dierin rapontiaedje - last update: 2006-11-06.
Dji rvén cåzu del Mongoleye
Nos n' vicrans nén tofer
So ces djaenès teres ci
Nosse plaijhi.
Saint-John Perse
Ki c' est lon l' Mongoleye ! Lon, lon erî di d' ci ! Eco pus lon ! Ô, dji sai bén : ådjourdu, avou leus areyoplanes, vos frîz l' voye so sacwantès eures di tins, on djoû å d' pus. N' espaitche. Por mi, rén n' est pus lon ki l' Mongoleye. Mi, c' est cwarante anêyes, vos m' etindoz, cwarante anêyes etires ki m' voyaedje a duré. Et n' nén ddja esse seur d' î aveur avnou, paret, el Mongoleye !
Eyet vozôtes, avou vos machines a wapeur, vos m' vôrîz fé acroere ki l' Mongoleye est tot près, d' abôrd pa drî l' ouxh do cåbaret ! Ki vos irîz bén, tes ôtes ! Neni. . . Dji n' l' a kéke feye måy veyou, ç' payis la, il est trop lon po rén k' ene vicåreye. . .
Aboutez m' co ene pinte !
Si dji tén bén, dj' end a ndalé l' an 1910. Dj' esteu 20 ans vî ; å fond del fosse, on djheut : i drovèt des houyires, el Mongoleye, i prometèt des grossès payes, eyet co des rawetes ! Les cis k' s' egadjèt n' vont nén sôdård. . .
- Ewou ç', ça, l' Mongoleye ?
- E l' Amerike, surmint !
- Taijhe tu, va, loigne ki t' es ! C' est dlé l' Ostraleye !
- Nonna ! Pus lon ki l' Rûsseye ! Ki l' Chine ! Di ç' costé la, dj' a dmandé a nosse mwaisse di scole !
Tot hagnant dins leu crossion, å fond do beur, tot raetchant el tcholeur eyet l' noere poûssire, les pus djonnes divizént a catchete :
- S' on nd ireut ! Alans è ! El Mongoleye ! Årdant ! Les grossès payes ! Les negues eyet les tigues ? Les elefants ! Li fôrteune ! Les tropikes !
- Santé !
. . .
On nd a télmint cåzé, del Mongoleye, aviè 1910.
. . .
Gn aveut dins m' vijhnåve ene båshele avou des grands afrontés ouys ki vs fijhént rodji ; tot d' on côp, vosse sonk boleut, vos n' savîz pus cwè fé d' vos pezantès mwins. Zabete. Li feye Colot. On dimegne al nute, dji sôrteu d' amon l' Pelé. . . Vos n' l' avoz nén conoxhou, vozôtes, li cåbaret d' amon l' Pelé, k' on-z î rpasséve tos les djoûs al nute, e vnant foû do beur, eyet l' dimegne å matén, po boere li gote. . .
- Ti sôrs d' amon l' Pelé. . .
- Oyi. Dji sôrt d' amon l' Pelé. . . Dji rmonte pal rouwale do ptit bwès. I fjheut tiene. Les tiyoûs sintént a vos rinde dournisses. La Zabete, li feye Colot, k' arive, pa dvant, avou ene banse plinne di mannetès lokes, dji m' è sovénrè todi.
Tot d' on côp, dj' a volou sinte si tchå, si pea miernowe sol minne, i faleut, i faleut. Li banse a tcheyou et les lokes ont stî stårêyes sol pîssinte, cwand dj' a bouré Zabete dins l' hourêye. . . C' est si hinêye di frumele eyet d' souweur. . . L' odeur des tiyoûs. . . Cwè vloz !
. . .
Infin, do côp, s' vinte a rinflé. Do côp, i faleut k' djel mareye, li Zabete : ses parints et les minnes s' avént ddja d' abôrd metou d' acoird, sins s' dire grand tchoi, cwè vloz !, c' est insi k' ça aléve dins l' tins, i n' fåt nén rire !
. . .
- Metoz ene pinte a tot l' monde, Zande !
I faleut k' djel mareye, oyi, mins mi, dji n' sai douvént, mins del vey insi, ça m' disgostéve. Ti direus vey ene poere molonêye.
Al fosse, on m' fijheut aler :
- Ké novele, valet ? Ti l' as bén emantchî, don, l' Zabete !
- Kî çk' a emantchî kî, dins l' istwere ?
- Ça costêye tchir di planter si stape avou ene pareye a leye !
- T' esteus l' cwantrinme ?
- C' est da kî l' efant ?
- Da mi !
- Non ! Da mi !
- Da tot l' monde !
Ça les fjheut bén rire, laid petård ! I djipént plin leu panse eyet m' couyoner tote li djournêye ! Eyet mi, dji stoféve dins l' noerixheur.
Tantea k' on djoû. . .
- Continowe, insi !
- On djoû, télmint k' on m' aveut fé assoti, dj' a apougnî m' pic. . . Dj' a flaxhî a l' astcheyance. . . I fjheut stof, dji m' è sovén, dji tanfléve et å pus k' dji tanfléve, å pus ki dj' goirdjive del poûssire, et å pus k' dji stoféve. . . Mi pea esteut tote letchasse, wai, ene maxheure di souweur eyet d' tcherbon. . . Âtch ! Djel sin co enute !
Dji n' aveu touwé nolu. . . Kéke feye ki ça åreut yeu stî mî. . . On m' a foutou a l' ouxh, ti sins bén. Pupont d' ovraedje, li prijhon, motoit, ene kimere ki dj' n' è vleu nén. . . Eyet peu d' ene vindjince. . . Cwè vloz !
- C' est adon k' ti t' as stî egadjî pol Mongoleye ?
- Oyi. Dj' a rtuzé a tot çou k' on djheut : les grossès payes, les tigues. . . Vaila, dji sereu mwaisse-ovrî, direk, avou des ptits Mongols dins m' brigåde. . .
Gn aveut on buro, a Tchålerwè, c' est vaila k' il egadjént des ovrîs pol Mongoleye.
Pocwè fé ? I drovént des houyires, låvå, s' apinse k' on djheut, et i n' î cnoxhént rén. Les ovrîs k' endalént divnént mwaisse d' ene brigåde di doze ovrîs mongols, i lzî faleut aprinde li mestî, ostant dire tot. Å buro do ministere, l' ome n' aveut nén l' air do saveur cwè et come. . . A pårt relére ses papîs eyet les clatchî avou 36 catchets. . .
- Ewou ç', li Mongoleye, ki dji lyi dmande.
- Do costé del Rûsseye.
- C' est lon ?
- Oyi, da ! I m' shonne, todi. . .
- Kibén d' djoûs d' voyaedje ?
- Dji n' è sai rén mi ; cénk, shijh. . . Kéke feye deus samwinnes. . .
La, tén ! Tot çou k' dji saveu, c' est ki l' londmwin, dji purdeu l' trin a Tchålerwè po l' Almagne, ki dj' aveu siné on contrat po dmorer låvå, el Mongoleye, cénk ans e rote pol moens. Oyi mins waite a twè, la : cwand dji rvénreu, dj' åreu wangnî ostant k' si dj' åreu yeu greté chal tote ene vicåreye ! Dji sereu ritche. . .
Noû ! Dji n' åreu pus rén a vey avou les minåbes di d' ci : dj' åreu veyou des tigues eyet des elefants, dji mareyreu ene negresse, kéke feye, pocwè nén ? Dji n' rivénreu e viyaedje ki po m' mostrer avou leye ; après dj' ireu dmorer al veye, a Tchålerwè, ou minme a Brussele !
. . .
- Rimets lyi ene chope, Zande !
- Dji n' aveu rén dit a nolu, bén seur : tot ça s' a fwait so deus djoûs d' tins.
Li mårdi, dji m' bateu el fosse, li mierkidi, dji sinéve mes papîs, eyet l' djudi, tot timpe å matén, dji ramonçléve sacwantès lokes et haye evoye !, dins les rouwales do viyaedje, sins m' ritourner eyet sins dire a rvey a nolu. El Mongoleye ! Abeye !
E viyaedje, on-z a co surmint fé aler s' linwe, eyet raconter ki dji m' aveu stî taper e Sambe, ki dj' aveu må tourné eyet m' fé etertini a Tchålerwè, ki dj' esteu evoye ås set cints diales, å Congo ou co pus lon, el Mongoleye !
Mes parints ont ratindou, dji supôze, pu il ont brait ene miete, dandjureu. Adon il ont ridschindou dins l' fosse.
- Et l' Mongoleye ?
- Maria Deyi, m' fi ! Ki ça est lon. . . Les prumîs djoûs, dins l' trin, dj' a bråmint rî e m' capotene : dj' aveu disparetou ! Eyet ls ôtes, les cis ki m' couyonént, ki cåzént télmint del Mongoleye ! I nel vierént måy, pôves mivés ! Dji disployive mes papîs po les rwaitî dji n' a jamwais seu foirt bén lére. C' esteut scrît dins totes sôres di lingaedjes, avou des catchets d' totes les cognes : dj' aléve esse mwaisse-ovrî el Mongoleye !
-'nez m' cor ene pinte, Zande. . .
- A mi les grossès payes eyet les negresses ! Dji m' sinteu foirt ! Ritche !. . . di tos les cwårs ki dj' aléve wangnî, eyet des liårds k' on m' aveut dné e buro d' Tchålerwè, po les costindjes do voyaedje.
. . .
Ça n' a waire duré. . . Dji vou dire : dji n' a nén rî lontins. . . Mins l' voyaedje. . .
Maria ! Cwarante anêyes. . .
C' est cwand dj' a volou intrer el Pologne, après troes samwinnes di voyaedje.
Mes papîs n' valént rén, s' apinse a zels. C' esteut dins on viyaedje al frontire.
Il a falou fé scrire a Tchålerwè, k' esteut ddja télmint lon erî. . . Les letes rifjhént l' voye ki dji vneu d' fé. . . Drola, dji m' dijheu, i faleut l' tins k' on compurdaxhe, i faleut k' on trovaxhe çou ki n' aléve nén, k' on fjhaxhe bodjî les bons siervices, ki l' response rivnaxhe djusk' a ci. Adon, i mankéve co té catchet, ou té permis, ou tél ôte papî, eyet tot ratakéve. Des moes k' ça a pris. . . Tenawete, dji m' dijheu : va rzè ! Fwai dmey toû ! Mins cwè vloz ! Eraler, c' esteut m' fé couyoner troes côps d' pus. Les djindåres ratindént kéke feye après mi, ene kimere, èn efant, pont d' ovraedje. Il åreut falou rpayî l' buro ki m' aveut egadjî pol voyaedje. . . eyet des cwårs k' i m' avént dné, i n' dimoréve cåzu pus rén. . . Nonna, kindale ! Avanci, avanci, djusk' el Mongoleye !
Po fini, li boune lete a toumé dins les bounès mwins. On m' a leyî moussî. Shijh moes après nd awè ndalé, dj' ariva-st el Rûsseye. A pårti di d' ci, li tere n' aveut pont d' no, come s' ele vénreut seulmint di skepyî. Dji saveu bén k' dji dveu passer par ci po-z avni el Mongoleye, mins pa wice aler ? Kimint ? Avou kés liårds ?. . . Ca dj' esteu rnetyî, avou l' istwere el Pologne. Il a falou k' dji cweraxhe di l' ovraedje. Mi idêye. . . Mi idêye. . .
- Boes on côp, il irè mî !
- Mi idêye, c' esteut d' ramonçler sacwants liårds por mi saveur tcheryî pus lon. . . Dj' a stî vårlet ene sawice e l' Oucrinne on payis d' avår la , dj' a bribé dins des veyes ki dj' n' è cnoxheu nén ddja l' no, dj' a doirmou dvins les hourêyes, dj' a sayî d' fé do botikî, do handleu, do frôdeu. Dj' endaléve tofer : li Mongoleye, c' est pa wice ? Li Mongoleye ? S' i vos plait ?
7
Bråmint des djins n' compurdént rén a m' djårgon a mitan rûsse a mitan djesses.
Bråmint n' mi savént responde : i n' avént måy oyou cåzer del Mongoleye. Portant, dj' aveu mes papîs muchyîs dins mes potches ; c' esteut bén scrît : mi, mwaisse-ovrî, li grosse paye, li brigåde di doze Mongols, les elefants, li hoye. . .
Deus, troes, cwate feyes so les anêyes ki dj' a passé a coberôler pa tt avå l' Rûsseye, dj' a tcheyou so ene sakî k' aveut ddja etindou cåzer d' on payis lon, lon erî, lomé Mongoleye. Ci djin la m' mostréve ene plaece å levant, avou on djesse tronnant, nåjhi, avou ene mwin å lådje ki fjheut oyi, neni, oyi, neni. . .
. . .
Ci pwis la, gn a yeu ene guere, ene longue, ene deure, dins l' nive eyet les broûs, avou des såvadjreyes come on nd a jamwais veyou des sfwaites avår ci : des djins k' on pele come des puns ou k' on coûtche so des léts d' breujhes. Des côps k' i gn a, on-z etindeut monter, ene sadju avå l' longue, longue sitårêye rascovrowe di nive, on boerlaedje di sofrance, ene sacwè a divni sot, cwand on-z est pierdou å mitan d' on payizaedje tofer tot noer å cir eyet tot blanc al tere.
Dj' a stî prijhnî des Rodjes, pu des Blancs, et adon des Rodjes, eco on côp, puski dj' aveu stî amon les Blancs. Wai ! Troes doets k' dj' a pierdou ! Edjalés !
Deus a m' droete mwin, eyet co ene doye a gåtche ! Dj' a passé des anêyes a costrure on tchmin d' fier.
. . .
Kibén d' biles ki dj' a poirté ? Des meyes eyet des meyes ! et kibén d' kilometes di vwè est ç' ki dj' a costrût ? Des cints ! Des meyes ! Les prijhnîs tcheyént come des moxhetes, mindjîs des viers, edjalés, tenes come des araegnreyes ; on ls eteréve raddimint, a 50 metes des baracmints. . . Des côps, on n' parvineut nén ddja a fé on trô, télmint ki l' tere esteut deure come ene pelote di fier.
Li vwè avanceut après l' levant ; mete après mete, dji m' dijheu : vola ! Li Mongoleye ! Moes après moes, dji m' è raprotchive ! Djel sinteu, djel saveu : ça m' arivéve pus sovint d' rescontrer, dins on hamtea ou l' ôte, k' on-z î fjheut toubak, ene ou l' ôte pitite djin avou ene djaenåsse pea ki m' dijheut : Avår la ! Levant ! Mongoleye !
Deus ou troes côps, dj' a parvinou a evoyî ene lete a Tchålerwè. Ci n' esteut nén åjhey, sav' ! Faleut ratinde k' on prijhnî fouxhe diliberé - ça n' arivéve nén trop sovint. I faleut k' i s' leyaxhe adire do prinde ene lete ; i faleut k' dji trovaxhe do papî et ene pene å bon moumint, ça voleut dire atchter on lanchtoûne. . . Mins, d' tote façon, Tchålerwè, el Sibereye, cwè çki ça vout dire ? Rén.
- Taijhe tu, va !
- Rén, di dj' !
. . .
Dins les prijhnîs ki s' sipiyént leu schene po fé avanci l' vwè, i gn aveut onk. . .
- Ass co a boere ?
- Neni.
- Tén !
- Bon, k' est çki dji djheu, don, mi ? . . . Oyi : gn aveut on prijhnî, Djôzef k' on l' loméve, cwand il a savou k' dj' aléve el Mongoleye, i m' a vnou trover :
- Mi, dji cnoxhe bén l' Mongoleye, dit-st i. Dji sai bén eyu çki c' est : dj' î va eto ! El Mongoleye, gn a di l' ôr plin les rixhots, gn a k' a s' baxhî pol ramasser. Gn a pont d' ivier, c' est come si l' moes d' may deurreut tofer, eyet les cmeres, s' apinse k' on dit, c' est les pus beles do monde. Nos vicrans come des princes !
- Come des rwès !
- Tofer !
- C' est insi k' on-z a soçné, nozôtes deus Djôzef, el Sibereye. Nos avéns l' minme but : li levant ! Ça dnéve des foices po sorviker, tins k' les ôtes prijhnîs toumént onk a onk å boird del vwè di tchmin d' fier ki tcheryive, picote a migote, après l' Mongoleye.
Gn a yeu des såjhons, des anêyes, on-z a oyou cåzer d' ene ôte guere, eco pus fele. Les wådes n' estént nén a leu-z åjhe, peu del pûnicion kels oblidjreut a monter å front ; mins tot ça s' passéve télmint lon erî, cåzu dins èn ôte monde. . .
Ça n' avizéve nén veur.
On-z aveut des droles di noveles, des teribès istweres di macsådaedjes, di prijhnîs k' on vudive leu sonk pol rimete dins les voennes des sôdårds, ou k' on fjheut passer dvant les sôdårds po fé peter les menes. Les wådes nos tnént a gogne.
Mins tot ça, c' esteut pa drî, pa drî. Nos deus Djôzef, nos bouréns come des araedjîs : el Mongoleye !
Å pus k' on-z avanceut, å moens k' on rçuveut des noveles, li guere tournéve a rén, on n' saveut pus dispårti çou k' esteut l' vraiy di çou k' aveut stî sondjî, rimetou ou roisté, fwait a mezeure ki l' novele voyaedjive djusk' a nozôtes. . . Kéke feye ki çou k' on-z apurdeut esteut ddja passé dispu des razanêyes ? Kéke feye ki tot ça n' aveut måy arivé ?
Mågré ça, a mezeure ki les bruts del guere discrexhént, li Mongoleye, leye, aprepyive, pa dvant, vaila. On-z oyeut cåzer d' leye, di tins in tins, cwand on rescontréve on payizan ou on novea prijhnî, on novea wåde ou on rôleu k' aveut stî vey di d' l' ôte costé del roye do cir.
Dj' esteu come alouwé ; dji n' aveu pupont d' sonk, pupont d' tchå, pupont d' tcholeur. . . Mins dji péyive. . .
On matén, å bon tins, la l' Djôzef ki m' atôtche :
- Ç' côp ci, valet, on n' doet pus esse si lon !
- Kibén ? A t' shonnance ?
- Sacwants djoûs, s' on rote rade ! Deus samwinnes kéke feye ! Dj' a dvizé avou on moujik ! "Twè trevåtchî grand bwès", dit-st i ! Deus samwinnes, å d' pus !
Les såjhons avént evolés come del foumire. C' est bén simpe, etur li djoû k' dj' end a ndalé di m' viyaedje, tot timpe å matén, eyet l' vesprêye ki nos avans decidé, nozôtes deus l' Djôzef, do peter å diale, dji n' mi sovén cåzu pus d' rén. . .
- T' as minti !
- Di rén, k' dji di ! Di rén ! Gn a rén etur li djoû k' dj' a pårti pol Mongoleye eyet l' djoû k' dj' î a cåzu avnou !
- Cåzu ?
- Oyi, cåzu. . . Cåzu !
Insi, on matén, al pikete, nos avans corou evoye. Ça n' esteut nén si målåjhey ; çou ki rastént les prijhnîs del lever pus sovint, ci n' est nén télmint les fiziks eyet les scoreyes dåzès wådes, c' est pus rade li pawe do s' ritrover å dfoû, sins rén, sins idêyes, mierseu, sins ene ôte plaece wè aler. . .
Nozôtes deus l' Djôzef, nos nd avéns ene di plaece wice aler : a nozôtes, ci côp ci ! Les femes ! L' ôr ! Dji n' aveu k' céncwante nouv ans, ou a pô près, mi coir esteut kéke feye distrût come dj' end åreu yeu nonante, mins dj' aveu co l' agrè, l' eveye do racmincî a viker après on trô d' cwarante ans. . .
Oyi, waite, tén ! N' avans rôlé troes samwinnes å lon dins on grand bwès ki n' è finixheut nén, a mougnî des petches et a doirmi so des mosseas, a stofer do djoû et edjaler del nute, a nos catchî å pus ptit brut, a bouxhî ås ouxhs des izbas pierdowes po dmander nosse voye.
Å pus sovint, l' ouxh dimoréve seré. On-z etindeut ramxhyî å dvins, mins gn a
nolu k' oizeut drovi.
Di tenawete, on dmandéve d' a l' ouxh :
- Li frontire ? Li Mongoleye ? Pa wou ? Pa wou ?
On-z esteut arivés si près. . .
- Tén ! La k' i brait, asteure ! Rimet lyi on vere por mi, Zande !
- Et adon ?
- Po fini, dj' avans sôrti foû do grand bwès ; on taeyeu nos aveut splikî l' voye : li frontire esteut tot djondant, nén ddja ene djournêye a pî ; i nos a metou so li tchmin. Mins å fén mitan d' ene sitårêye tote plate, tote nowe, gn a ene binde di wådes a tchvås k' nos ont racsût.
Djôzef s' a cbatou po cori evoye, pu il a fougnî e tere, touwé d' on côp d' fizik.
- A bén çtile-lale ! Ti mel copeyrès ! Il est bardouxhî m'n ome !
- Taijhe tu !
- Et t'-minme, i n' t' ont nén touwé so plaece, dwai ? C' est bén twè k' est la ?
- Rimet ene pinte, Zande, il est sot, çti-la.
- Ni riyoz nén avou ça ! I n' fåt nén rire ! Mi, on m' a ramoenné å camp ; dji n' aveu pus ene gote d' ameur e coir. . . Fé berwete ! A ene pixheye del Mongoleye !
Après cwarante anêyes di voyaedje ! Dj' åreu bén yeu volou mori so plaece.
Li comandant m' a fwait vni e s' buro tot d' shûte :
10
- Vos estoz Bedje ?
- Bedje ? Dji n' a nén compris do côp. On mot k' dji n' aveu pus etindou dispu des anêyes, on mot ki n' aveut pupont d' sinse. . .
- Dji vs åreu bén yeu fwait fuziyî. . . Ça costêyreut moens tchir. . . Dji m' è cayive, dj' esteu ddja moirt. . .
- Seulmint, nosse govienmint eyet l' vosse ont siné des acoirds. . . Dji n' sai nén çou k' nos alans obtini po diliberer sacwants rén do tot come vos. . . Infin, c' est insi. . .
Dj' a boerlé, dji m' a ctapé eyet braire. . . Rén a fé. . . On m' a rasseré dins on trin, avou des ôtes prijhnîs k' avént rexhou låvå pa des ôtès voyes. . . Gn aveut deus sôdårds avou des fiziks pa dvant l' ouxh do compårtimint.
So troes samwinnes di tins, dj' a rfwait tote li voye en erî, tote li voye k' i m' aveut falou cwarante anêyes etires pol parcori. . . Cwarante anêyes ! Sins l' vey. . .
Troes samwinnes. . .
- La k' i ratake a tchoûler, asteure !
- Vî sot, va !
- Rimet ene pinte, Zande !
- Mins dj' î esteu cåzu, el Mongoleye !
- Taijhe tu ene miete, vî berdelåd !
- Il est fén fô !
- Alez !
Lorint Hendschel, foû di "Did lon", "Les Cahiers Wallons".