roeds et må ses pîs. El solea, ki baxhive dins l' cir, fijheut rlure el bague a s' doet. Polite, lu, i stindeut ene linwe come on tchåsse-pî.
- Boune Notru-Dame, k' i fwait soelant, boutéve i !
- Vinoz, dit-st i Mimile, nos dirans dmander ene gote d' aiwe a ç' måjhon la.
C' esteut ene cahoute astokêye al rotche. Mimile toke. Gn a ene comere ki vént drovi l' ouxh a craeye. Polite ki s' mete a groûler.
- Alans, taijhoz vos, mourzouk !
Bondjoû, Madame, dit-st i l' gamén oniestrumint. Çki nos åréns bén ene sacwè a boere ? C' est k' nos avans co lon a roter po ariver...
- Ariver eyou don ?
- Bén, åd dibout do monde.
Do côp, l' feme a drovi l' ouxh å lådje po mî rwaitî l' gamén ey elle a veu l' bague erlure a s' doet. Adon ses iys eto ont rlû. C' î-st ene viye djin, mins k' aveut todi stî viye et laide ! Ele n' aveut yeu nolu po l' vir voltî. Elle esteut pus yôde [sale] k' on ramon d' eståve et metchante come ene noere espene. Bén seur k' ele ît parint avou l' leu et avou l' crawieuse agaesse !
Mins Mimile èn saveut nén co çki c' esteut del metchansté : il aveut co des iys trop clairs po vir ça.
- Est çki vos n' nos sårîz mostrer l' voye, k' il a dmandé.
- Elle lezî a dalé cweri d' l' aiwe dins ene djate eschårdêye.
- El dibout do monde, a-t ele dit. Mins vos i estoz cåzumint. Montez l' griplote roci tot droet. Cwand vos sroz al fene copete, sol dierinne rotche, schoûtez bén, djonnea, vos pudroz bén foirt vo-n enondêye et vos såtelroz. Si vos såtlez lon assez, vos rtchairoz åd dibout do monde.
- O, o, merci bråmint des côps, Madame.
- El sôrcire les a rwaitî monter l' tiene. Elle aveut on fayé sorire ki mostréve ses deus brokes sol divant di s' boke. C' est ki, houte del dierinne rotche, c' ît l' Trô-des-Leus, on trô télmint fond ki nolu nd aveut djamåy rimonté. Mins leye, ele conoxheut ene voye po-z î dischinde. Mimile berôlé al valêye del rocaye, ele n' åreut pus k' a fé scarwek [s'approprier] sol bele bague del princesse.
Mimile rotéve come on tchvå ki sint l' eståve. Polite, lu, s' fijheut saetchî l' oraye. Pus k' sacwants metes. Evci l' copete, el dierinne rotche. Mondiu, k' i fjheut bea ! Des grandès fleurs, rodjes et blankes, des fleurs di montaegne, come Mimile end aveut djamåy pont veu, pus beles ki des stoeles. Et pus lon, est çki c' esteut on brouyård ki s' levéve ? Non, c' esteut trop bleu. Ça dveut esse el cir ki comincive.
Seur et certin, c' ît bén l' dibout do monde, el payis eyou çk' i mawrixheut des puns d' ôr et k' i florixheut des vraiys clés-d'-paradis [jacinthe sauvage].
Mimile, sot binåjhe, låtche el toûtrale, apice Polite padzo s' bresse et i s' lance di totes ses foices : hop, i såtele al valêye del rotche, i pike tot droet dins l' bleu do cir.
*********************
Mimile a rtcheu sol pea d' bedot, å pî di s' lét. I s' a rewoeyî dins les bresses di s' moman. Tote ès voye n' aveut stî k' on reve, on reve ossu long k' ene veye d' ome.
Mimile-ås-zines aveut roté disk' åd dibout do monde, il aveut såtlé houte do monde... et låvå, pus lon k' tot, çou k' il aveut rtrové, c' ît co les deus bresses di s' moman.
Willy Bal, divins: Fåves del taeye-ås-fraijhes et contes do tiene-al-bijhe, SLLW, Lidje 1956.
Cassette audio SLLW: Contact: Victor Georges
(Aline a cortizé avou Djulyin tot l' esté, eyet asteure, i n' el riwaite pus)
Cwand Aline a yeu veu s' måleur, ele n' î a nén vlou croere. C' est insi k' les ptitès feyes k' ont peu par niût s' ermuchnut padzo leus covietes.
Ele s' aveut agrifyî a tos les ptits espwers k' elle aveut a poirtêye. Il avént sketé onk après l' ôte come des broketes di setch bos. On n' a nén ddja l' tins di s' vir bén voltî; el tins di s' vir voltî passe ossu roed k' l' aloumwere.
L' erî-såjhon s' aveut metou a pîce al tchîpete des åbes eyet les foyes djaenixhént. Dins les coxhes, elle ershonnént des djolis moxhons ås clairès plomes, presses a s' evoler. El loumire radoûceye esteut mole come ene blete poere. Les tchéns båyént e s' estindant dins l' cour vude des cinses. Al brune, les foumires des forneas trinnént so les sårts come des halenes.
Aline sinteut k' c' est pacôp télmint målåjhey di viker k' on åreut mî d' end esse houte tot d' shûte. On serreut ses iys eyet on s' laireut rider come ene foye dins l' rixhot. Mins ele sondjive: "Ci n' est nén possibe ki ç' soeye po todi".
Ele si rapåjhive, elle estierdeut ses iys eyet rdressî s' tiesse.
On djoû å matén, el pitite estroupeye a morou. Elle ît dins s' tcherete avou des rowes di bos come d' abitude; a doze eures, on l' a trové ddja rafroedeye. Ele ît moite sins k' nolu n' s' è dote; on n' aveut rén etindou; ele n' aveut nén ddja crinkyî ni moufyî.
"Comint çki çoula s' fwait!", dijheut on. "Infén, asteure å moens, ele ni sofrirè pus". Mins Aline a comprins k' c' esteut on sene por leye.
Il a vnou des grandès plouves. El tins esteut insi ciste anêye la. El lavasse ît come des ficeles tinglêyes; el vint come ene mwin såtléve d' ene a l' ôte e les crombiant et les etremelant. On n' voeyeut pus rén k' ene espece di grijhe toele ki s' sorlevéve pa moumints e discovrant ene coine di bos, noer et disbåtchant å fond des paxhis. Pacô, Riyete, avou s' cote erlevêye åd dizeu di s' tiesse, coreut mete on saeyea padzo l' coulire [descente d'eau]. Aline sondjive "Away, c' est m' mame ki poite el saeyea". Eyet Riyete s' eschoyeut dins l' coujhene e djhant: "Ci n' est pus on djårdén, c' est on wé; on neye".
Adon, par niût, el måjhon rployive si toet come des penas, e s' raptixhixhant padzo l' cir. Les nouwaedjes ridént so l' lune; ele si mostréve ene miete; on åreut dit k' ele si såvéve. Eyet Aline voeyeut s' clairté triyaner et s' distinde dins l' vint, a s' finiesse pask' ele ni doirmeut nén.
Ès poenne l' espaitchive d' doirmi. Ele cachive dins s' tiesse des eures et des eures d' astok eyet rprinde les djoûs onk pa onk come on tchaplet k' on disbolote on grin å côp, avou totes ses fåtes po s' e tcherdjî. Paski ç' n' ît nén a Djulyin k' ele fijheut des rprotches, c' î-st a leye. On djoû, elle aveut ene miete grognî, les omes n' inmnut nén k' on grogne. "Djulyin årè stî mwais. Mins i n' årè rén dit pask' i n' dit rén". "Epwis, el djoû del danse, cwè çk' il a yeu di n' pus vleur continouwer? Ci n' esteut nén mådjoli; dj' a portant fwait tot çk' il a vlou. A mondiu, c' est bén målåjhey!"
Ele sondjive "On n' sait nén; il esteut bén bon, way, il esteut bén bon. I m' a dné des pindants. On s' a fwait des ptits cadôs. El djoû k' i m' a rapoirté des frambåjhes, dji lyi a portant bén dit merci. Putete k' i croet ki dj' n' a nén stî continne". Ele si tneut ashîte so s' lét, ses iys drovous, waitant dvant leye. El niût est ene sacwè d' fond eyet d' espès come ene fôreure ås noers pwels. Des ptits soleas rodjes et bleus montént e-n air e cotournant. Ele frotéve ses iys. "Abayî cwè çki dj' a. Cwè ? Pocwè çki dj' so come ça? Est ç' el Bon Diu ki m' pûnit ?", k' ele si dmandéve.
Ses pinsêyes estént come des moxhes al låme k' ont vudî on djoû d' oraedje eyet ki n' savnut pus rintrer al tchetoere. Ele ni trovéve nén l' boune plaece dins s' lét. Ès cossén esteut broûlant. Totaleure, ele si discovreut eyet elle aveut des frumjhons; totaleure ele si racovreut eyet les linçoûs estént pezants sor leye come del pire. Eyet cwand l' soumey vineut al fén, elle aveut des reves avou totes leus mintreyes : pacô, elle ît ureuse eyet ses reves ès brijhént come on vaze ki schape di vos mwins cwand on s' rewoeye; des ôtes reves estént pareys a çki c' ît podbon; des ôtes eco, si teribes k' ele criyive e doirmant.
On côp, elle esteut å pî d' on grand åbe eyet Djulyin esteut al copete eyet i lyi djheut: "Vinoz!" Elle a fwait come i djheut. Il esteut ashî åd dibout d' ene coxhe; ele s' a ashî a costé d' lu. Mins vla k' l' åbe s' a metou a clintchî et a scheter pask' il estént trop pezants a yeusses deus. I tcheyént dins on trô; l' air moussive dins s' boke come ene plome ki vos kekeye ey elle a yeu s' goyî télmint foirt estrindou k' ele s' a rewoeyî. On côp eto, elle a revé k' on l' eteréve. On l' dischindeut dins ene grande fosse k' i fjheut tot noer. I gn aveut on cwåré d' cir si stroet ådzeu d' leye; i divneut todi d' pus a pus ptit; i n' a pus stî al fén k' on blanc pont; e minme tins, elle estoféve.
Elle ît dvinowe bladjote. Ses belès coleurs estént evoye. Elle esteut foirt ramwinreye; ses ronds pougnets estént dvinous cwårés et tot féns; elle aveut des coides so ses mwins come les viyes comeres; on voeyeut a ses timplis ki s' avént refoncî on ptit boket d' viyoletes. Ele ni mindjive pus.
Riyete lyi djheut:
"Alez, mindjîz!"
"Dji n' a nén fwin", k' ele respondeut.
Come ele tosséve, si moman a co dit:
"Vla k' vos tossez; vos n' estoz nén bén. Pocwè n' vos voloz nén sognî ?"
"C' est l' fayé tins ki fwait ça".
"Way, mins mi dj' di k' i s' fåt sognî. On tosse; on pout mori, savoz, d' tosser. S' on daléve cweri l' medcén?"
"O, nonna!"
Riyete s' è dmefiyive pask' ele trovéve ki ç' maladeye la aveut måbelair; seulmint, les comeres, endo, elle ont des droles di cwårts d' eure a passer. Eyet Aline, leye, elle aveut pinsé aprume ki c' ît l' chagrin ki l' rindeut malåde. Mins adon, elle a yeu må come tot dins s' dos et co dins si stoumak. On djoû å matén, elle a rindou. Et tot d' on côp, elle a comprins. Eyet ele n' a pinsé k' ene sôre : "Fåt ki dj' lyi våye dire tot d' shûte".
Willy Bal, divins: Aline da Charles Ferdinand Ramuz (radaptaedje e walon), éd. MicRomania, Charleroi, 1998.
Bal, Willy (1916) sicrijheu e walon et rcwereu sol walon, k' a cmincî les deus tot djonne. Dedja e 1937, i disfind si memwere a l' UCL so l' accint walon d' Djåmioû ki serè replaidî pus tård dizo l' tite " Lexique du parler de Jamioulx "(1949). Des ramexhnêyes di powinmes, c' est " Houpeas d' avri " ki rexhe li prumî (1949), divant " Å solea des leus " (1947), " Pokes et djårnons " (1947). Pu gn ourit li gros live k' endè rashonne bråmint : " Oeuvres poétiques wallonnes " (1990). Come sicrijheu d' proze, i cmince pa vudî des ptits contes et noveles: "Troes contes" (1938) ; " Il aveut poirté l' solea dins s' bezaece "(1951), Fåves del taeye ås fraijhes et contes do Tiene al Bijhe (1956). Pus tård, Wili Bal va passer a des scrijhaedjes ene miete biyografikes, ene miete filozofikes, ki racontèt si tins d' sôdårds et di prijhnî tins del guere di 1940-1945. Li prumî d' zels, " Warum Kriege ? " (1996), va esse riprin dins on pus spès live : " Djonnesse a målvåt " (2001). Dins s' djonnesse, djustumint, il aveut eto ratourné on roman da Ramuz "Aline" (parexhou e 1998), et scrît del proze nén racontrece "El redjon dins l' monde" (1936). Di s' mestî, il esteut prof d' univ e romanes. Ça a stî onk des råles romanisses a djåzer di l' avni do walon e walon, et a tuzer ene miete a si ehåyaedje: "Standardiser, moderniser, la juste mesure à garder" (2002). Mins i n' a måy fwait l' ascoxheye di oizeur ecoraedjî on walon unifyî. Il a eto felmint bouté tot-z eplaidant les foyous d' Arille Carlier so les mots walons do payis d' Tchålerwè, dins li "Dictionnaire de l' Ouest-wallon" (1988).
L. Mahin et P. Sarachaga, coirnêye do splitchant motî.
