Èn ôte tecse, d' èn ôte oteur, ki djåze des Walons del Suwede: Les Walons el Suwede (C. Massaux, 1996).
Li 25 di may 2001, en ene såle dizotrinne del mene di Dannemora k' il î fjheut 6°C, li Veye di Durbu eyet li comene di Östhammar fiestixhént leu-z adjermalaedje. Ene anêye pus timpe, gn aveut yeu l' minme ceremoneye, avou les minmès djins, el såle Matî d' Djer so les boirds di l' Aiwe d' Oûte a Barvea.
Dannemora et Matî d' Djer, la deus nos, wai, ki raprotchèt ces deus veyes la. C' est tote li rmimbrance del paskeye des Walons del Suwede, k' on nd a ddja djåzé sacwants côps dins l' rivowe « Terre de Durbuy ».
Li mwaisse-persounaedje di ciste avinteure la, ci fourit Louwis d' Djer (e francès: Louis de Geer), vinou å monde e 1587 å tchestea di Gayårmont, k' est asteure pårteye do dominne del Clinike Notru-Dame des Brouhires a Tchinnêye.
Kimint k' ci Lidjwès la dvénrè-t i bén li « pere di l' industreye suwedwesse », et l' ome li pus ritche k' el Suwede n' åye måy kinoxhou?
Surmint assez paski c' esteut on bouteu, on capåbe pol comiece, et k' a yeu tos les toûs po-z apicî, cwand el faleut, les bounès ocåzions.
Al difén do 16inme sieke, c' est dins l' Nôr di l' Urope ki ces ocåzions la s' trovèt.
Dispu kékès anêyes, les omes d' afwaires olandès avént diswalpé l' comiece avou l' Escandinaveye eyet les payis del Baltike. Il apoirtént aviè l' veye d' Amsterdam, adon prumire plaece di comiece daegnrece, do bwès pol bastixhaedje, do daguet po-z ahouwer les bateas, do keuve, des peas et des curs, des dinrêyes.
I cnoxhént ossu les ritchesses ki l' Suwede aveut: do minrai d' fier, des stindowes d' aforesses, li foice idrolike. Al copete do martchî, li payis esteut mo påjhire, sins disduts sociås ou militaires, minme si ses djins estént rloukîs come erirés eneviè li restant do continint.
Di Djer serè assaetchî el Suwede pa Wiyåme di Bexhe (e francès: Guillaume de Bèche, ou co: Wellam de Besche), ki s' î trove dispu 1595 avou s' pere et ses frés, come mwaisses di foidjes a Nyköping eyet Finspång. Walon lidjwès lu minme, di Bexhe a fwait vni des ovrîs walons k' avént corou evoye ås Bas-Payis (adon lomés les Provinces Uneyes) po des råjhons di rlidjon (amon nozôtes, Bas-Payis catolikes, les protestants estént ctchessîs).
Di Djer, lu, s' a ddja astaplé la come comierçant et come financî.
Ça fwait k' les di Djer cwitèt Lidje po Dordrecht, poy Amsterdam. I s' î metèt bénrade come courtîs po les martchands walons. Pu, ttossu rade, on les rtrove ki fjhèt dins les åres et les amunicions, tot profitant del shoufe et do salpête prodûts el Walonreye.
I divnèt eto des mwaisses-batlîs, et tcheryî ås martchandêyes inte li Baltike eyet l' Portugal, avou, come raploû-tot, on buro al Rotchele. Po fini, i prustèt des cwårs, notamint å rwè Guståve Adofe del Suwede, on côp ki Louwis årè yeu si intrêye dins ç' payis pa Wiyåme di Bexhe.
Louwis d' Djer divénrè li waerant eyet l' soçon da di Bexhe po l' espwetaedje des oujhenes di Finspång. Cisses-ciales produjhnut des canons d' fier rilomés dins l' monde etir. Louwis d' Djer va divni mwaisse des foidjes e mo des plaeces el Suwede. Il va viker so plancs poes, a té pont k' i dvént li bankî do rwè Guståve II Adofe. Il ahesse ses årmêyes avou des åres sofistikêyes, et avance des fonds po l' ecwårlaedje (i serè rpayî tot-z acwerant li nåcionålité suwedwesse et tot rçuvant des grandès stindêyes di teres).
Avou l' Guere di Trinte Ans, ses fabrikes vont dvou ovrer a make. Et les ovrîs walons k' il î fwait bouter, ni mankèt seur nén d' ovraedje.
Li Guere di Trinte Ans, c' esteut ene margaye inte deus ashonnas, li Ligue catolike, ki rebindléve les payis catolikes, eyet d' èn ôte des costés, on retroplaedje d' Estats protestants. L' årmumint des Suwedwès et di leus aloyîs protestants esteut fabriké el Suwede, et il est probåbe ki des åres fabrikêyes pa des Walons espatriyîs ont siervou siconte des ôtes Walons dmorés å payis ki s' batént dins les rangs des catolikes...
Naturalijhî Suwedwès e 1627, anobli e 1641, Louwis d' Djer mourrè a Amsterdam e 1652, après aveur passé ses vîs djoûs dins les lives e s' dominne di Finspång.
Louwis d' Djer ahouke les ovrîs walons
Et nos Walons di Suwede dins tot çoula?
Å 16inme sieke, nos esténs prumîs po l' ovraedje do fier, paski nos eployéns des nouvès tecnikes, come ene novele sôre di hôt-fornea eyet ene metode di foirdjaedje e deus operåcions ki produjheut on prumî fier a båres. Målureuzmint, les disduts ki ravadjît l' Urope åzès 16inme et 17inme ont fwait tot tourner a cou d' poyon. Eco: on-z aveut spoujhî nosse minrai et abatou tos nos bwès.
Louwis d' Djer aveut comprindou tot d' shûte ki po diswalper abeymint l' industreye do fier el Suwede, i faleut abaguer des ovrîs capåbes, k' avénxhe di l' apriyesse assez. I ndè vleut di tos les mestîs k' i fåt po rprodure låvå tot l' porcessus di fabricaedje, dispoy les fådeus (po fé l' tcherbon d' bwès), disk' ås ovrîs ki stindént des bårs di fier dizo l' maca.
Li recrutmint fourit-st enondé el Walonreye, mins ossu el France (a Djivet), e Lorinne, et çoula dins les rîles, avou on buro di recrutmint et des contrats d' ovraedje sogneuzmint redidjés. Inte 1620 et 1640, i sront a pô près cénk meye a responde a l' apel.
On sait ki Louwis d' Djer aveut-st on couzén, Matî d' Djer (e francès: Mathieu de Geer) (il estént eto bea-frés, åyant spozé deus sours), ki fourit on tins li pus gros fondeu del Tere di Durbu. Di Leufsta, wice k' il aveut rdjondou si couzén, Matî scrijha ene lete a èn ami barveatî, k' il î discrijheut les cwålités ki dvént aveur les candidats å voyaedje (djonnes et foirts), mins ossu les avantaedjes materiels k' i trovrént so plaece.
L' Uppland
Li voyaedje si fjheut viè Utrecht et Amsterdam (wice ki l' egadjmint esteut confirmé). Les Walons egadjîs pa di Djer estént diridjés so Norrköping et continouwént viè Finspång (el Östergötland, å Sudouwesse di Stockholm) oudonbén les foidjes di l' Uppland, å Nôresse di Stockholm. Finspång, li comene ås cwate cints laks, est adjermalêye avou Uwar dispu 1967.
Ki dmeure-t i di cisse pådje comone åzès istweres del Suwede et del Walonreye? L' Uppland, et pus pårticulirmint si pårteye ki s' trove å Nôresse d' Uppsala, conte vint-troes bruks ou viyaedjes di foidjes, ripårtis so cwate comenes. Li comon pont inte ces cominåltés, c' est l' mene di Dannemora, ki fourit considerêye come li prumire mene di fier do monde, ossu bén pol cwantité ki pol cwålité do minrai estrait. C' esteut leye k' ahessive tos les bruks åtoû. On-z î a estrait do minrai disk' e 1992, activité k' egzistéve e 1481 sorlon les pus ancyins scrîts sourdants, mins probablumint ddja al Preyistwere. Mene e plin cir, ele prezinte å viziteu esbahi on trô d' ene parfondeu di cint metes.
Li foidje walone d' Österby
Finspång et l' Uppland
Tant k' ås bruks, i prezintèt des estats di conservåcion pus ou moens mårkés sorlon les moyéns publiks ou privés ki î sont consacrés. Les Durbusyins ont pus pårticulirmint dischovrou li comene d' Östhammar, ki Dannemora ndè fwait pårteye, mins ossu Österbybruk, ki s' enorgueyixh di posseder ene foidje walone dins si estat did dins l' tins.
Li bruk d' Österby fourit l' onk des cis ki posseda et diridja Louwis di Djer.
Li hôt-fornea, di wice ki sôrtént les « gueuzes », longowès båres di fonte, n' egzistêye pus, mins l' foidje des Walons do 17inme sieke (agrandeye et modifieye e 1794) est sufizanmint conservêye po permete å viziteu di discovri les tecnikes metowes en ouve et les condicions d' ovraedje des foirdjeus. Les « gueuzes » passént d' abôrd å foyer di fuzion, wice k' ele estént fondowes et afinêyes po rdure leu teneur di carbone. Après aveur stî batou dizo l' « maca » (ki n' egzistêye pus a Österby, simplumint sudjeré pa ene ombe prodjetêye sol meur et ene binde son), ci fier la esteut presse a esse foirdjî. Tchåfé cor on côp dins l' bas-foyer ou foyer a stinde , il esteut stindou e båres a l' aide di l' aplatissoe accioné pa ene rowe idrolike.
Li pårteye foidje esteut assurêye pa on mwaisse-fondeu, on mwaisse-ovrî et des vårlets-fondeus, dismetant ki l' ekipe di mårtelaedje esteut compozêye d' on mwaisse-mårteleu, on mwaisse-ovrî et des vårlets-mårteleus. Dès l' ådje di doze ans, les valets polént cmincî come « goujåds » ou garçons-tcherbonîs. Sovint, li mwaisse fijheut intrer ses fis ou gendres, po wårder les screts di fabricaedje inte Walons. Tos les valets do bruk aspirént a divni on djoû mwaisse-foirdjeu, pol prestidje et pol salaire elevé. Vu l' pris d' vinte do prodût fini, li direccion del foidje poleut sel permete. Mî, l' ekipe riçuveut ene certinne cwantité di minrai et di tcherbon po produre ee cwantité dnêye di båres di fier. Si ele produjheut pus, ele riçuveut on suplemint di salaire, et pareymint si ele sipårgnive do tcherbon. Donk, å pus k' les foirdjeus estént abiles, å mî k' il estént payîs.
Parmi les locås anecses del foidje d' Österbybruk, on rimåke li « magazin a fier », wice k' estént stokêyes les båres terminêyes. Viè li dfoû del foidje i gn aveut k' ene pitite bawete po rexhe les båres. Li plaece esteut en efet sogneuzmint wårdêye. Po conserver les screts di fabricaedje d' abôrd, mins ossu pol valixhance economike di ç' fier la ki, paret i, si vindeut ossu tchir ki d' l' ôr. Ces båres estént mårkêyes d' on pwinçon, tchaeke bruk possedant li sinne. Li OO d' Österby corespond al lete suwedwesse Ö ki n' a pont d' ekivalint e walon.
En ivier, lorski les tchmins et cours d' aiwe edjalés permetént d' eployî des sglides, ces båres estént acheminées viè l' embarcadère di Kallëro, po-z esse ebaguêyes via Stockholm. Li fier d' Österby et des ôtes bruks esteut principålmint destiné ås acirreyes di Sheffield en Inglutere. Vu si grande cwålité, i sierveut notamint a fabriker des åres, mins ossu des pîces di precizion come les instrumints di cérujyin ou des pîces d' ôrlodjreye.
Li foidje d' Österby incluweut ossu l' « labby », mot suwedwès derivé di « l' abri », wice ki les foirdjeus si rpoizént inte deus pôzes. L' organizåcion do boutaedje (li foidje aléve sins rlaye, les omes fijhént des poizes di troes eures) fijheut k' les foirdjeus n' rintrént e leu måjhones ki do semdi al nonne disk' å dimegne al nute. Dins l' « labby », i polént doirmi et magnî çou k' lzî apoirtént leus femes ou leus feyes. Près del foidje di fuzion, on pout vey on ptit réduit gårni di strin. C' est èn ancyin abri, wice ki pus d' èn ovrî n' s' a nén dispierté di s' somey, asficsyî påzès emanåcions do foyer tot protche.
Inte li manoir et l' eglijhe
Tos ces bruks estént bastis sorlon on plan defini, ki les grands pôles estént li manoir do propriyetaire, li foidje, li viyaedje, l' eglijhe, li campanile ki l' clotche ritméve li vicaedje di tos les djoûs.
Les manoirs demostrént a sufizance li munificence des propriyetaires di foidjes. Li manoir d' Österbybruk, lon d' esse ossu somptueus ki les cis d' Leufsta ou Forsmark, date do 18inme sieke. Di 1802 a 1916, i fourit propriyesté del famile Tamm. Les guides î mostrèt li fåtûle rôlant do dierin propriyetaire.
I paret k' å ptit matén, les eployîs do tchestea rtrovèt l' éndjin a ene plaece diferinne del veille al nute, c' est li spér do dierin des Tamm ki hante les lieux.
Di 1917 a 1932, l' årtisse-pondeu Bruno Liljefors î vica, astalant si atelier dins ene dispindance do tchestea. Actuelmint propriyesté del Fondåcion Bruno Liljefors, li manoir, avou li ptite eglijhe a costé, a bråmint do succès po les fiesses di mariaedje. Ene tchambe nupciåle est minme amenadjêye å plantchî.
Dins les colidôrs, on pout eto admirer li coleccion oridjinåle des litografeyes di l' årtisse suwedwès Sixten Haage, ene istwere en imådjes contant l' avinteure des Walons del Suwede, reyalizêye sol båze del sinteze di multipes sourdants d' årtchives.
Nos î aprindans ki les cominåltés des bruks compurdént li personel des foidjes, mins ossu on grand nombe d' ovrîs et d' årtisans. On djheut di sacantès foidjes k' i gn a k' elle estént des vraiys viyaedjes walons transpôzés el Suwede. Les dmorants do manoir et leu personel estént eto des abagants, et tot l' monde djåzéve li minme lingaedje, li walon.
Å dvins do bruk, li populåcion djouwixheut di multipes avantaedjes. Les efants riçujhént ene « alocåcion di dinrêyes » disk' al ådje di doze ans, insi k' èn acsegnmint scolaire k' a permetou a sacwants d' inte di zels di s' fé ene plaece di tchwès dins l' sôcieté suwedwesse.
Po les grandès djins, l' ovraedje esteut waeranti a veye. Cwand èn ovrî touméve malåde (minme si l' caractere cloyou des bruks les spårgnént sovint des epidemeyes), i continuwéve a porçure si salaire et l' ekipe fijheut si ovraedje. Si l' malådeye duréve, il esteut admis a l' infirmreye, ås bonès sognes do bårbî-cérujyin.
En viyixhant, les bouteus polént passer a ene bouye moens nåjhixhante, avou reduccion do salaire. Ene alocåcion di viyesse, sôre di minimom vitå, esteut octroyêye ås cis ki n' polént pus ovrer. Et les cis ki n' estént pus otonomes estént astalés al infirmreye ki fjheut ofice di måjhon d' viyesse. Les veves riçujhént ene alocåcion di sorvicance.
Les Walons estént pus evoluwés k' les Suwedwès. Il estént prôpes (li bagn do semdi esteut-st ene institucion), si moûssént avou sogne. Amon zels, les rangs sociås estént bén mårkés. Dins les eglijhes, tot come les dmanants do manoir, les foirdjeus et leus familes avént des plaeces separêyes do resse di l' assimblêye.
Pårmi les facteurs avant ristårdjhî l' integråcion des walons dins l' sôcieté suwedwesse, on cite li rlidjon, les pasteurs locås n' voeyant nén d' on bon ouy ces abagués k' estént vnous avou leus pasteurs ki di pus fijhént l' acsegnmint åzès efants.
Mins nos Walons del Suwede estént i calvinisses, avant eventuwelmint cwité leu tere natale po des råjhons di rlidjon, ou catolikes? S' il est vraiy k' ås 16inme et 17inme siekes bon nombe di Walons, protestants å mitan des Bas-Payis catolikes, s' ont espatriés po des motifs di rlidjon, il shonne acwerou enute ki l' ecsode suwedwès n' aveut nole ôte råjhon k' economike.
Les di Djer, zels, s' estént coviertis al relidjon reformêye, probablumint dedja dvant d' cwiter Lidje pol Holande. Mins come li rlidjon reformêye esteut purade li fwait des classes priviledjeyes ou des intelectuwels, les ovrîs et årtisans ki peuplént les bruks walons dvént purade esse catolikes.
On sait ossu k' e 1625, li govierneu djenerå des Bas-Payis catolikes aveut-st emis èn interdijhaedje d' espatriåcion a l' enconte des ferons et foirdjeus namurwès (interdijhaedje sitindou e 1627 a totes les provinces k' estént dzo si otorité). Po djustifyî cisse mezeure (k' est on temon di l' ampleur di ç' movmint migratwere), les otorités si plaecént sol plan del relidjon, invocant l' risse po les espatryîs d' piede leu fwè catolike å profit do protestantisse.
On comprind alfén ki ces djins vnous do Sud divént passer po des « vicants » å rwåd d' leu etouraedje protestant et nôrdisse pus rigorisse, d' ostant ki les omes des bruks, djonnes et pus nombreus k' les femes, si revelént voltî, paret i, d' årdants « djan-comére »...
Po çou k' est des diviertismints, les Walons inmént l' muzike eyet l' danse, insi k' les fiesses, ki les pus consecantes estént li Noye et li Sint-Djhan. Il avént eto amoenné avou zels li carnaval.
Vallonättlingen
L' integråcion dins l' sôcieté suwedwesse s' est fwaite progressivmint. Enute, bråmint d' dischindants di ces Walons la sont firs di leus oridjenes. I srént actuwelmint ene cwarantinne di meye. Meye deus cints d' etur zels sont mimbes del Soce "Les Dischindants des Walons del Suwede" (Vallonättlingen), ki l' såme, sorlon li prumî hagnon des statuts, c' est di fé cnoxhe les apoirts des Walons dins l' veye economike et culturire del Suwede, insi k' d' aidî al ricwerance dins ç' dominne.
Li Soce s' efoice eto di rashonner les dischindants des Walons k' ont ebagué el Suwede å 17inme sieke, di contribuwer al conservåcion del culteure walone el Suwede et di creyer on contak permanint avou l' populåcion del Walonreye, ses otorités eyet institucions".
Elle a-st ene waibe da leye http://www.vallon.a.se.
Actuwelmint, cisse soce tente di rtrover cwarante et onk Lidjwès ki, estant efants, avént sedjourné cénk samwinnes el Suwede e 1948 a si iniciåtive, et d' les rmete e contak avou les familes oisses di l' epoke.
Mins rivnans e l' bercea di ces Walons del Suwede, a Leufsta (comene di Tierp), ôte passaedje oblidjî. Li foidje di Leufsta fourit ossu ene propriyeté da Louwis de Djer. L' onk des mwaisses del foidje di cisse plaece fourit Matî d' Djer (dès 1626-1627) ki, kékès anêyes pus toit, esteut l' pus gros fondeu del Tere di Durbu, mwaisse des forneas del Foidje dizo Mormont eyet Rotche-a-Frinne, insi k' ene bate et des entrepôts a Barvea (« Sur la Gère »). On sait d' lu k' e 1641 il est a Österby, di wice k' i screye ene lete a des neveus.
Çou k' on pout vey ådjourdu a Leufsta c' est çou k' a stî ricostrût après 1719, date d' ene invasion russe ki ravadja tote li côte. Mins l' plan oridjinå do bruk aveut stî conservé. L' ensembe est actuwelmint propriyeté do Leufsta Trust, ki rgroupe des pouvwers publikes et Louis de Geer, li dierin propriyetaire privé et lontrin dischindant di si ilusse omonime.
En face do tchestea et do park, l' eglijhe est ossu le reflet del ritchesse des ancyins propriyetaires di foidjes, nén pa si aspet, mins på trezôr k' ele a-st å dvins, èn ôre baroke unike å monde, kimandé a Johan Nicolas Cahman, celebe fijheu d' ôres suwedwès do 18inme sieke. Les virtuwozes vinèt di pattavå po ndè djouwer. Al minme plaece, si trove eto on curieus terén d' djeu ki, dizo on grand hangar, inicieye les efants a l' istwere des foirdjeus walons.
Minrai d' fier et atome
Todi a Forsmark (comene d' Östhammar), on rtrove li manoir, on clapant park inglès, les måjhons des foirdjeus et ovrîs ki s' aroyèt di pårt et d' ôte d' ene rowe totafwaitmint rectiligne raloyant li tchestea et l' eglijhe, les deus pouvwers. L' ôte curiozité est li cintråle nawearinne, li pus grosse porvoeyeuse d' emplois (ût cints) del comene avou l' oujhene di rlomêye mondiåle Sandvik (meye cénk cints).
Particulårité: li bruk est l' propriyisté del sôcieté Forsmarks Kraftgrupp ki djere li cintråle. C' est leye k' end asseure l' entretien. Li manoir sieve ås seminaires et recepcions di prestidje, des concerts sont-st organizés e l' osté dins l' cour d' oneur, et les ancyinnes måjhones des foirdjeus lodjèt les bouteus del cintråle, passé et prezint industriyels si radjondèt.
Dins l' ensembe, les efoirts, fruts del colaboråcion inte les secteus publike et privé, consentis po l' entretien di ces vestidjes sont remårcåves. L' entretien, mins ossu l' animåcion: muzêyes, esposicions timporaires, pîces di teyåte, concerts, coferinces et fiesses diverses émayèt l' såjhon touristike, et d' ene anêye a l' ôte, li redjon des bruks atire on nombe crexhant di viziteus, a cmincî påzès Suwedwès
Cis chal discovrèt avou interesse cist episode di leu istwere k' est a l' oridjene d' ene pårt di leu idintité: l' acî suwedwès, minme si l' situwåcion a candjî, a conservé si reputåcion daegnrece di cwålité. Et çu n' est nén li seu apoirt ki les istoryins suwedwès atribuwèt ås « Walons del Suwede » dins l' diswalpaedje economike et sociå di leu payis.
Li waibe http://www.vallonbruken.nu est consacré al redjon di l' Uppland et a ses bruks.
Bibiografeye:
- Maurice Fanon, « Les Wallons de Suède... en Terre de Durbuy », in Terre de Durbuy n° 20, 1986
- Maurice Fanon, « Les Wallons de Suède (suite)», in Terre de Durbuy n° 39, 1991.
- Sixten Haage, « Les Walons el Suwede », istwere en imådjes, dins l' cåde do prodjet « Les Walons del Suwede » del Federåcion po l' ecouraedjmint des Beas-Årts (sins date)
- Georges Hansotte, « La métallurgie wallonne au XVIème et dans la première moitié du XVIIème siècle-Essai de synthèse », in Bulletin de l'Institut archéologique liégeois, tome LXXXIV, 1972.
- Marcelle Simal-Gillis, « aventure des de Geer et des Wallons en Suède in Terre de Durbuy n° 59, 1996
- Michel Oris, Jean-François Potelle, « Les Wallons hors de la Wallonie », in Wallonie. Atouts et références d'une Région, (sol direccion da Freddy Joris), Govienmint walon, Nameur, 1995.
- Geneviève Xhayet, « La famille de Geer et l'émigration wallonne en Suède », in « La Wallonie de Louis de Geer et la Wallonie d'aujourd'hui », catalogue d' espôzicion, Stockholm, 1999-2000.