Vizite do Muzêye des Celes a Libråmont. |
dierin rapontiaedje - last update: 2005-09-03.
Li Muzêye di Libråmont.
La 50 ans, on-z a cmincî a fouyî les tombales des Celes. Ene tombale c' est come ene grande froumijhe et ladvins gn a cwate cénk tombes. Les oxheas ont disparexhous. Et i n' dimeure... ki çou ki dmeure: des fûles [fibules] (foirt sovint), des toitches [colliers " torchés "], et padecô, ene sipeye [épée].
El Beldjike, l' Årdene, c' est l' plaece k' i gn a l' pus di tombales celes. Ote pårt, end a cåzu pont.
Cwand dj' a dit k' i gn aveu pont d' oxheas dins les tombes celes, c' est po l' Årdene, la kel tere est pus seure [sol acide]. Mins el France, el Tchampagne, k' on-z est sol castinne [calcaire], gn a des tombales avou des oxheas.
On nd a bråmint fougnî åtoû do Tchestea [Neufchâteau], mins l' comene do Tchestea n' a nén vlou l' Muzêye, paski ça costéve trop tchir. Et c' est Libråmont ki l' a yeu, pask' il ont metou les sôs et l' måjhon, ki c' est l' vî presbitere. Mins asteure, il est ddja on pô stroet et on l' ragrandixhrè bénrade.
Li Muzêye est moenné po Veronique ... k' est mwaisse-wårdeuse. Elle a deus aidants, Marc ... & ... . Di l' esté, i boutnut dins les fougnaedjes [fouilles] et, tins d' l' ivier, i rassôrèt l' Muzêye. I sont eto capåbes di rfé des fûles come les cis ki les Celes fijhént. Si vos estoz saedjes, i vos ndè dinront ene come bistoke et sovni do muzêye.
Istwere & djeyografeye.
Nos nd avans bén après les Celes, k' on lome eto Gålwès u Ancyins Bedjes, u minme Sarazins (mins ces deus mots la lomèt eto les peupes ki viként ciddé divant les Celes).
Les Celes ont pårtî d' Almagne et del Swisse, pu il ont ebagué eviè l' Inglutere et l' Irlande. End a k' ont stî e l' Espagne. Il ont dischindou so Rome, il ont rdoblé les Romins deus troes côps, et il ont stî disk' al Turkeye.
On rtrove des rmanances did zels ki sont les minmes pattavå.
Et i cåzént li minme lingaedje gayel k' on n' kinoxhe nén bén, ca i nel sicrijhént nén. On n' a rtrové ki deus troes cint mots k' ont stî metous dins on motî fwait pa èn ome do Tchestea.
Al copete di leu grandeur, les Celes ocupént ene grande sitindêye di l' Urope, di Scôsse disk' al Turkeye. Sint Djerome dit kel lingaedje cåzé dé Trive (asteure e l' Almagne) esteut l' minme kel ci des Galates d' Azeye Mineure (ouy dilé Ancara, el Turkeye).
Dins nosse payis, on pout dire ki les Celes estént les mwaisses di 300 a 50 divant Dj.C..
Divant et après les Celes.
Ene grossse biestreye k' a stî cossemêye avou les Asterix, c' est ki les Gålwès fabriként des menirs. Les menirs ont stî fwaits pa des co pus vîs Ancyins Bedjes, ki viként 5000 ans divant Dj.C..
Dins l' pus hôt plantchî do muzêye (li gurnî do curé), on vos mostere, aprume, tos les cayets k' on trove dins tere di dvant les Celes. Metans des hatches di pire, des ôtès usteyes di pire et des pontes di fletches. Ces trovas la datnut di 2 a 3000 ans di dvant Dj.C..
On pô pus tård, c' est l' ådje do bronze. Gn a eto, håynêyes, des sacwès d' bronze di ces trevéns la.
Pu, après les Celes, la des agayons dås Romins. Mins ces-la, on n' è pout waire mostrer voci, ca c' est l' Muzêye d' Årlon ki doet espôzer les antikités rominnes. On nda tolminme metou sacwantes, po les scolîs: ene djusse [outre, jarre], kekès fûles.
Les tombales.
Cwè çki c' est ene tombale cele?
Vos avoz ene foto cial ki vént d' Bovgni. On voet on tchamp et, å coron do tchamp, on voet ene bosse come ene capixhreye di marxhås [nid de grosse fourmi noire]: c' est l' tombale.
Tins del vizite, vos alez toltins ôre ci mot la : tombale. End a des grosses, end a des ptites. Ci n' est nén todi dins les pus grosses k' on trove li pus d' canisteas [ustensiles] Gålwès.
Ådzeu del tombe, gn a sovint ene coûtche di noere tere k' i fåt schover evoye. Cwand on foye djus, on trove tot d' on côp ene toitche, on colé k' esteut après l' cô do moirt (u del moite). Gn aveut eto les breslets; u des brotches k' on lome les fûles. Et gn a sovint eto des djusses (k' on lome e francès situles ey e walon "saeyoûle"). C' esteut po-z î mete a magnî pol moirt : des grins, del farene, del låme. C' est des potreyes foirt bén fwaites avou toplin des fioriteures schavêyes dins l' taexhon.
La gn a ene ôte tombale k' on-z a rtrové des trôs et des trôs did ttåtoûs. C' est des trôs des pås k' estent plantés et ki sotnént on toetea, ene sôre di tchapistrea. Dabôrd, cisse tombe la, c' esteut come ene tchapele, on cavo k' on direut asteure. On n' ritrove nén l' toet, bén seur, poy ki c' est do bwès. Mins les arkeyolodjisses savèt k' on-z a planté des pikets ca i trovnut des vudes trôs, mins avou ene noere poussire didins.
Çou k' on pout trover dins des tombes d' ome : des grands couteas (k' on lome eto daxhes), des lances et des pontes di fier.
Cwantes metes fond k' il eterént leus moirts ? Nén foirt fond : on mete céncwante deus metes.
Cwand c' esteut on ritche, on l' eteréve avou s' tchår. Mins, dins ces payis ci, on n' eteréve nén si tchvå avou, come c' esteut l' cas mon les Galates. Ki : al Pitite Louwete, on-z a trové, divant l' guere di 40 des tombales celes avou des tchårs a ene plaece k' on lome " Tchivåfosse " (fosse ås tchvås). Dabôrd ... Mins l' Pitite Louwete est ddja a l' aschate di l' Årdene, et c' est province di Nameur. Ces antikités la ont stî evoyeyes a Brussele.
A-st arivé on côp, do costé d' Sibret, et on côp do costé d' Warmich, k' on voet dins l' diele [argile, glaise] les roymints des tchårs k' ont circulé di ç' tins la.
Clasmint des tombales celes di l' Årdene.
Les tombales celes di l' Årdene sont roistêyes e deus trokes : les cenes di Bijhe, do costé del Viye Såm et les cenes di Nonne, do costé do Tchestea.
Ene tombale, ça pout esse rén k' ene tombe, tote seule. Mins ça pout esse eto des vraiyès çmintires.
Gn a on tchamp, a Grafontinne, k' end a 70, di tombes. C' est l' pus grand k' on-z a disnaivyî pol djoû d' ouy. D' åbitude, c' est ene, deus, ene troejhinne, ene cwatrinne di tombes.
Fåt rilever ki les Celes ont todi dmoré so les hôteurs di l' Årdene et måy dins les vås, metans so Smwès.
Les deus pratikes d' etermint ?
Po cåvler ene tombe d' ome u d' feme, on fjheut on trô, mins po ene tombe å tchår, on ndè fjheut deus. Cwand on fougne, on dischind avou des trouwales et des paletes. Et on voet l' trô ki s' dessene, paski c' est del fråle tere, don, ådvins. Et adon, on pout dire nouv côps so dijh: la ene tombe å tchår.
Gn aveut deus pratikes po les moirts amon les Celes.
Po cmincî : l' etermint. Eterer on moirt, c' est l' mete e tere ... dj' aléve dire " tot vicant ".
Et pu, padecô, on l' broûléve divant. On nd a rtrové ene insi a Vierton (mins ci n' est ddja pus s' l' Årdene ), mins on nd a rtrové ene eto a Sbertchamp, dilé Libråmont.
Dins les tombes di broûlaedje, on rtrove eto, astok do potiket avou les cindes do moirt, totès sôres di canteas et d' agayons del djin.
Les ahesses k' on trove dins les tombales.
Do costé des ôrreyes, les Celes avént eto des pindants d' oraye d' ôr. On nd a rtrové a Wibrin.
Mins li mwaisse bijou des Celes, c' est l' toitche [" torque "], ki c' est on toirtchî colé d' bronze. C' est fwait avou ene båre di bronze toirtcheye, pu ployeye e rond.
Les omes estént eterés eto avou des bijous come les toitches.
Cial, gn a l' pus bele toitche k' a måy sitî trovêye el Walonreye. Ele provént do Sårt-dilé-Hamipré. C' est ene toitche avou on catchet. On l' trove asteure dins les lives di scole.
Sovint les breslets estént do minne estîle kel toitche. Gn aveut eto des breslets avou les ptitès boles, ki n' s' aloyént nén. Les breslets estént åjheys a trover: gn aveut k' a avirer li plaece des pougnets do moirt.
Les fûles, c' est foirt corant. C' est des brotches ki tnèt l' coine do mantea. Les sôres di fûles va candjî avou les môdes. Dabôrd, ele vont aidî pol dataedje des tombales.
Vola ene måjhone di ç' tins la on-z a rtrové des cropecindes [chenêts]. Gn aveut l' trô pol foumire rexhe (li " tchminêye "), å mitan del måjhon.
Les ahesses di måjhon: on cramoe, des couteas avou des aneas po lzès pinde al cingue.
On z a trové eto do costé d' Witri ene trousse di twelete, avou on ptit boute-foû [cure-dents] po rnetyî les orayes, et ene picete po spweler [épiler]. Gn a eto ene troejhinme usteye k' on n' sait nén si c' est po s' grawyî les ongues u po rsaetchî evoye les tikets [tique].
Ôte sacwè a rilever: les seyûles [vases, " situles "] des Celes n ' ont måy pont d' manikes ni d' pougneyes. Po les grosses, on s' dimande kimint çk' i les poirtént. Kécfeye k' elzès poirtént so leu tiesse, come les Afrikinnes co å djoû d' ouy.
N' alez nén croere ki, totes ces ahesses ki vos voeyoz vaici, cwand on lzès trove dins tere, ele sont si beles ki ça, da. Ele sont motoit a 500 bokets, et ostant d' xhaerbins.
Les åres [armes].
Diviè 1890-1900, on-z a rtrové on boket d' ceke di rowe et on a tuzé k' c' esteut on bouclî. Mins, po dire li veur, ciddé e l' Årdene, on n' a pont rtrové d' bouclî et waire di speyes.
Voci l' pus råle cayet k' on-z a rtrové avår ci. I provént d' Warmich [Warmifontaine]. C' est ene sipeye. Cwand on-z a toumé dsu, on-z a prin tote li ruke di tere avou ene schoupe. I l' ont metou dins on tchena d' oizires et i l' ont ramoenné a l' ospitå d' Libråmont. Ça fwait k' les infirmires di Libråmont ont veyou ariver al radio on blokea d' noere tere. Et al radio, on-z a veyou çou k' c' esteut. C' est l' tote prumire vaici e l' Ardene; on l' a bén sognî al clinike. C' est çou k' on lome ene " botroûle ", pask' i gn a ene grosse bole å coron del pougneye.
C' est co tos mots gayels, la, ça : bodé, bodou, bodet, botroûle, bodene : ça vout dire li vinte.
On-z a rtrové ossu des ptits djavlots; on dit des djavlenes. Si vos vloz, ene djavlene, c' est on djonne di djavlot. On ndè trove sovint deus dins tchaeke tombe. Come ele sont plantêyes, fåt ene miete agrandi l' trô po-z aveur li betchete.
Dins l' ådla, li guerî si doet prezinter avou ses deus lances. C' est insi dins li rlidjon cele, todi.
Li tchår gålwès.
Dins les tombes ås tchårs, on ndè trove purade les bokets, come les wesses, ki c' est les brokes (les tchveyes) ki tnèt l' moyoû a l' aessi.
Ene tombale å tchår, c' est foirt målåjhey a fougnî, paski gn a totès sôres di bokets d' bwès pouris et des vîs fiers erunis ki n' tinèt pus eshonne. I fåt deus troes moes.
Mins cwè çk' on rtrove do tchår lu-minme ?
Nén l' bwès bén seur, k' a tot pouri. On rtrove çou k' est d' fier, les cekes di rowes, et les cekes di moyoûs.
Li pus bele des ovraedjes do Muzêye, c' est li rifjhaedje d' on tchår gålwès.
C' est des tchårs di guere, dowô. Gn a on moenneu d' atelêye ki tneut les rinnes et èn ôte guerî a costé ki potchive foû, pu rivni dvins. On l' sait bén paski Cezår endè djåze dins s' live " Li guere des Gåles ".
Il a falou des samwinnes et des rassamwinnes po rfé ci tchår la a mzeure, come on l' a rtrové dins l' tombale. Gn a co des sacwès so dotance come li sistinme di suspincion. Les arkeyolodjisses si margaynut fer so ces ponts la.
Li rowe, avou les cekes di bindaedje, les rais, li moyou eyet l' wesse, n' ont nén candjî dispu ç' tins la et disk' a 1960.
Ces tchårs la estént dins l' tombe d' on mwaisse. Les pîs do moirt estént metous padvant, do costé do tamon, et l' tiesse padrî, inte les deus rowes. Mins on-z a veyou eto des moirts k' estént coutchîs leu tiesse sol tamon et les pîs dé les rowes.
Les tchvås et li haernaxhmint.
Tot prindant les mzeures, on sait dire li sôre di tchvås k' estént atelés ås tchårs. Ci n' esteut nén des grands tchvås come asteure, mins purade des ptits tchvås come les cis des Mongols, nén dpus d' on mete trinte hôt a leu warot.
Çou k' on-z a rtrové avou les tchårs, c' est des pîces do haernaxhmint come les môrs, ubén les djeus [jougs] k' il atelént les tchårs avou. (Gn aveut co pont d' goreas.)
Les pus beas cayets, c' est des wårniteures po les tiestires k' on-z a rtrové a Leglijhe. Il ont stî mostrés a Vnijhe e 2002, a ene espozicion.
Gn a eto ene bele pîce, ki n' a måy sitî rfwaite ôte pårt ki ciddé : c' est on djeu po les tchvås k' on-z a trové a Sbertchamp. On-z a rtrové les fiers et on -z a rconstitouwé li pîce di bwès inte di zels.
Des ôtès sacwès ki les Celes fabriként, et k' on trove co asteure dins les botikes.
Les mousseures des Celes estént bråmint del linne. Pask' i tnént bråmint des berbis, et i travayént l' linne.
Les Celes fijhént del bire et del gote avou del låme.
Il estént des bons tonlîs, et des bons claptîs (fijheus d' clapes po fé les toneas).
Gn a co totes sôres di sacwès k' on cnoxhe asteure et ki rshonnnut a çou k' gn aveut ddja dins les viyaedjes gålwès.
Li lingaedje cele.
Gn a sacwants des mots walons ki vnèt do gayel, et k' on voet bén pocwè cial, come tchår, tcheron, tcheryî et eto tchame (cron boket do toû d' ene rowe di bwès).
Gn a eto dins èn ôte redjisse, tos les mots fwaits a pårti do mot " coye " (couyon, couyoner), mins eto : cayô, caywea (ronde pire come ene ... coye), cawyî (tourner come ene ronde pire), cayî (si siervi di s' coye), et did la " cayet " å cminçmint " vé d' on ptit gamén ", pu " pitite brokete di bwès ", pu, après " sacwè " k' on n' oize nén discrire [objet, chose]. Monsieu Goebel a eployî ç' mot la co traze côps tins del vizite.
Gn a, avou, des nos d' biesses (tasson, bive, lapén), di viyaedjes (Glaireuse), et d' aiwes (Aiwe-di-Lesse, di Lome).
Onk des féns cnoxheus do lingaedje gålwès,bode c' est monsieu De Garve, c' est èn ome ki boute avou l' ekipe des rcwereus do Muzêye.
Po les cis k' ont d' l' agrès po l' lingaedje gålwès :
Pådje so les lingaedjes gayels.
Pådje sol gålwès dins Wikipedia
Etimolodjeyes gayeles, so Wikipedia
motî des etimolodjeyes gayeles do walon
On cåzaedje di nosse mostreu, walon-cåzant, Arsinne Goebel, avou les racsegnes radjoutêyes pås rcåzeus d' walon k' estént la : Marie-Christine Benoit, Pierre Otjacques, Arthur Schmitz, Yves Gourdin, Henry Lepage, Bernard Louis, et pa Lucyin Mahin ki l' a riscrît et rarindjî a pårti del cassete ricopieye då Muzêye.
include(".pinote_aujhmince.php") ?>