|
|
Textes en wallon commun sur l'économie. Sicrijhaedjes e rfondou walon so l' economeye. |
|
|
Textes en wallon commun sur l'économie. Sicrijhaedjes e rfondou walon so l' economeye. |
dierin rapontiaedje - last update: 2006-04-13.
Dressêye:
Bonne tenue du secteur de l'habillement belge en 2005
Li môde bedje e 2005 : nén schovêye evoye pal waclêye chinwesse
C' est minme li contråve k' on-z a veyou. So les 8 prumîs moes, les vindaedjes ont rmonté di 9 åcint. Les investixhaedjes ont spité å hot di 27 åcint, cråndimint assez. Les epoirtaedjes ont ogminté d' 17 åcint, dabôrd ki les apoirtaedjes ni crexhént ki di 10 åcint.
Come di djusse, ci n' a nén stî totès rôzes et totès viyoletes. On s' atindeut a ene cåkêye d' ovrîs aler a Rékem, avou l' dismantchaedje di l' acoird Multifibre al novelan 2005, et l' waclêye di prodûts chinwès k' alént enaiwer l' martchî.
On-z aveut veyou clair, les apoirtaedjes di marones po les omes ont potchî di 1157 åcint (onze côp dpus k' e 2004); les sotént-goidje chinwès apoirtés el Beldjike ont rhåssî di 274 åcint (cåzu troes côp dpus). Onk dins l' ôte, les Chinwès ont amoenné 34 åcint d' mousseures di pus k' e 2004.
Ladsu, gn a yeu on tapaedje a l' ouxh (mande escuze po ç' mot la, nén foirt politicmint comifåt) di 4,3 åcint des ovrîs do cwårtî testile el Beldjike. Mins - et c'est clapant ! - dins l' minme tins, on-z a regadjî des eployîs, ki leu nombe a crexhou d' 1,3 åcint.
Kimint splitchî tos ces chifes la?
Po cmincî, kéne societés k' on lome li testile bedje ?
C' est totes les oujhenes di mousmints k' ont leu sidje sociå el Beldjike, et ki sont ratroplés dizo l' essegne "Creamoda". Creamoda a on no ki pout aler el Flande ey el Walonreye : on n' a nén co redjonalijhî avår la.
Mins, po dire li veur, end a bråmint did zeles ki s' ont ddja displaecî foû payis (e l' Urope Levantrece, e l' Afrike Bijhrece ey... el Chine).
Mins les chifes po les ovrîs c' est djusse les cis ki boutnut el Beldjike. Gn a 17.000 posses dins l' testile el beldjike, et 40 a 50.000 posses dins des eterprijhes testiles bedjes a l' etrindjir.
Creamoda a mostré ki les patrons bedje des mousseures s' avént apresté dispu bele ådje al waclêye des produts chinwès. Les eployîs k' ont dmoré el Beldjike ni sont pus tant des ptits ovrîs, mins des cådes e vindince (mårcutigne), des stilisses et des administreus.
Ça fwait ki les djins di l' abeymint bedje ont stî schapés a cåze di leu sepiance [know-how].
C' est bén po ça k' i gn a co yeu des novelès plaeces dins les eployîs do testile el Beldjike e 2005.
Pôreut todi vali k' ça deure !
Lucyin Mahin, li 10 di fevrî 2005, eplaidî dins Li Rantoele, l° 37, bontins 2006.
Économie: bières belges: le retour de bâton de l'achat brésilien d'Interbrew.
InBev: cwand l' batch si rtoûne kécfeye sol pourcea po les bresseus bedjes.
InBev, kinoxhoz bén?
C' est li grosse måjhone k' a skepyî e 2003 cwand Interbrew a ratchté li bresseu braezilî AmBev. Adon, li djin åzès cwårs [monde financier] di Beldjike aveut tchaké dins ses mwins. Vos sintoz bén ! On ptit Bedje, mitan walon (Djoupeyire), mitan flamind (Stella-Artois) ki mete li mwin so ene boesse ki s' lome "American Beverages", ça n' si voet nén tos les djoûs.
Les rintîs k' avént des accions Interbrew n' ont nén stî å rpintant. Di 20 Є å moumint do ratchtaedje, elle ont gripé a 30 Є pol djoû d' ouy.
Mins, lanawaire, gn a yeu ene miete di tribole-manaedje ås InBev.
On-z a veyou Frédéric de Radigues, - on Bedje d' ene famile vinowe d' Espagne dispu bele ådje, ca il est dins l' motî des nos d' famile del Walonreye da Herbillon-Djermwin -, Frédéric de Radigues, di dj', k' endaléve. C' esteut lu k' esteut responsåve d' Inbev Belgium. A s' plaece, gn è mousse on Portuguès, Miguel Patricio.
Oyi, vos avoz bén léjhou : Stella et Djoupeyire ki leu grand mwaisse ni serè pus ni Flamind ni Walon.
Paski pocwè ?
On-z ôt brutyî ki l' InBev cwirt a spårgnî d' tos les costés. Et les grossès costindjes k' i fåt soyî dvins, c' est purade e l' Urope, et c' est nos bressenes k' endè vont påti. Did la l' idêye di mete èn "etrindjir" al tiesse del "Divizion Beldjike", ki pôrè taper a l' ouxh on cwåtron d' ovrîs, et clôre ene peclêye di bressenes sins aveur må s' cour.
On s' dimandreut kî çk' a ratchté kî, la deus ans et dmey. Emey les manaedjeus d' InBev (l' Executive Board of Management, sapinse k' on dit), gn a asteure 5 Braezilîs et 3 Amerloches, po 6 Uropeyins, inte di zels 3 Bedjes : Stefan Descheemaker (divizion Rûsseye, on crexhant martchî), Gauthier de Biolley (France, Bas-Payis, Espagne et Cuba, des ptits cropants martchîs) et Jo Van Biersbroek (sitratedjeye et diswalpaedje).
Waire di nos lidjwès ladvins, paret ! Cobén ki : les de Biolley, c' est ene famile k' a vnou d' Savoye a Vervî å cminçmint do 18inme sieke.
Dabôrd, li batch s' a motoit rtourné sol pourcea, edon ?
Lucyin Mahin, li 10 di nôvimbe 2005, eplaidî dins Li Rantoele 36, ivier 2005-2006.
Des chifes 2002 po vey clair e 2005 ?
Economeye walone: al boune u al laide ?
Å moes d' måss 2005, li senateur Destexhe - ki n' est nén on Walon, mågré s' no, mins on Brusler - a prezinté a Nameur, franc come on tigneu, ene note so l' economeye Walone. Ele si lome "Walonreye: li veur so les chifes" (Wallonie, la vérité sur les chiffres).
Dji di "franc come on tigneu" paski l' Destexhe a fwait çoula sins dmander l' benediccion a ses boss do Pårti Liberå (li MR). Et disdire si copleu liberå, Serge Kubla, k' a stî minisse walon d' l' Economeye. Et rafroedi ene miete les cis ki voeynut totès rôzes et totès violetes dins les chifes di l' economeye walone.
Sapinse a Destexhe 1,9 % d' crexhance po 2005, dabôrd kel Beldjike tote etire freut 2.1% c' est ene målediccion.
Portant, sol minme tins, les payis del viye Urope a cwénze fwaiynut fok 1,8 åcint. Dabôrd, 1,9 åcint po Walonreye, ci n' est nén Mouze et les vås. N' a nén la po criyî Barabasse, et dire ki ça va si må k' ça !
Siya, taiss !, î rva-t i Destexhe. Ca avou l' emacralante mecanike des chifes, veyanmint kel PIB di tchaeke Walon n' est ki 72,9 % do PIB di tchaeke Flamind, li trô inte les deus; so 3 ans d' tins, di 2002 a 2005, rihåsrè co di 4 åcint.
Vola l' råjhonmint da nosse Destexhe.
*****************
Mågré k' on-z a criyî herleme [fait un foin] après l' rapoirt Destexhe, gn a waire yeu d' gaztîs a bouter al tcherete da nosse senateur.
On-z a purade fwait å Destexhe les rprotches ciddé padzo :
Tolminme, après ene pitite samwinne, onk u deus des economisses k' ont-st aidî apontyî l' rapoirt Destexhe ont mostré leu grognon.
" Oyi, dit-st i Georges Hübner, on mådjuster a HEC-ULg, nos passans on mwais cwårt d' eure el Walonreye.
Nos divréns rwaitî çou k' on pinse di nozôtes ådfoû. Dji rvéns d' on raploû a Montreyål. Li Walonreye est loukeye come èn estat avou l' secteur publik sititchî pattavå, avou des institucions politikes a rlaye di bok, ubén avou on l' acsegnmint fwait a dobe, dins l' rantoele libe et l' rantoele di l' estat.
Fåreut poleur taeyî hôt et taeyî bas dins l' fonccion publike, erva-t i. Pocwè est çk' on nelzî dmande nén do rindmint come ôte pårt ? Et les payî a l' asulon.
Li stramaedje des scoles (libe et estat), des administråcions (RW et kiminålté francesse) fwait k' on furlêye des çanses, rén ddja k' po-z etertini des bastimints a mitan vudes.
Gn a ni fripe ni frape ! Fåt retrocler les scoles, et rifé ene seule administråcion. Kimint sins fé rire di lu, disfinde economicmint l' egzistince del del Redjon Walone et del Kiminålté Francesse po on si tene payis, et ki n' ont nén ddja li minme mwaisse-veye !
Sapinse a Djôr Hübner, on mete la l' doet sol plaece ki fwait l' pus må el Walonreye. Nosse payis est bråylé på cliyintelisse, et on tuze todi ås vôtaedjes ki vnèt, estô di rwaitî lon padvant lu.
Mins, k' on va responde, rimete eshonne Redjon Walone et Kiminålté Francesse; les scoles di l' estat avou les scoles catolikes, ça n' si pout. C' est ene utopeye !
Portant, on-z a parvinou a l' fé, nozôtes deus, l' HEC d' Lidje eyet l' dipårtumint d' economeye et d' manaedjmint di l' Univ di Lidje, recasse-t i Hübner.
Les pårtis politikes walons si metèt bén tertos eshonne cwand c' est po lûter conte les Flaminds. Dabôrd, douvént k' i n' si sårént rashonner so des grands pordjets come li rabindlaedje des deus rantoeles d' acsegnmint. Et li rmetaedje eshonne del Redjon et del Kiminålté. C' est pol bén da terto(te)s, la, ça.
**************
Mins fuzioner Kiminålté et Redjon, ça vout dire ramoenner li culteure et l' acsegnmint a Nameur, come des copetinces del Redjon Walone. Li Redjon Walone ki dvénrè insi li seule mwaisse del djowe. Nos estans bén d' acoird, dowô, Monsieu Destexhe, edon Monsieu Hübner ?
Lucyin Mahin, li 20 d' avri 2004, eplaidî divins Li Rantoele lº 34 (2005).
Les patrons flamands qui investissent en Wallonie.
Les patrons flaminds ki voeynut voltî l' Walonreye.
Po sohaitî l' bounan a ses djins, l' Union walone des Eterprijhes a trové åk di bea, ki nouk n' î åreut pinsé: leyî l' raetchoe ["crachoir"] ås patrons flaminds ki vnèt mete leus cwårs el Walonreye.
El Walonreye, on mete les cosséns so les xhames po nos rçure, derit i Luc De Brachere, li prezidint do fjheus d' såçussons Ter Beke. El Flande, ci n' est pus todi insi !
Tant k' al Hesbaye, gn a la les meyeusès teres do payis. Elle ahåyèt pår Bernard Haspelagh (Hesbaye Frost, vindeu d' edjalêyes verdeures). Li mwindouve est pus tchire k' ôte pårt e l' Urope, c' est l' veur, dit-st i platezak, mins les ovrîs sont eto pus vayants, et pus capåbes.
Po Jan Ide di Spanolux, ene fabrike di plakes d' unalites, i trove e l' Årdene do bwès po fé, et des ahesseus dins l' cotoû, et co des subzides del Redjon Walone di rawete.
"I sereut kécfeye tins di rmete a l' oneur li vî spot beldjikin : "Flaminds, Walons ci n' est k' des ptits nos po des frés", î rva-t i l' boss des Ter Beke. "Çou k' on-z ôt braire sovint, ki les Walons sont des nawes et l' les Flaminds des evayixheus, c' est des idêyes tote fwaites, k' i fåt asprouver di s' è mete cwite.
Li seu pont ki tos les Flaminds rgretèt, c' est k' les Walons sont si flåwes dins l' pratike des langues etrindjires.
On n' ridirè måy assez li toirt k' on-z a fwait ås Walons li djoû k' on lzî a disfindou (sicolodjicmint) do djåzer walon, leu prumî lingaedje. On-z a spiyî li djimnastike di tuza ki permete di djouwer dins s' tiesse avou deus langues, et did la, d' end aprinde åjheymint ene troejhinme u ene cwatrinme.
Lucyin Mahin, li 19 di djanvî 2005, eplaidî divins Li Rantoele lº 33 (2005).
Une joint-venture Interbrew-Philips de pompe à bière à domicile.
Ene pompe al bire bénrade e vosse måjhone ?
Gn a des cis ki n' boevnut voltî kel bire pression, et ki n' sont nén des pilés di staminet. Ci sereut 6 boeveu(se)s di bire so 10. Li mitan did zels si rafeyrént do furler kékès çanses, po s' enustiyî [s'équiper] avou ene djéndjole k' elzî sievreut e leu måjhone del bire k' a l' minme gosse [goût] k' å cåbaret. Et 87 åcint des femes di boeveus d' bire serént d' acoird pol dispinse.
I seront terto(te)s bénrade ahessîs. Paski pocwè ?
Pask' Interbrew vént d' fé ene soce avou Phillips po-z askepyî [créer] ene pitite pompe di måjhone. Ça s' lomreut li "Perfect Draft", on no ki n' a seur nén stî edvinté a Djoupeye.
L' usteye n' est nén nouve. Heineken endè vind ddja e l' Olande. Li modele Interbrew-Phillips åreut ça d' bea: li bire sereut rafroedeye pal machine, et gn åreut eto ene pitite bawete po vey çou ki dmeure dins l' tonea.
On ptit d' tonea, savoz ! Djusse 6 lites di bire, on cazî, djans ! On sfwait bari serè vindou, a pårti do moes d' nôvimbe 2004, po 14,99 €, dabôrd kel cazî costêye 8 €. Po cmincî, on-z årè des baris d' Djoupiyire et di Stella. Pus tård, kécfeye eto del bire di Lefe et d' Ougård (Hoegaerden).
I parexhe ki ça dvreut fé rcrexhe li boevaedje del bire al måjhone, k' a ene miete baxhî dispu sacwants anêyes.
Lucyin Mahin, li 7 di setimbe 2004, eplaidî divins Li Rantoele lº 32 (2004).
Marques célèbres: la mort de Miss Belga.
Recwiyem po Miss Belga.
Vos vos sovénroz, seur, d' on franc Walon u l' ôte ki mousse en on ptit botike di viyaedje et dmander:
- On paket d' Belga file, ô, Mareye.
Les Belga, c' est ene måke di fabrike di cigaretes, k' a stî enondêye e 1923, pal societé British American Tobacco (BAT) pol martchî bedje.
Miss Belga, l' essegne del måke.
Les cigaretes Belga on t todi stî assoçnêyes, so les pakets et les afitches di rclame, a l' imådje d' ene feme k' on-z a lomé Miss Belga.
Onk des prumîs a l' aveur dessiné fourit René Magritte. Il aveut prin modele so s' feme Georgette. Li poirtrait da Magritte est l' imådje d' ene feme dislaxheye [émancipée] des anêyes 1930, avou des courts tchiveas et on fén riya avou s' boke clôse. Ene miete grandiveuse, direu dju bén.
Pus tård, Miss Belga va radjonni, et haper on franc riyoe, ki mostere ses beas blancs dints.
Des côps, Miss Belga shonne on pô zozote, avou s' tchapea sol costé. Afeye, ele si prezinte come ene djonne feye foirt serieuse.
Bråmint des afitches riprindèt les troes coleurs do drapea bedje: noer, djaene et rodje. C' esteut eto les coleurs des pakets.
|
|
|
|
"Miss Belga" va-t ele divni "Miss Olanda" ?
Li måke a djoké podbon e 2004, cwand BAT a displaecî li fabricåcion di s' sorsoce [filiale], li cigaretî Vanderhelst, e l' Olande.
R.I.P. po Miss Belga.
Lucyin Mahin, li 8 d' awousse 2004, eplaidî divins Li Rantoele lº 32 (2005).
Petite histoire du capitalisme social.
Les ovrîs-patrons, veyous pa Karl Marx, Leyon XIII eyet Tchåle de Gaulle.
Les mwaisses sont les mwaisses, li grandeur n' î fwait rén.
C' esteut on spot walon po dire ki les ovrîs dvént schoûter minme on mwaisse k' esteut on ptit rabodrou.
Schoûter, djel vou bén croere, mins bouter et esse payî a l' asulon. Nén po ene pîce di pwin, et l' patron s' endè bôrer plin les potches...
C' est çou ki Marx esplikéve, la ddja ene hapêye. Por lu, les mwaisses d' ene société comierçåle - al fén des féns, les accionåres k' ont-st apoirté l' tchetin [capital] -, i groujhèt [exploitent] les ovrîs, tot metant l' mwin so tote li wangne. Dabôrd ki l' benefice divreut esse ripårti, mitan ås ovrîs, mitan ås mwaisses. Eto, po les comunisses, gn a ni crik ni crak ! C' est les ovrîs ki dvèt esse mwaisse di l' eterprijhe. Et s' ripartaedjî les wangnaedjes inte di zels.
Come di djusse les capitalisses respondént ki c' esteut les ovrîs, todi e greves et ki n' vlét nén bouter leu sô, ki stronnèt l' eterprijhe, et spîter l' meur k' i sont-st adjoké dsu [saper le mur sur lequel ils sont perchés].
L' ahike avou l' atuzlêye marcsisse, c' est k' on n' pinse k' ås sorvaleurs [plus-values] ki sont ddja hoûte, et nén kimint fé todi dpus d' benefices dins l' avni. Si sait on bén [or chacun sait] ki l' ci ki n' avance nén, i rescoule.
Ça fwait k' sacwants on tuzé a des ôtès voyes, come li påpe Leyon XIIII. Ci-ci ricmanda, dedja el fén do 19 inme sieke, ki les ovrîs åyénxhe droet a des pårts di l' eterprijhe. C' esteut dins li rlomêye inciclike "Rerum Novarum". Pol prumî côp, l' Eglijhe catolike mete noer so blanc k' ele ni sotént pus les gros, avou l' idêye dirî l' tiesse di rtaeyî les poretes [couper l'herbe sous le pied] ås comunisses ki sont po les pôves, mins ki n' croeyèt ni a Diu ni a Diale.
Å 20inme sieke, ci côp cial, ci fourit Tchåle de Gaulle ki bassina po cisse troejhinme voye la, inte li capitalisse amerikin et l' comunisse sovietike. Li minme poizmint [positionnement] ki si idêye politike ki l' Urope ni dveut nén esse li ptit tchén d' l' Amerike et l' inmi des Payis d' l' Ess.
Ciste avuzion la a moenné les societés d' comiece a dner po rén sacwantes di leus accions ås ovrîs - et ås manaedjeus - estô di les rmonter trop foirt et d' elzî payî des trop grossès cwinzinnes. Ça a stî sayî, metans, avou les moenneus d' avion dins les cpagneyes d' aviyåcion. Po lzès discoraedjî a fé greve, ca, s' i fjhèt greve, li valeur del kipagneye tchait el boûsse, et si voeyèt i leu spågne-måle si vudî.
Les Amerikins vont co pus lon. Po wårder tos les cwårs dins l' societé, les caissses di pinsion sont metowes dins l' grande cagnote.
Oyi, on bea sistinme... tant k' ça va bén.
Mins cwand totafwait toûne li cou, come ça a stî l' cas po Enron e 2002, les ovrîs si rtrovèt bineus [chômeurs] avou des accions dins les mwins djusse bounes come papî d' brouyon (po n' nén dire ôte tchoi), et tote leu pinsion k' a fondou come del glaece ki rlegne.
Did la l' idêye - k' a cmincî a si spåde dins kékès grandès boesses el Walonreye - di dner ås ovrîs, nén des accions mins des opcions.
Ene opcion, c' est on droet po pleur atchter ene accion del societé a on metou pris. Po les ovrîs, ci pris la va esse ene miete odzo do cours di boûsse å moumint k' on lzî dene. Si les travayeus fijhèt d' leu mî, et ki l' cours di boûsse del societé monte, il åront ene pårt des benefices a vni tot fjhant valeur leu-z abondroet, dj' ô bén: leu-z opcion.
Et ci serè pårmint li minme wangne ki l' accionåre X k' åreut yeu atchté ene accion li djoû ki l' ovrî a rçû si opcion.
Et c' est bén çoula ki tant Marx ki Leyon XIII et co de Gaulle volént: ki l' benefice fouxhe ripårti li pus djusmint possibe inte les mwaisses - les bayeus do capitål - et les ovrîs (ki fjhèt mopliyî l' tchetin).
Cwand i dnèt des accions ås ovrîs, les patrons lezî fjhèt rglati k' il ont yeu ene fele ogmintåcion, mins si l' accion berôde, il ont ça a leu guete. Avou l' opcion, come ele n' a nole valeur cwand on l' dene, ele ni pout nén esse contêye po on salåre, et les ovrîs polèt todi dmander a esse rihôssîs, a fwait ki l' vicaedje divént pus tchir. Mins nén dtrop, po n' nén fote li societé so s' panse, come ça a stî l' cas avou l' SABENA.
Diner des opcions ås ovrîs, c' est come si Marx et Adam Smith endirént brès dzeu brès dzo, et s' etinde come deus lives dins ene avoenne...
Lucyin Mahin, li 24 di decimbe 2002.
Une solution pour la pénurie de main-d'œuvre agricole en Allemagne ?
Fé bouter les tchômeus dins les cinses ?
Lanawaire, Dictrich Kahn, li minisse federå almand d' l' agriculteure, a yeu ene cråne idêye. A rabaxhî di 10 procints li nombe d' etrindjîs a polu vni travayî din sles cinses et les cothês [entreprises maraichères] e l' Almagne. Les plaeces divnowes libes divèt, di totes foices, esse dinêyes a des Almands, copurade des bineus [chômeurs].
Tos les cis ki breyèt e toeteas [è teûtês, a tûtês, è twètias = sur tous les toits] k' i gn a dtrop d' etrindjîs e l' Almagne ont tchaké dins leus mwins [applaudi]. Po ene boune idêye, ci nd esteut ene prumire !
Awè, et taiss k' oyi, valet, [certes], mins gn a vola ene aguegne [un problème]. Cwand les cinsîs et les cotlîs volît trover ces rålès oujheas la [oûhê, ojê, ouja = ces oiseaux rares], dj' ô bén des tchômeus almands ki vôrént bén ovrer ezès tchamps, il ont stî fé corwêye et berwete [ils sont rentrés bredouilles]. Pont, u foirt waire, di bineus ont bén volou si vni manni les mwins, et anichter les solés dins les tchamps et les cotiaedjes [petits jardins].
Sabaye si sereut-st ene ovraedje må payeye ? Nonna, savoz. C' est minme lavola k' i gn a les pus hôts wadjes dins les cinses [salaire agricole] e tote l' Urope. Pocwè dabôr ?
Hans Lafontinne, li prezidint do borenbonde almand, s' a vnou esplikî divant les filmureces [caméras] so RTL almand.
Li må est bén pus parfond k' çoula, end ala-t i divant on kessioneu ki n' e rivneut nén. C' est ki les mestîs u çk' i fåt travayî d' ses mwins, et souwer des gotes, et-z esse cané [trempé jusqu'aux os] pa tos les tins, ces ovraedjes la n' ont pupont d' agrès po nolu [n'intéressent plus personne], cabén les pardeurants bineus [chômeurs longue durée].
Ça fwait ki, pol moumint, gn a des banslêyes et de camiontêyes di legumes ki pourixhèt dins les tchamps, pask' on n' a trové nou ovri po les vni code. Les cotlîs [maraîchers] s' endè råyèt les tchveas, et traiter di tos les nos leu politico-tecnocrate di minisse ki n' a måy pestelé dins del cråsse daegne, ni poirter ene betcheye d' ansene dins on royon.
Et nosse sindicalisse mwaisse-cinsî lowandjî les ovrîs polonès ki vnèt mo volti travayî dins les tchamps pa tos les tins. Et s' sont i todi di boune umeur, ene fåve e l' boke, on riya so les lepes et ene xhaxhlêye [hah'léye, chachléye = éclat de rire] e gozi.
Les Almands, erala-t i co, sont divnous tertos des ptits bordjoes, et s' riwaitèt i did hôt l' ovraedje di leus fivîs [" fiéviers " = habitants du même fief = compatriotes] divins les viyaedjes, ki souwèt sonkenaiwe po lzî produre leu-z amagnî. Si on-z espaitche des vårlets etrindjîs di vni bouter [travailler] dins les cinses, c' est des bokets etirs di l' economeye agricole ki vont tourner e cou d' poyon [péricliter]. Et disparexhe podbon. Eyet rimete e tchomaedje les sacwants ovrîs almands ki travayèt co dins les cinses.
Ci pozicion la d' èn ome k' a les deus pîs so tere (come tos les cinsîs) nos divreut fé rtuzer a deus côps li problematike del mwin d' ouve etrindjire e l' Urope.
Li mintålité des djins d' asteure, c' est : 1) ni waire fé d' efants " pask' i n' åront pont d' plaece " ; 2) fé fé des hôtès scoles a tos leu-z efants ; 3) diner des cwårs a n' rén fé ås cis ki rexhèt foû des scoles et ki n' trovèt pont d' plaece ; 4) espaitchî les travayeus des pôves payis d' abaguer [immigrer] aviè l' Urope ; 5) diner des gros traitmints et des mutuweles a tos les ovrîs, minme å pî del schåle.
Tolminme kî k' a ene tiesse ki ci n' est nén fok ene wårniteure [ornement] po mete dissu s' coir, voerè bén k' on sfwait maxhot deurrè ostant ki l' bon tins, ça vout dire, nén des cints ans ! C' est çou k' on lome on mélange explosif.
Målureuzmint, les sconte-mezeures, gn a nou politikî ki les pôreut enonder, pask' ele vont disconte 200 ans di bouta [lutte, travail] po ene sôcieté democratike et ki vike bén. Ci sereut teyoricmint :
1) ecoraedjî les djins a fé di pus d' efants ; 2) mete des cwotas po les djonnes moussî dins les hôtès scoles ; 3) ni nén payî li ci ki n' fwait rén di s' difåte ; 4) leyî moussî tos les abagants ki vlèt vni bouter e l' Urope ; 5) leyî les cwénzinnes dischinde come on vout, et n' nén oblidjî les eployeus a prinde des lwès sociåles po les ptits ovrîs.
I gn a ki l' mezeure limero 4 a esse " politicmint comifåt " [politiquement correcte]. El vouxhe, nel vouxhe, [qu'on le veuille ou non], fårè bén ki l' Urope li mete e plaece did ci 20 a 30 ans. Mins fårè eto ki tos les payis el fiyénxhe e minme tins.
Et vo l' la l' nouk, di-st i l' soyeu !
Lucyin Mahin, divins: Li Rantoele.
Les Français qui s'installent en Belgique s'y adaptent-ils facilement ?
Si mete a s' boûsse el Beldjike.
Po les Francès, ça lzî shonne, aprume, simpe come bondjoû. C' est po ça k' i s' coboutèt a l' ouxhlet [se bousculent au portillon] cwand on-z est po vinde ene sôcieté e nosse " Grande Patreye ". Ripinsans al Djenerale di Beldjike, avou Suez; Cockerill avou Usinor; et lanawaire Petrofina avou Total, sins rovyî les raketes Donnay avou l' Grope Tapie.
Portant, cwand arivèt vaici, francs come des tigneus, come s' i srént e leu payis, i s' ritrovèt co mo sovint lodjîs a l' Åbe Coûte Djoye [logés à l'Arbre Courte Joie = déçu].
Polamor ki [par le fait que] les ptits adires [différences] k' i gn a inte les deus costés d' Kièvrin, c' est des tchitcheyes sapinse zels. Portant, cwand i les carwaitèt [examiner de près], ci n' est nén si tant des tchitcheyes ki ça. Do moens, c' est çou k' i nos espliket dins ene di leus rvuwes " Réussir à l' étranger ".
" Si mete a s' boûsse el Beldjike, ça a l' air fén åjhey, mins ni t' î feye todi nén ! " sapinse ene advocåte ki s' ocupe des dossîs d' evestixhmint des Francès e nosse payis.
Eyet l' papî s' nos dene-t i cénk ponts k' i gn a mo [assez bien] d' l' adire etur les Francès et les Bedjes.
Po cmincî, les Bedjes ont les deus pîs so tere et sont les tchimpions do sistinme D. I sont pratikes å dla [extrêmement pratiques] et s' tirèt i leu plan la k' les Francès dimorèt-st en ahote [bloqués].
Deujhinmmint les Bedjes n' ont pont d' firté nåcionåle, dabôr ki les Francès sont nacionalisses ki l' diâle [à l' excès].
Troejhinmmint, les Bedjes sont des djins sins brut, des modesses, k' ont l' modesteye dins l' song, adon k' les Francès, c' est bén cnoxhou, ont des grandès djaives.
C' est li scoladje di cåze, parèt, ca on nos î aprind a n' nén-z esse grandiveus. Nost egzåmin d' maturité, metans, n' est k' ene formalité, wica ki tertos adierceye si côp [réussit], adon ki l' batchot [baccalauréat], el France, c' est on sfwait asclairixhaedje [une sélection sévére] al fén d' leu sgondaire.
Pus tård eto, avou leu sistinme des Hôtès Scoles di totes les cognes, les Francès aprestèt les studiants a s' mete so ene schålance [hiérarchie] wica ki les cis del copete rilvèt l' minton come on purcea po passer l' bî.
Cwatrinmmint, sapinse todi li rvuwe francesse, les Bedjes ont l' comiece [commerce] dins l' song, li sens des affaires sapinse zels.
Cénkinmmint, les Bedjes ont stî etraityîs [exercés, formés] a cweri des mitan-voyes [solutions de compromis] tchaeke côp k' i gn a ene bisbisse k' avént ene sadju [quand un conflit intervient quelque part]. C' est les bén lomés compromis a la Belge. Dins des pareys etruvéns [circonstances], les Francès ont ptchî [préfèrent] li rexhowe d' otorité, wica ki l' pus foirt, u li pus hôt metou sol schåle, oblidje les ôtes a shure si avuzion.
Après çola, li gazete dene sacwants tuyos po les Francès, s' end ont håsse, si mete tot doucetmint avå les djins d' nos djins [s'intégrer harmonieussement chez nous].
Profitoz, dijhèt i, di l' apriyesse et l' esperyince dins les martchîs eternåcionås di vos soçons beljes. I sont les bénvnous patotavå l' daegn pask' i n' sont nén asclawés a l' uzaedje do francès lingaedje po fé martchî a l' etrindjî.
Et pu, dit-st ele co li rvowe ås eterprindeus francès ki vlèt moussî el Beldjike, waitîz d' ariver a l' eure a l' ovraedje, et d' aveur apresté vos dossîs pol djoû ki vos avoz dit k' serént presses.
Loukîz d' arindjî amiståvmint les ptitès bretes, purade ki d' monter e smince [s'emporter] et d' souker ezès bårires [donner des coups de tête dans les barrières = choisir l'affrontement].
Eyet, last but not least, ni baltoz [se moquer] nén les Bedjes a cåze des coplicåcions di leus institucions: Flande, Walonreye, Brussele, Francesse Cominålté, Cominålté djermanofone (pocwè nén " almande " ?); flamindje cominålté (pocwè nen " neyerlindofone " ?). Les Bedjes riyèt bén d' zels-minmes tos seus. Mins s' n' etindèt i nén si tant li rizêye [ont moins le sens de l' humour] cwand c' est ds etrindjîs k' elzî dijhèt leus cwate verités.
Adon cwè ? Voerè-t on divant waire les djins d' Total u d' Usinor k' ont moussî a Petrofina et a Cockerill aprinde a djåzer walon ? Våreut motoit mî sayî dvant avou ls Olandès del BBL.
Lucyin Mahin, li 15 di fevrî 1999, nén eplaidî.
L'excès de loi est une tare pour l'économie
Li trop-plin di lwès ecoraedje li tchomaedje et distrure l' economeye
Dins "li Waibe [site internet] da Louline Voye sol Walon Lingaedje", ki vos estoz dsu pol moumint, vos trovroz on papî, so l' minme sudjet veyou teyoricmint: "Gn a bén des lwès ki sont bounes... ça depind po kî" sicrît pa Djan-Pire Yernåd, on prof di sociolodjeye å Noû-Lovin. Vochal, nos alans dner l' crachwere ås frés Bernard, di Poitchrece [6929 Porcheresse-en-Ardenne]. Onk des deus s' a stî estalé a Vierziye [5575 Willerzie] mins i tnèt botike ambedeus [tous deux] dispu ttaleure 45 ans.
Dm. (Li dmandeu) : - Li botike di Poitchrece est a rmete. Gn a des djins k' ont stî vnous, mins ça n' s' a nén polou arindjî. Pocwè, ô, Moncheu Bernard ?
F.B. (les frés Bernard) : - On n' s' a nén etindou paski, soeye-t i k' c' est des djonnes k' ont l' accès å mestî mins i n' ont pont d' liårds, soeye-t i k' c' est des cis k' ont ddja on niyå [un " magot "], sapinse k' on dit, mins i n' ont nén l' accès å mestî. Et sins l' accès al profession, on n' pout pus rprinde on botike.
Dm. : - Cwè çki c' est d' ça po åk, ô, vos, l' accès å mestî ?
F.B. : - C' est cnoxhe on minimom di contabilité et di manaedjmint d' eterprijhe [gestion d' entreprise], la, ça. Fåt passer èn egzamin.
Dm. : - Portant, vozôtes, dinltins, avoz bén rprin on botike sins tos ces tchinisses la, edon ?
F.B. : - Dji n' avéns måy pont fwait d' comiece divant. Mi, dj' a rpris on botike a Vierziye, la 45 ans. Et on n' m' a rén dmandé do tot, cwand dj' a rpris l' traeyin.
Dm. : - Et vos n' avoz nén fwait berwete [échoué] ?
F.B. : - Nonna, puski djel a rpris la 45 ans et ki dj' estans co la. Gn aveut adon cénk botikes a Vierziye. Asteure end a pus k' onk, li nosse.
Dm. : - Dj' ô bén [cela signifie] ki totes ces lwès la, c' est del biestreye, adon k' gn a do tchomaedje totavå, edon ?
F.B. : - Oyi, ostant d' tchomaedje k' i gn a pattavå asteure, on dvreut favorijhî l' accès å mestî ås djonnes, et n' nén dmander on moncea d' diplomes et d' rôleas [" rouleaux ", certificats] k' on nd a nén vormint dandjî po.
Dm. : - Paret minme k' i fåt on diplome po netyî les scoles ?
F.B. : - Ayi, po-z aveur ene plaece come rinetieuse des scoles dins on bork [gros village] nén lon did ci, faleut aveur on diplome.
Dm. : - C' est åk, da, tolminme, enute [c'est pénible, aujourd'hui] !
F.B. : - Avou ostant d' tchomaedje k' i gn a asteure, on n' favorijhe waire li ci - u li cile - ki waite di tirer si plan po-z aveur d' l' ovraedje.
Dm. : - On ptit patron ni såreut pus fé ses contes tot seu, dowô, asteure ?
F.B. : - On ptit patron, s' i n' a nén on secretariat sociål po l' dishaler [débarasser] del papireye, i n' è såreut pus rexhe tot seu.
Dm. : - Vos, metans, vos fjhoz fé çoula a Libråmont ?
F.B. : - Oyi, dji nel såreut pus fé mi-minme.
Dm. : - Onk ki vôreut s' ocuper d' ça li-minme, i pasreut les troes cwårts di s' tins dins ses papîs, sins manaedjî [gérer, traiter] ses afwaires ?
F.B. : - Vola ! I sreut toltins dins ses papîs, et si åreut i co toltins des rapels [et, qui plus est, il aurait...] pask' i n' sreut jamwais e regue po rén. Gn a télmint di lwès, gn a télmint d' reglumintaedjes di totes les sôres, k' i gn a pus a s' i rtrover, tinoz.
Dm. : - C' est po discoraedjî les djins ki vlèt tirer leu plan.
F.B. : - C' est po disgoster les djins ki vôrént travayî, ki s' vôrént eployî ene sawice [quelque part]. Ça discoraedje les ptits patrons d' egadjî do personel paski c' est dtrop d' arnåjhes, c' est dtrop d' eguegnes [trop de problèmes, d'ennuis].
Dm. : - Vos avoz on djonne vijhén k' est mnujhî [menuisier] ?
F.B. : - Ayi, i vôreut bén prinde èn aprindice [apprenti]. Mins gn a tant d' paprasreye a fé po ls aseurances et tot l' sint-fruskin k' al fén des féns, i n' s' a nén leyî adire, et n' a egadjî nolu [personne].
Dm. : - Ça fwait k' on n' aboute [inciter] waire les djins d' egadjî des djonnes, dabôrd ?
F.B. : - Djusse. Vs avoz des djonnes k' ont fwait leus scoles di mnujhreye [menuiserie] et ki vôrént bén ovrer come aprindisse po-z aprinde li mestî. Ebén, i n' savèt moussî nene pårt a cåze di totes ces ehales [tracasseries administratives] et ces coplicåcions la.
Dm. : - C' est del canvolansté [inconscience], vormint. Ça les ahåye, dandjreus, di wårder les djins sol hawea [sur la houe = au chômage].
F.B. : - On l' croereut bén, todi !
Lucyin Måhin, divins: Li Rantoele, l° 4, setimbe 1997
Economie: La faillite de la banque Barings (1995).
A Singapour, fén mierseu divant s' copiutrece...
Tot djouwant avou les cwårs di s' patron...
I disploume li banke del royinne d' Inglutere et fé tronner les
martchîs ås tites [bourses] dins l' monde etir...
Nick Leeson; adje: 28 ans; mestî: golden boy
avou nost advizeu po l' economyince, Biyel Dåbî:
Li Rantoele: - C' est a n' nén croere, dwô, Monsieu Dåbî, k' ene banke come li Barings fuxhe blantcheye a cåze d' ene seule djin?
Biyel Dåbî: - C' est l' vraiy, nerén. L' avoz léjhou come mi dins les gazetes !
L.R.: - Et del fåte d' on ptit djonnea ki n' est nén co rsouwé padrî les orayes.
B.D.: - Vint ût ans - et toutes ses dents - et k' i n' les aveut nén co, parit.
L.R.: - Comint k' ça s' pout bén fé, don ça?
B.D.: - Il a biyté come on saké djouweu d' cåtes, u d' kine [loto]; u la come-z avîz dinltins les cokîs et les colebeus. Udonbén les araedjîs après l' fotbal.
L.R.: - I fåt des nouzomes monceas d' cwårs, dandjreus, po splomer ene banke come li Barings - li banke del royinne d' Inglutere. Eyu çk' il aleut cweri ces liårds la, hê, lu.
B.D.: - C' est çou ki vos distrompe. Avou li tecnike des futeures [E: futures, F: options], les somes metowes e djeu ni sont nén si strôrdinaires ki ça. C' est çk' on lome l' efet djîsse [effet de levier]. Si vos wangnoz, vos wangnoz gros. Mins si vos pierdoz, vos estoz pol diâle eto !
L.R.: - Cwè çki c' est d' ça po åk, ô, ces futeures la? C' est come vos avoz li Belfox sol martchî ås tites di Brussele, nonna?
B.D.: - Oyi, oyi. Metans les Moléns del Royinete di Xhoutsiplou ki fjhèt des torteas po les biesses. Il ont fwait martchî avou les poirtchîs [éleveurs de porcs] po vinde, dju dirans l' alimint " moyinea " [porcelet sevré], a 10 F do kilo. Åy mins non pus, si l' mayisse rimonte et rdobler d' pris å moes d' djanvî, udonbén ki l' dolår rizoubele a 40 F come ça nos pind å nez, usk' elle irè, leu wangne? Por zels n' aveur nole saizine, i vont acter on waeranti po-z esse ahessî tote l' anêye a 5 F do kilo.
L.R.: I n' handlèt nén avou leu-z asheurance, po ça?
L.R.: - Neni. C' est ene banke come li CERA ki lzî atchete ene futeure sol martchî ås dinrêyes [ås dveres] di Chicago. Li vindeu del futeure ramasse les primes. Si l' pris do mayisse ni bodje nén, i met totafwait el taxhe et il a bén wangnî si djournêye. Si l' mayisse rimonte, nerén, adon, il est oblidjî d' end acter et del rinvinde a piete. Mins to sins bén k' tos ces çanses la, i n' les aveut nén metou el cagnote li djoû k' il a vindou l' futeure. I travayént d' èn ôte des costés. Ça fwait ki l' djoû k' i fåt k' i rpayixhe si mayisse, il est d' kession k' il åyixhe les rins stocaesses, dê.
L.R.: - Et c' est ça ki l' Nick Leeson a halkiné [chipoté], dabôrd, li?
B.D.: - Nén vormint. Li, il actéve tot li mzeura [l'indice] do martchî ås tites di Tokyo. C' esteut on djeu d' tirlibibi so èn ôte djeu d' tirlibibi [l' efet sordjîsse].
L.R.: Ci côp chal, dji n' vos shû pus, la, mi !
B.D.: - Ça n' m' etone nén. Ces martchandijhes la, dayeurs, on dit k' les patrons d' bankes k' ont pus di 40 ans n' î coprindèt rén laddins, eyet k' les djonnes ewaerés did moens ki 30 ans fjhèt tolminme cwè avou.
L.R.: - Come avoz li Nick Leeson?
B.D.: - Come vos avoz li Nick Leeson ! Il aveut wadjî ki l' martchî ås tites di Tokyo aléve gritchî pår. Ç' a stî djusse li contraire. Après l' tronnmint d' tere di Kobe, il a fougnî dins tere, oyi. Et la come les fonds d' pinsion, zels, ki dvèt payî leus pinsionés al fén do moes, et ki contént, po ça, vinde des tites so Tokyo ? Mins il estént pus maléns, zels: i s' avént asheurés avou des futeures. Ça fwait k' c' est li Barings ki lezî a rpayî l' diferince.
L.R.: - Ayi, eyet inla, c' est l' royinne d' Inglutere k' a payî pol pinsion des ptitès djins. C' est co on bea côp dé on laid, dabôrd?
B.D.: - Veyou di ç' costé la, oyi !
L. M., 1995, nén eplaidî.
Li pris do papî: dabôrd po ridschinde?
Dins si dierin moeti [bulletin mensuel], li Banke Brussele Lambert [BBL] nos dene on studia - mo bén scrit - so les pondants eyet les djondants do pris do papî. Si vos seriz po-z enonder ene novele gazete - come Li Rantoele - ci sereut pår ene novele ki vos nd årîz di l' agrè po [qui vous intéresserait au plus haut point].
Dispus l' kiminçmint di l' anêye passêye, li papî a rmonté di 30 a 65 porcints, ça depind des sôres. Ç' a stî 50 porcints pol papî a gazete.
Vola sacwantès anêyes, les avni-sincieus [futurologues] avént bassiné so les noveas trevénts [la nouvelle ère] do buro electronike, sins pus nou papî. Ces advineus d' Sint-Nicolais la sont voyes ricoutchî, dispus don. Ça a pus rade sitî l' contraire. Avou des fotocopeyreces dins tchaeke buro, dins tchaeke sicole, avou des scrireces lazer - u a intche, todi - dilé tchaeke copiutrece, gn a l' papî ki vole, dji n' vos di k' ça !
Les ôtes pocwès del crexhinne [croissance soudaine] del dimande - adon do rmontaedje des pris - ces tins chal, ça a stî:
Por zels responde al dimande ki crexheut, les papireyes ont fwait des novelès oujhenes, todi ås pus grandes, todi ås pus ovrûles [productives], come di djusse. Et ki vont dandjreus cminçi a tourner tertotes eshonne ! C' est aprume ci facteur la ki dvreut fé baxhî les pris l' anêye ki vént - motoit bén.
Mins gn a-t i nou risse di manker d' bwès, a ç' trin la?
Dazård ki nonna. Dins ci secteur la avou, gn a on fel candjmint. Li Scandinaveye, dinltins, c' esteut zels ki mwaistrixhént li martchî do bwès. Ci n' est pus inla enute. Li pårt del Sicandinaveye divins l' hågnance [l' offre] do bwès n' est pus ki d' 13,5 porcints. Ki c' esteut co 25 porcints lanawaire !
Paski pocwè? Des payis come Braezi, Malezeye - evnd. - ont flaxhî des stindêyes et des stindêyes d' aforesses natureles djus. Dins les damaedjes ki c' est l' forflaxhaedje des bwès li cåze [dont la déforestation est responsable] z avoz li råvlaedje des teres [érosion], les grossès aiwes [inondations], eyet les sboulmints d' terén [glissements de terrain].
Ça fwait ki, co todi a cåze des côps di scorijhe [fouet] des Green-Peacîs [et des Green-Peaçresses], on s' a metou a rplanter les tienes et les vås tos costés. Noûf côps so dijh, li rbwezlaedje s' a fwait avou des sôres d' åbes mo crexhantes, come les ecaliptus, k' on pout dedja z abate après set ût ans. Cwand to pinses ki po on sapén do nôrd, fåt al boune 30, 40 ans, et co hay !
Po racourti, dins les anêyes a vni, dji dvréns aveur:
L.M., li 30 d' octôbe 1995, boket eplaidî dins Dépêche de Wallonie; l° 120 ; djanv-96.
Li margaye eter li SABAM et les tévédistribouweus:
Kî çki l' pona, kî çki l' cova?
Si vos avoz dedja djouwé teyåte, u monté on concert, rén k' d' ôre li mot SABAM, vos avoz motoit yeu les frumjhons [frum'jon, frum'hon = vous avez tremblé de peur].
Li SABAM [Société Belge des Auteurs, Compositeurs et Editeurs], c' est ene grande måjhon ki fwait payi les monteus d' concerts, et rinde leus droets d' oteurs åzès scrijheus d' pîce di teyåte, di muzike udon d' paroles di tchansons. C' est paski l' Sabam fwait si ovraedje cosincieuzmint k' ele doet bén sovint djouwer å djindår et-z è sinte [mettre a l'amende] onk u l' ôte k' årént " rovyî " di mete li mwin el boûsse.
Bråmint des payis sol daegne [dans le monde] srént bén djalous d' nozôtes, k' onz a ene sifwaite organizåcion po disfinde les droets des årtisses måcnoxhous, dj' ô bén les parolis, et les copôzeus d' muzike. E mwints payis d' Afrike et d' Azeye, metans, z avoz on tchanteu ki paye bea-z et tchir po-z ecassetler ene novele tchanson en on studio, eyet l' samwinne d' après, z avoz des hacneus [pirates] ki vindèt si cassete, ricopieye e fråde, dins tos les martchis do payis. Et rén moyén d' fé siconte di ça, låvå. Les acvierneus [dirigeants] ont bråmint ds ôtès cayets è treche [ont bien d' autres préoccupations] ki di s' cotaper po les grawiants et les tabeurinants [les 'gratteurs' d'instruments a corde et les 'tambourineurs'].
E Beldjike, moman Sabam est la, et ses ptits efants ont leu cheke ki lzi tchét el boke tot fricassé al fén do moes, u al fén d' l' anêye, ça depind. Sins couratreye, sins kerwêyes.
Li Sabam ni fwait nén payî ki les såles a concert. Ene di ses meyeutès pratikes [client], c' est les tchinnes di tévé. Ki payèt direk leu pårt, come di djusse. Mins avou, gn a les tévédistribouweus, les societés k' ont racoirdé vosse posse å cåbe, el plaece di l' grande araegne d' antene k' ablavéve tot vosse toet [qui envahissait votre toit].
Et c' est djustumint la k' i gn a l' nouk, disst-i l' soyeu [c' est la où le bât blesse]. Et dji vs va dire pocwè.
O moes d' setimbe 1995, li Sabam a câssé li contrat ki l' aloyive ås tévédistribouweus. Ça fwait ki, teyoricmint, å novel-an, i srént-st oblidjîs di clôre 16 tchenås. Ladvins, gn a les deus Brussele [RTBF 1 et tévé 21], on Lucsimbork [Club RTL] et les troes France [TF1, FR2, FR3], po n' djåzer ki des ciles ki les Walons rwaitèt pus voltî.
Li Mestî [union professionnelle] des tévédistribouweus ahoule a toetea [crie sur tous les toits] ki c' est ene nouzome biestreye [une erreur gigantesque].
Mins pocwè, å djusse, k' i sont-st insi cohigne cohagne avou l' Sabam, dê, zels? La ene kesse a 5 francs, la, wê.
Kession d' çanses, don, valet, come todi. Les teledistribouweus årguwèt ki les beas 2 miyårds di francs [la somme rondelette de ...] ki l' Sabam lezi scrote tos ls ans, et bén, ki ça dvént d' trop por zels. Ça fwait rmonter l' abounmint po les tévérwaitants, k' ont todi d' pus a pus håsse d' acter ene antene schwele [sicwèle, chwèle, hyèle] [ene parabole, cwè], et di rwaiti po rén les minmès programes.
" Prindoz asteme ! ", end alèt-i les racoirdeus å cåbe ås Sabamîs, " li batch si rtoune todi sol pourcea. Vos alez stronner li poye ås ous d' ôr. "
Sapinse De Wergifosse, li prezidint do Mestî, si les abounés baxhrént [bach'rint, bah'rint] fok di 10 porcints, bråmint d' tévédistribouweus divrént clôre botike. Paski, dist-st i todi li, i s' vont dabôrd divu acostindjî [ils vont bientôt devoir faire des frais] avou l' replaeçmint des cåbes di keuve, ki l' tins a forcrexhou [les cables en cuivre dépassés actuellement], påzès fîles di vere [fibres optiques].
Li Sabam, tant k' a leye, respond k' ele fwait viker mwints pitits årtisses, inte di zels, des tchanteus walons, et k' c' est l' pris a payî pol sipéciålté di nosse culture [notre spécificité culturelle]. K' a ddja bén målåjhey di sorviker come ça avou l' waire di cwårs ki lî rvént, di ces trevints d' rastrindaedje chal [en cette époque de crise].
Cwand vos leroz ç' papî ci, vos såroz ddja l' response: gn årè k' a drovî vosse posse a Brussele !
L.M., li djoû del Sint Nicolais 1995, nén eplaidî.
Chômaedje el Europe, replaeçmint des oujhenes [délocalisation d' industries] eviè les Noûs Industrijhîs Payis [NIP], apoirtaedje di bon martchî produts des NIP eviè l' Europe, scotaedje del societé [fracture sociale], dj' ô bén: aritchixhmint des gros et apôvrixhmint des ptitès djins des deus costès.
Vola sacwantès mwaissès pîces do puzz [puzzle] economike del fén di nosse sieke chal. Tuzans î ene miete eshonne.
D' onk des costés, z avoz les recloyiveus [protectionnistes]. I djhèt k' i fåt tote foice aspaitchî les bon martchî produts di mousser el CE. Ça fwait k' i fåreut clôre les frontires, dabôrd. U les co resserer pus foirt, todi. Poy k' ele sont dedja beazebén cloyowes, metans po les cayets d' cinse [produits agricoles], les toeles [le textile], les fiers [produits sidérurgiques].
Les rafiants do vicaedje e viyaedje [amoureux de la vie rurale] serént co rade di ci costé la eto. Les prumîs a disparexhe dins ci djeu d' tirlibibi la, c' est les ptitès cinses, les ptits ovroes [ateliers], les ptitès oujhenes testiles, les ptitès soyreyes, les moléns, et vos nd åroz. Les eterprijhes di famile si ratroclèt [fusionnent] po fé des nouzomès måjhons, les grossès bwates, sapinse Chôze. Ci n' est seur nén dins les viyaedjes k' ele s' iront eståvler.
Les araedjîs pol walon serént bén di ci mestî la, avou [de cette tendance, de ce parti], la, zels. Li sorvicaedje do walon, et si rvicance [renaissance] est aloyeye, aprume, a l' alance [dynamisme] des viyaedjes. Disk' ås djoûs d' enute, c' est todi les viyaedjes k' ahessèt li walon è ly fornixhant li pus gros di ses cotuzeus[es] et scrijheus[es].
Serans les frontires, dabôrd.
Waitîz bén a çou ki vos djhoz et a çou ki vos fjhoz, end alèt-i les libe-discandjeus [libre-échangistes]. Savoz bén ki si l' Europe apoite des martchandijhes des NIP, elle end î epoite eto. Et des monceas, co bén. Di 1988 a 1994, les epoirtaedjes eviè les cwate dragons d' Azeye nonne-ponantrece [Asie de Sud-est] - dj' ô bén: Singapour, Hong-Kong, Taiwan, Corêye nonnrece; les epoirtaedjes eviè ces payis la, di dju, ont crexhou do dobe [+100%]. Les ciles eviè les payis ASEAN [Indonezeye, Malezeye, Taylinde et avår la], did dipus do dobe et dmeye [ > + 150%]. Cloyoz les frontires avou ces payis la, et c' est e Djapon u el Amerike k' il iront-st acter les produts d' industreye k' il ont dandjî. On cårcule k' i gn a, el Europe, al boune, 12 miyons d' djins ki leu-z ovraedje est elaxhî [dépendant] åzès martchîs d' epoirtaedje eviè les NIP. Cloyoz cit ouxh la, et c' est 25 miyons d' pwinteus ki vos åroz el Europe, el plaece di 12 miyons pol moumint.
Et s' nos rmimbrer li crize di 1930, ki l' Europe, djustumint, avot serè ses frontires po soi-disant disfinde si industreye. Di ces trevints la, gn aveut 4 miyons d' bineus [chomeurs] el Almagne, termetant k' i gn end a, ouy, 3.990.000. Tote ene simbolike po les cis k' ont do ritna [de la mémoire]. C' est avou ci lewin la ki l' Adolfe aveut prusti si påsse.
Målåjhey - pôve nozôtes eyet les tchéns d' tcherete ! - di si fé si prôpe tuzêye sol calema [les dédales] di ces grandès kesses economikes la. Målåjhey ca målåjhey [extrêmement difficile], aprume si on vout copezer ses idêyes, po dmorer a mitan voye.
Ene des rexhowes [solution] - et vos n' mi froz måy rimougnî mi parole so ci pont la -, c' est l' teleovraedje. S' adjonde a ene eternete, et bouter so vosse copiutrece di måjhon po vosse patron di Lidje, d' Anvers, di Rotterdam, u di Sidney. Totafwait est possibe.
Pocwè n' nén eterlûter avou [faire concurrence a] les Indyins u les Filipins tot copôzant des botins di tchmin d' fier a Xhoute-si-plout, inte d' aveur rlavé les schweles et d' aler foyî si corti?
L.Mahin, li 6 do ptit moes, 1996, divins: Li Rantoele l° 1; automne 1996.
Li paskeye des bressenes Interbrew
I.
Dji vôreu bén ene Djoupiyire [une Jupiler].
" Sorry, i have only Labatt beer ", vos respondrè-t i l' boss do cabardouxhe di Toronto [Canada], u çki vos avoz vudî po-z endè dischinde sacwantes, eter deus avions.
" Aboule todi, c' est cabu blanc et blanc cabu ! ".
Vos n' avoz nén minti. Li måjhon lidje-et-lovanrece Interbrew (Stella + Djoupiyire) vént d' racter les bressenes Labatt do Canada. Nén on ptit boket, poy k' i sont troejhinme sol martchî canadyin.
Les corwaiteus des bourses [analystes boursiers] si dmandèt si les Bedjes n' ont nén yeu les ouys pus grands ki l' vinte. Minme si elle a bråmint baxhî sol martchî ås tites [bourse] di Toronto ces tins chal, li valeur da Labatt riprezinte cwandminme tote ene anêye di cash-flow da Interbrew.
A Lovin, on n' si sbare nén po ça et on zûne k' on a co des tchåslêyes [des bas de laine] di liårds a dispinser.
Les pus sûtis pinsèt ôtrumint. Dins l' djungue del hôte finance eternåcionåle, gn a k' ene mwaisse-rîle: mougnî u-z esse mougnî. Interbrew, disk' asteure todi, est co ene soce di famile. Mins, avou tos les zwers [héritiers] k' i gn è doet aveur å djoû d' ådjourdu, les manaedjeus ont sogne [ont peur] k' i gn è vegne èn abrokeu [un prédateur] - a môde di Carlo de Benetti avou l' " Djeneråle di Beldjike " dinltins - et payî bea-z et tchir po s' rinde mwaisse del sôcieté. Et naturelmint foute les manaedjeus a l' ouxh !
Mougne u to serès mougnî.
L.M., li 4 di setimbe 1995
**************************************************************
II.
Li paskeye des bressenes Interbrew (shûte).
Nos vos avéns ddja cåzé, dins l' " divant-Rantoele " do moes d' awousse 1995, ki les bressenes Interbrew, li måjhon lidje-et-lovanrece [louvano-liégeoise] ki rashonne les markes Stella et Djoupiyire [Jupiler]; ki Interbrew, di dju, aveut racté li deujhinme bressene do Canada, les bires Labatt. Dins l' troussô del marieye, les Bedjes ont trové les birreyes [fabricant de bière] Moretti, 12 % do martchî del bire el Itåleye.
Li martchî do cåzilea [de la péninsule] n' a pont d' agrè po [n' intéresse pas] Interbrew, k' on-z a tchanté après Lovin. Portant, diâle m' ancate, il a co des belès anêyes di créxhinne divant li. Onk dins l' ôte [en moyinne], l' Itålyin boet 25 lites di bire so èn an, sol tins ki l' Bedje endè boet 110.
Mins gn a ene ahike. L' Itåleye est on foirt å lådje martchî, ki l' eterlutance î est waeraxhe ca waeraxhe [où la concurrence est extrêmement sauvage]. Did la, li wangne sereut trop stroete, sapinse zels.
Po dire li vraiy, Interbrew aveut-st ene sorsoce [filiale] itålyinne, Interbrew-Italia. Nén grand tchoi, poy k' ele ni rprezintéve ki 5 % des vindaedjes di bire avår la. Les djins d' Lovin l' avént rvindou ås Olandès di Heineken e moes d' fevri 1995.
Fåt croere ki les deus soçons s' etindèt come lives e l' avoenne [comme deux lièvres dans de l' avoine = comme larrons en foire], ca i vnèt di rmete çoula. Heineken a racté Moretti, avou.
I n' ont nén dit po cobén [ils n' ont pas révélé le prix de la transaction], mins li gazete di finances inglesse, Financial Times, a zûné on pris eter 4,5 et 5,2 miyårds di nos beas ptits francs. Interbrew n' a nén disdit li novele.
Les canleus et les canlresses - end a tofer, don - brûtièt ki Interbrew a stî oblidjî di vinde Moretti, po rpayî les nouzomès eprontaedjes [emprunts colossaux] k' il avént fwait po racter Labatt. Les Lovanîs, come di djusse, respondèt ki c' est totès mintreyes. Po-z endè fé on vraiy, i pretindèt mordicuss k' i n' savèt nén co çou k' i vont fé del pactêye di cwårs k' i vont ramasser tot vindant Moretti.
Dins les ptits viadjes eto, cwand ene sakî k' est strapé rivind si oto po rpayî ene dete, i gruzine e toetea [il chante sur tous les toits] k' ele ni valeut pus ene tchike. Gn a on bea spot walon ki dit çoula mî k' mi, mins dji n' parvén nén a rtoumer dsu.
Mel pôriz pa des côps rtrover?
L.M., 1996
**************************************************************
III.
E volant riloper Bass...
Interbrew s' ritrove a pesteler dins les broûs del pitite basse ki nos tént a distance di l' Inglutere. Vla ene tournêye di Stella-Djoupiyire ki lzî va coster dins les trinte miyårds. Kéne emacralêye pinte a vudî !
José Schoovaerts, divins: Rabulets, l° 218, djanvî 2001.
Oblidjeye lweyålmint di payî ses contribucions so des cwårs k' ele n' a måy toutchî, ...
... elle end a s' sô et fwait li fén d' leye-minme.
[Dans l'obligation légale de payer des impôts sur des sommes jamais perçues, elle déprime et se suicide]
Si on vos dénreut cit advinea chal: dji so bedje; dj' a stî tchanteuse; on moumint, dj' a stî divant Elvis Presley, ki cmincive djusse, et divant les Beatles dins les hit-parådes. Kî çki dj' so ?
Bayoz vosse linwe å tchet ?
Dji m' lome Janine Deckers mins ça n' vos dit seur rén. On m' conoxheut pus rade di m' nom d' sinne: " The Singing Nun " sapinse les Inglès. Po vozôtes, les Walons, dji serè " Sour Sorire ". I estoz asteure ? " Dominike - nike - nike end aléve tot simplumint ... "
Ezès tchåtes [dans les hit-parades, " charts "] divant les Beatles, avoz dit ? Ça doet fé des nouzomès pactêyes di liårds, dê, çoula ?
Djusse, Ågusse !
Mins vo l' la li nouk, dit-st i l' soyeu. Po cmincî, riloucans ene miete li contrat k' elle a siné avou Philips, li produjheu des plakes [disques]. Les rweyåltizes a payî a Sour Sorire sont di 3% des vindaedjes an gros e Beldjike et 1.5% des vindaedjes an gros foû payis. ene barbôjhe, cwè. Ces Olandès la, freut spès u çk' i s' piedrént, savoz, zels.
Ene barbôjhe ? Nén po ene mierdjin [un individu], todi. Mins gn a co ene ahike. Nosse beguene, come totes les beguenes, a fwait veu d' pôvristé. Les kékes k' arivèt tos les moes del sabam, e si nom, ele les reviesse sol conte del SNR [Soce Nén Recwårlante, ASBL] di si beguinaedje. Nos estans diviè les anêyes 1960 et des.
1966: Janine Deckers tape li cote sol håye [quitte l'habit]. Li beguinaedje, dwô, ni doet nén esse al dicåce. Mins i n' pierdèt nén l' nord, nerén, ça, zels. I fjhèt siner on rnon al k' esteut beguene. Ele rinonce a si no d' sinne " Sour Sorire ", et a tos les cwårs k' elle a bayi å covint.
Sacwantès anêyes pus tård, nosse Janine riçût ene grande invlope des contribucions, po dvu rpayî les tayes [taxes] di l' anêye 1966 so tos les sous rindous a l' SNR. L' SNR, come di djusse, ni vout nén payî, poy k' ene SNR, ci n' est nén tayåve [est non imposable].
Erclamåcions, rirclamåcions, pus c' est les noerès cotes. Li djudjmint do tribunå d' deujhinme schålon d' Brussele scheut come on maca [tombe comme un marteau de forge] li 22 d' djun 1982. Les contribucions di 1966 divèt bén esse payeyes pa Sour Sorire et nén pa l' SNR.
Stoumakêye, ene djin ! Ki scrît des letes a braire å Rwè, å minisse, a si ancyin beguinaedje et å rçuveu des contribucions, cabén k' ele sait bén k' il est buké come on bok. On lî rtént so tot çou k' ele wangne, direk del sabam. L' ouxhî est tos les djoûs e si måjhon et on lî vind ses meubes et ses ahesses. Al fén des féns, elle end a si sô eyet, li 29 di måss 1985, ele fwait li fén d' leye-minme.
Poenneuse paskeye !
K' årîz fwait, vos, e si plaece ?
Nole ardire å djudjmint do tribunå di deujhinme schålon d' Brussele, sapinse Djan-Pire Boûsse èn advocat ki dene sicole a ene icheke [institut de hautes études commerciales] a Lidje. Ci djudjmint la a divnou djurisprudince et a rsiervou sacwants côps dispus don. Metans po des docteurs ki travayèt dins ene clinike, avou on statut d' SNR. Les malådes payèt li clinike å no do docteur, mins li clinike ni rind fok k' ene pårt des cwårs åzès tubibs. Ces-chal sont tayåves [imposables] so totes les somes payeyes e leu no al clinike, et l' anêye k' ele sont payeyes, minme si l' SNR [li clinike] ni rpaye les médcins ki 6 moes après. Il avire åzès Cotribucions [le fisc estime] ki les cwårs toutchis pal clinike et nén rpayis ås docteur, c' est ene sôre di plaeçmint por zels, come d' acter des sicavs u des pårts BBL, metans.
Ciddé, li sabam payive Sour Sorire e si nom. C' est çoula li tayåve etrevin [l' évènement taxable]. Si, pus tård, Janine Deckers a bayi ces belès mastokes la å beguinaedje, çoula ni rwaite pus åzès djins des Cotribucions.
Teyoricmint, todi. Paski ci n' esteut nén foirt sûti, di ci bucté di rçuveu la, di språtchî ene djin discwårlêye [insolvable] [ki n' payreut nén, ki ça vaye come ça vout]. Il åreut dvu, al plaece, si rtourner disconte les djins d' l' SNR, k' estént pouris ritches, taiss, zels. ene porsujheure [procédure] k' on lome l' accion bihairdrece [action oblique]. Dins l' accion bihairdresse, si B doet des çansses a A, mins k' i nel sait payî, et ki C doet des çansses a B, A put ndaler rclamer ses cwårs amon C, k' est motoit ecwårlé [solvable], don, li. Mins po ça, i lzi faleut mostrer ki l' SNR do beguinaedje n' esteut nén ene Soce Nén Recwårlante, mins bén ene soce recwårlante [société commerciale]. Nén målåjhey, rén k' avou les 1.5% des vindådjes di Dominike - nike - nike el l' Åstraleye, li Nouve-Zelande, Israyel, li Hongreye, l' Årdjintene, l' Afrike Nonnerece, et vos nd åroz.
... " en tous chemins en tous lieux, elle recherche le Bon Dieu, elle recherche le Bon Dieu. " Gn aveut vormint k' leye, saiss, dins ci spoûle [récit] la, k' el ricwereut, li Bon Diè.
" Dji croeyeu ki ces djins la alént esse bråmint pus chariståves avou mi, la, mi ", sicrijha-t ele, li Janine, divant di fé maleur di s' coir [se suicider].
On n' vos aveut måy seriné, ô, båshele, k' i faleut leyî croere les beguenes !? Eles sont payeyes - eyet bén payeyes - po çoula.
L. Mahin, li 6 di setimbe 1996, nén eplaidî.
Por vos sepe les ca et les ma: F. Delaporte; Soeur Sourire, brûlée aux feux de la rampe. Plon, 1996.
(Page des entreprises wallonnes utilisant la langue wallonne dans leur communication). Pådje po les eterprijhes di Walonreye ki metèt do walon ene sadju dins leu cvindince (mårcutigne)
